Normen en waarden
In de Nederlandse samenleving en in de politiek is een discussie gaande over normen en waarden. In de media wordt er ook over geschreven en gesproken. Het kabinet Balkenende ziet hierin een belangrijk politiek aandachtspunt. Opvallend is echter dat de begrippen normen en waarden vaak niet duidelijk zijn gedefinieerd. Ook worden deze woorden in politiek en media nogal eens als synoniemen gebruikt. Bij normen en waarden hoort ook tolerantie, dit wordt vaak uit het oog verloren.
In de media en het openbare debat worden de woorden waarden en normen vaak verkeerd en door elkaar gebruikt. Het zijn echter geen synoniemen en hebben een verschillende en duidelijk afgebakende betekenis.
Normen
Normen komt van het Latijnse woord norma hetgeen winkelhaak, richtsnoer, maatstaf of regel kan betekenen.
Normen zijn concrete richtlijnen voor het handelen. Ze vormen de verbinding tussen de algemene waarden (zoals vrijheid, rechtvaardigheid) en de concrete gedragingen; het zijn opvattingen over hoe men zich wel of niet moet gedragen in concrete omstandigheden. Normen zijn gedragsregels; ze regelen het dagelijks sociaal verkeer.
Uit één waarde kunnen meestal meerdere normen worden afgeleid, die onderling zelfs kunnen botsen. De waarde ‘respect voor het menselijk leven’ impliceert voor sommigen dat geweld onder geen voorwaarde is toegelaten, anderen vinden dat wettige zelfverdediging daarmee te verenigen valt, nog anderen oordelen dat het bewust doden van mensen tijdens oorlogshandelingen met die waarde overeenstemt. Het debat tussen voor- en tegenstanders van de legalisering van euthanasie of abortus levert een andere illustratie van hoe deze algemene waarde tot verschillende normen leidt, naar gelang van de definitie die aan dit menselijk leven wordt gegeven. Christenen gaan regelmatig in discussie over wat naastenliefde aan gedragsvoorschriften impliceert: volstaat particuliere liefdadigheid of moeten regels van sociale rechtvaardigheid via de wetgeving worden uitgebouwd?
De belangrijkste normen zijn wetten en mores (zeden of morele normen). Christelijke en joodse normen zijn onder meer weergegeven in de tien geboden, islamitische normen zijn beschreven in de sharia, liberale, socialistische en sociaal-democratische normen zijn de (democratisch) vastgestelde regels zoals grondrechten en wetten.Omdat ze zo belangrijk zijn voor het voortbestaan van een samenleving, worden 'mores' vaak in wetten gegoten en door formele instanties zoals politie en gerecht gecontroleerd en gesanctioneerd. ‘Folkways’ of gebruiken zijn zwakkere normen, met een geringe mate van afdwingbaarheid en sanctionering. ‘Folkways’ sturen het dagelijkse handelen, zoals: welke kledij te dragen voor welke gelegenheid, wat waar hoe te eten, de duur van het oogcontact. Ze zijn vrij tijdsgevoelig, onderhevig aan modes. Indien een ‘folkway’ wordt overtreden, vormt dit geen maatschappelijk probleem, zolang de dagelijkse interactie daardoor niet grondig wordt verstoord. Afwijking wordt slechts gesanctioneerd door informele middelen zoals ridiculisering of gelach.
Normen kunnen positief zijn (geboden) of negatief (verboden). Ze kunnen een verschillende reikwijdte hebben: ze kunnen gelden voor iedereen in een bepaalde maatschappij, slechts in bepaalde sociale groepen gangbaar zijn of vrij te kiezen. Verschillen inzake precisie betekent dat normen niet noodzakelijk exacte gedragsvoorschriften zijn, maar gewoon grenzen kunnen stellen aan mogelijke gedragingen. Vaak gaat het over ongeschreven regels. Zo bestaat er geen handleiding die zegt hoe je je in de lift moet gedragen. En toch. Mensen kijken vooruit, raken elkaar niet aan, praten of lachen niet, lezen de nummers van de verdieping. Ook hebben wij geen geschreven regels die aangeven hoe groot de fysieke afstand moet zijn tussen mensen wanneer zij in gesprek zijn of hoe lang je een gesprekspartner in de ogen kunt kijken zonder dat deze het vervelend vindt. Toch deinzen we terug als een vreemde binnen onze ‘persoonlijke afstand’ komt en vermijden we het van andere mensen te lang te fixeren. Zo zijn er duizenden sociale spelregels die ons gedrag sturen. Hoe meer overeenstemming er is over een norm, hoe dwingender deze is.
Normen zijn sterk afhankelijk van iemands religieuze, culturele, sociale en maatschappelijke achtergrond. Wat binnen de ene context als volstrekt verwerpelijk wordt beschouwd, kan in een andere context betekenisloos zijn of zelfs positief gewaardeerd worden. Het kan dus voorkomen dat twee verschillende groepen eenzelfde feit totaal tegenovergesteld waarderen. Dit leidt dan vaak tot heftige, emotionele conflicten.
Waarden
Waarden zijn de achterliggende idealen en motieven voor de normen. Bij waarden moeten we denken aan zaken als gerechtigheid, liefde, vrijheid en gelijkheid. Het zijn de motieven en idealen waarop de concrete normen gebaseerd zijn. Het zijn ook de grootheden die met de normen bereikt willen worden. Er zijn normen en regels om idealen (waarden) te bereiken.
Voorbeelden van waarden
In de christelijke geloofsleer ligt achter de concrete normen de waarde van de liefde. Het gaat dan om de liefde tot God en de liefde tot de naaste. De belangrijkste waarde in het wegverkeer vinden veel mensen veiligheid. In de samenleving kan worden gedacht aan leefbaarheid en betrokkenheid.
Bronnen voor waarden
De waarden in onze samenleving komen uit verschillende bronnen.
- Christelijke waarden komen uit de Bijbel. In de Bijbel is de liefde de belangrijkste waarde.
- Islamistische waarden komen uit de Koran. In de Koran is onderwerping aan de wil van Allah de belangrijkste waarde.
- Liberale waarden zijn ontleend aan het gedachtegoed van de Verlichting. Binnen deze traditie is vrijheid een belangrijke waarde.
- Socialistische of Sociaal-Democratische waarden zijn afgeleid van het socialisme. Binnen deze traditie is vooral de gelijkheid een belangrijke waarde.
- Nog veel meer voorbeelden van wat onder normen en waarden wordt verstaan door grote denkers door de jaren heen zijn te vinden op Citaten over normen en waarden
Gerelateerde onderwerpen
- Now's the time, een spel over normen en waarden.
- Tolerantie, de mate van toegestane vrijheid in de normen bij bepaalde waarden.