Agnetapark

Agnetapark
	Het Agnetapark.
Locatie
Locatie	Delft, Nederland
Adres	Frederik Matthesstraat, Laan van Altena, Zocherweg, Pasteurstraat, J.C. van Markenweg, Vijver Noord, Vijver Zuid, Wallerstraat, Verkadestraat
Coördinaten	52° 1′ NB, 4° 21′ OL
Start bouw	1882-1885
Architectuur
Bouwstijl	tuindorp
Bouwinfo
Architect	L.P. Zocher (Landschap), E. Gugel (Huizen/bebouwing)
Erkenning
Monumentstatus	rijksmonument
Monumentnummer	46887
Detailkaart
	;
Portaal	Civiele techniek en bouwkunde

Het Agnetapark in de plaats Delft, in de Nederlandse provincie Zuid-Holland, is een geheel van in kleine groepjes gelegen woningen voor de fabrieksarbeiders van de Koninklijke Nederlandsche Gist- en Spiritusfabriek, ieder voorzien van een eigen tuin. Het behoort tot de Top 100 van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. Het parkgebied werd in 1881 voor 16.000 gulden gekocht door Jacques van Marken (1845-1906), directeur van de nabijgelegen Koninklijke Nederlandsche Gist- en Spiritusfabriek te Delft. Het Agnetapark ligt in het noordwesten van de stad.

Geschiedenis[bewerken | brontekst bewerken]

In 1884 richtte Van Marken de NV Gemeenschappelijk Eigendom op. Het doel van de onderneming was: 'Het bouwen en verhuren van gezonde woningen, kosthuizen, werkplaatsen, winkels, wasch- en badinrichtingen, op door haar te kopen gronden in het Agnetapark.' Hij zette daarmee een nieuwe maatschappelijke en stedenbouwkundige ontwikkeling in die ook buiten Nederland toonaangevend was.

Het begin[bewerken | brontekst bewerken]

Het Agnetapark is vernoemd naar Agneta Wilhelmina Johanna Matthes, echtgenote van de directeur. Zij was de drijvende kracht achter de bouw van het Agnetapark voor wat betreft het ontwerp van de woningen. Daartoe had zij zich in Delft verdiept in de indelingen van bestaande arbeiderswoningen en haar ideeën op millimeterpapier uitgetekend, zodat die in de nieuwe ontwerpen verwerkt konden worden. De uitvoerende architecten waren E.H. Gugel en F.M.L. Kerkhoff. De waterpartijen en het slingerend stratenpatroon werden door Louis Paul Zocher ontworpen. Het complex werd in 1884 voltooid. Het kan als het eerste tuindorp van Nederland worden gezien; dit principe zou in de eerste helft van de 20e eeuw vaker worden toegepast in woningbouwprojecten.
In 1884 werd de eerste steen gelegd voor de directiewoning 'Rust Roest', die midden op het terrein gesitueerd was, en een jaar later door het echtpaar Van Marken werd betrokken.
In 1890 werd het park aangesloten op de Delftse waterleiding
In 1891 werd drukkerij Van Marken (de latere Uitgeverij Thieme) in gebruik genomen. Een door architect Henri Evers ontworpen nieuw gemeenschapsgebouw, De Tent, werd in 1914 opgeleverd. Het deed samen met het Gemeenschapsgebouw meteen dienst als opvang voor Belgische vluchtelingen. Een op de muur van het gebouw ingemetselde plaquette herinnert hieraan.
Op 20 april 1892 brachten koningin Emma en prinses Wilhelmina onder grote belangstelling een bezoek aan het park.

Activiteiten voor en door de bewoners[bewerken | brontekst bewerken]

In 1884/1885 werden in het leven geroepen een brei- en naaischool, een bewaarschool, een gymnastiek- en schermvereniging, een manufactuurwinkel en de Coöperatieve Parkwinkel.
In 1887 werd een kegelclub opgericht en een jaar later een handboogschuttersclub. Het jaar daarop volgde de oprichting van de bewonersvereniging en van een biljardclub.
In 1898 werd een gymnastiekvereniging opgericht en in 1900 volgde de oprichting van een schietvereniging.
In 1930 werd een huishoudschool opgericht.

Agnetapark II[bewerken | brontekst bewerken]

In 1925 maakte architect Jan Gratema het ontwerp voor Agnetapark II met 140 woningen. Een jaar later werd hiervoor de eerste steen gelegd en werd de N.V. Agnetapark opgericht die Gemeenschappelijk Eigendom verving. De opening van het nieuwe gedeelte van het park was in 1927.

Laatste uitbreiding[bewerken | brontekst bewerken]

In 2015 een rij van 12 geschakelde herenhuizen bijgebouwd in dezelfde stijl als die Agnetapark II.

Architectuur[bewerken | brontekst bewerken]

De arbeiderswoningen zijn ontworpen door F.M.L. Kerkhoff in een ten dele op het voorbeeld van de arbeiderskolonie te Mulhouse en ten dele op Engelse cottage-arbeiderswoningen geïnspireerde trant, vermengd met eigentijdse, deels op de Renaissance geïnspireerde, kenmerken, hetgeen is terug te vinden in respectievelijk de oorspronkelijke groepering van zeven blokken van vier woningen rug-aan-rug onder één kap; in de toepassing van - al dan niet van wolfeinden voorziene - pannen zadeldaken met groot overstek en houten schoren, topmakelaars en gesneden topwerken, en met topgevels en dakkapellen; en van ruitvormige decoraties; in de toepassing van spaarbogen met siermetselwerk boven de vensters en de als toppilasters uitgevoerde hoekschoorstenen; in het overig gebruik van getoogde vensters, met roedenverdeling en soms gekoppeld, gele siersteenbanden en -blokken, cordonlijsten en geprofileerde gootlijst en houten deuren met diagonaalsgewijs geplaatste delen. De meeste van deze woningen bezitten een bouwlaag met kapverdieping.

Een aanvullend gedeelte van het park werd in 1925 ontworpen door Jan Gratama en is geënt op de Amsterdamse School. Dit gedeelte omvat behalve een groot complex aan woningen, een gemeenschapsgebouw ('Parkkantoor'), een winkel, een grote vijver met fontein en toegangspoorten.
Aan de buitenrand (Laan van Altena) van dit complex is in 2015 een rij van 12 geschakelde herenhuizen bijgebouwd in dezelfde stijl, zij het in een wat ruimere uitvoering om aan de hedendaagse eisen van bewoning te kunnen voldoen.^[1]

Monumentale status[bewerken | brontekst bewerken]

Sinds 1989 is Agnetapark als geheel een rijksmonument. Daarnaast werd in 2005 een aanvraag ingediend voor aanwijzing tot beschermd stadsgezicht die in februari 2011 werd toegekend.

Het Agnetapark is opgenomen in de lijst van de 100 belangrijkste monumenten in Nederland.

Gebeurtenis tijdens de Tweede Wereldoorlog[bewerken | brontekst bewerken]

Tijdens de Tweede Wereldoorlog was een verrader geïnfiltreerd in de Delftse verzetsgroep Schoemaker, genoemd naar de oprichter hoogleraar ir. R.L.A. Schoemaker. Hiertoe behoorden onder meer Jan van Blerkom, Charles Hugenholtz en Hugo de Man. Toen op 2 mei 1941 Schoemaker gearresteerd werd door toedoen van Anton van der Waals, volgde Van Blerkom hem op als leider van de groep. Van Blerkom en Hugenholtz kwamen erachter dat Hugo de Man een verrader was en liquideerden hem op 14 augustus. Ze dumpten het lijk in de vijver van het Agnetapark, waar het een week later boven kwam drijven. Er werd 5000 gulden door de politie uitgeloofd voor inlichtingen. Hugenholz probeerde over land naar Engeland te vluchten, hij verdronk bij Gibraltar. Van Blerkom voer met een vriend in een kano naar Engeland, ze kwamen daar niet aan. Represailles die de Duitsers uitvoerden: een groep van 46 onschuldigen, die uit willekeurige studenten, adelborsten en cadetten bestond, werd opgepakt en afgevoerd naar concentratiekampen. Twee professoren van de Technische Hogeschool, Jan Mekel en Richard Schoemaker werden in concentratiekamp Oranienburg (Sachsenhausen) op 3 mei 1942 geliquideerd. Elektrotechnisch ingenieur Robert Koumans, in dienst van de N.V. Nederlandsche Gist- en Spiritusfabriek, overleed in 1942 in hetzelfde kamp aan ‘longontsteking en hartzwakte’.

Agnetapark in de Media[bewerken | brontekst bewerken]

Het Agnetapark vormt het decor van de film Dolfje Weerwolfje.^[2] In 2015 verscheen de roman 'Agneta' van Jan van der Mast, die zich afspeelt in het Agnetapark. Onderwerp is het dubbelleven van Jacques van Marken en de heroïsche manier hoe Agneta handelt, wanneer ze er achter komt dat haar echtgenoot een gezin met vijf kinderen in Rotterdam heeft. In 2019 verscheen bij uitgeverij Nieuw Amsterdam de biografie Jacques van Marken, de eerste sociaal ondernemer van Nederland, waarin de totstandkoming van het Agnetapark wordt beschreven.

Navolging[bewerken | brontekst bewerken]

In navolging van het Agnetapark werd na uitvoerige correspondentie van de Engelse Lever Brothers met de directie van de ‘Gist’, het Engelse model-fabrieksdorp Port Sunlight ontwikkeld.

In Enkhuizen vond navolging plaats in de ontwikkeling van het Snouck van Loosenpark.

Cacaofabrikant Van Houten te Weesp ontwikkelde in 1897 het Nirwana-plan voor een woonpark met 550 luxe woningen voor arbeiders van de fabriek, dat gebaseerd was op het Agnetapark. Door onenigheid binnen de directie over de kosten vond de uitvoering van het plan niet plaats.

Fotogalerij[bewerken | brontekst bewerken]

Waterpartij
Slingerende straatjes
Huizen langs Vijver Zuid
Achterzijde van de uitbreiding van het Agnetapark
Zicht op de vijver en het Parkkantoor
Entreehek
Uitbreiding Agnetapark van 1926
De vroegere fournituren- en kruidenierswinkel in het Agnetapark in Delft
Vier-onder-een-kap woning in het Agnetapark in Delft
Klokkentoren op het parkkantoor in het Agnetapark in Delft
Wegwijzer op het Agnetapark in Delft
Overgang van de oorspronkelijke tweede fase bebouwing van het Agnetapark aan de Laan van Altena in Delft (rechts) en het nieuw bijgebouwde gedeelte (links).