Anthonis van Aken

Anthonius Jan (Anthonis) van Aken (onbekend, ca. 1420 – 's-Hertogenbosch, 1478) was een Nederlands schilder en restaurator. Hij was de vader van de beroemde schilder Jheronimus Bosch.

Levensloop

Hij was de jongste zoon van meester-schilder Jan van Aken en zijn eerste vrouw, Katharina. Hij moet ongeveer zeven jaar oud geweest zijn toen zijn vader met zijn gezin van Nijmegen (of Grave) naar 's-Hertogenbosch verhuisde. In 1443 wordt hij voor het eerst in de archieven van die stad genoemd in verband met een lening bij de wever Johannes van Tiel. Tegen het jaar 1449 was hij getrouwd met Aleid van der Mynnen. Aleid was een buitenechtelijk kind van een kleermaker. Haar moeder wordt niet genoemd, maar men gaat ervan uit dat dit Margaretha Coemptschier moet zijn geweest. Deze Margaretha had verder nog een buitenechtelijk kind en bovendien erfde Aleid een pacht rogge van haar, die haar man Anthonis later doorverkocht. Op 30 juni 1460 kocht Van Aken één derde van een huis aan de Buerdsestraat, dat afkomstig was van zijn broer Goessen van Aken en zijn vrouw Aleid Everits. Lang heeft hij er niet gewoond – als hij er überhaupt heeft gewoond – want korte tijd later was het hele huis weer in het bezit van de familie Everits. Anthonis en zijn gezin woonde op dat moment waarschijnlijk nog altijd in het huis aan de Vughterstraat, dat zijn vader Jan in 1434 kocht en waar vermoedelijk ook zijn kinderloze broers, Thomas, Jan Jans en Goessen, woonden.

‘In Sint Thoenis’

Jan van Diepenbeeck. Het Schermersoproer te 's-Hertogenbosch in 1579, Anthonis woonde met zijn gezin in het vierde blok van rechts. Ca. 1600. 's-Hertogenbosch, Noordbrabants Museum.

Pas in 1462 ging Antonius met zijn gezin op zichzelf wonen. Op 12 februari van dat jaar kocht hij een stenen huis aan de Markt, ter hoogte van het pand op nummer 29, waarin tegenwoordig het winkeltje De Kleine Winst is gevestigd. Het lag tussen een kangieter en een slagerij. Volgens de Bossche historicus Jan Mosmans doopte hij het om tot ‘Sint Anthonius’ – andere auteurs spreken van ‘In Sint Thoenis’ – maar dit wordt niet bevestigd door de archieven. Dat hij een huis aan de Markt, op steenworpafstand van het stadhuis verwierf en nog wel van steen, lijkt een grote maatschappelijke vooruitgang, maar dit moet niet overdreven worden. De oostzijde van de Markt bestond uit kleine huizen en werd voornamelijk bevolkt door kleine ambachtslieden. Het lijkt erop dat Van Aken meer inkomen verdiende uit het bezit van onroerend goed, dan als schilder, want naast ‘In Sint Thoenis’ bezat hij nog een huis elders in de stad.

Lieve Vrouwe Broederschapsretabel

Pas in 1454-1455 werden Van Aken en zijn vrouw lid van het Lieve Vrouwe Broederschap. In 1461-1462 kreeg hij de opdracht het door brand beschadigd retabel van dit Broederschap in de toenmalige Sint-Janskerk in samenwerking met de meester-schilder Claes van Schoonhoven te herstellen. Dit bleek echter moeilijker dan gedacht, want in 1464 kocht hij het complete retabel en het jaar daarop had hij enkel nog de zijluiken ‘ghewitt’. Uiteindelijk werden de luiken in 1467-1468 weer opgehaald en op de zolder van de Broederschapskapel opgeslagen, totdat ze lang na Anthonis’ dood, in 1480-1481 door Jheronimus Bosch teruggekocht werden. In 1475-1476 vonden besprekingen plaats tussen de Utrechtse beeldhouwer Adriaen van Wesel en Anthonis Van Aken en zijn twee zoons, waarna Van Wesel een geheel nieuw retabel voor het Broederschap sneed.

In 1476 beloofden enkele inwoners van Grave een bedrag van 37 rijnsgulden aan Van Aken. Het onduidelijk waarvoor, maar de kans is groot dat het ook hier om een artistieke opdracht ging. In 1478 overleed hij na hertrouwd te zijn geweest met een zekere Mechteld (†1482-1483?). Van Akens oudste zoon, Goessen van Aken erfde het huis aan de Markt, waarna hij een voor een zijn broers en zus uitkocht.

Kinderen

Met zijn eerste vrouw, Aleid van der Mynnen, had Van Aken de volgende kinderen:

1. Katharina (vermeld 1474), mogelijk kloosterlinge
2. Goeswinus Anthonissen (Goessen) van Aken (ca. 1444-ca. 1498)
3. Jan Anthoniss van Aken (ca. 1448-1498/1499)
4. Jheronimus Anthoniss (Joen) van Aken, alias Bosch (ca. 1450-1516)
5. Herbertke Anthonis van Aken (ca. 1453-na 1516)

Stamboom

Thomas van Aken ca. 1355-1404/1411

Thomas van Aken † voor 1411

Jan van Aken ca. 1380-1454

Thomas van Aken ca. 1407-1462

Jan van Aken ca. 1413-1471 (?)

Goessen van Aken ca. 1418-1467

Anthonis van Aken ca. 1420-1478

Katelijn Priem (ca. 1450-ca. 1524)

Goessen van Aken ca. 1440-ca. 1497

Jheronimus van Aken alias Bosch ca. 1450-1516

Jan van Aken ca. 1470-1537

Anthonis van Aken ca. 1478-1516

Bronnen

• Biografische gegevens bij het RKD-Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis
• Dijck, G.C.M. van (2001) Op zoek naar Jheronimus van Aken alias Bosch. De feiten. Familie, vrienden en opdrachtgevers, Zaltbommel: Europese Bibliotheek (ISBN 90-288-2687-4).

Noten