Catharina van Hemessen

Catharina van Hemessen (Antwerpen, ca. 1528 - na 1567) was de vroegste Vlaamse renaissanceschilderes van wie gesigneerd werk is overgebleven. Ze schilderde vooral portretten van welvarende burgers, meestal vrouwen, en enkele religieuze taferelen.

Biografie

Over het leven van Catharina van Hemessen zijn er slechts indirecte gegevens, afkomstig uit documenten die betrekking hebben op haar vader, Jan Sanders van Hemessen, haar echtgenoot Christian de Morien en haar schilderijen zelf.^[1]
Het bekendste en tevens oudst bewaarde zelfportret van een vrouw uit de Lage Landen dateert uit 1548 en is in het bezit van het museum van Basel.

Catharina Van Hemessen werd geboren als tweede dochter van de succesvolle maniëristische schilder en kunsthandelaar Jan Sanders van Hemessen, die daar sinds 1524 vrijmeester was. Op een Zelfportret, gedateerd 1548, vermeldde Catharina van Hemessen dat ze twintig jaar was. Waarschijnlijk leerde Van Hemessen schilderen in het atelier van haar vader. Ze specialiseerde zich in portretschilderen en werd toon haar reputatie toenam als lid van het prestigieuze Sint-Lucasgilde opgenomen, waar ze ook toestemming kreeg om les te geven.

In 1554 trouwde ze met de getalenteerde organist Christian de Morien. Hij was als componist-organist in dienst van Maria van Hongarije, regentes over de Lage Landen en zuster van keizer Karel V en hij werd ook organist van de Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekathedraal. In 1555 komt Van Hemessen als hofdame voor op de lijst van hoftiteldragers in Brussel, en in 1556 werd Maria van Hongarije haar beschermvrouwe. Toen Maria van Hongarije dat jaar terugkeerde naar het hof van Castilië in Spanje, vergezelde het echtpaar Morien-Van Hemessen haar en verzorgde zij de artistieke vorming en opvoeding van de hofdames. Twee jaar later overleed Maria van Hongarije en ze liet hun 'wegens hun zeldzame en uitmuntende diensten' aldus Ludovico Giucciardini een toelage na waarmee ze de rest van hun leven comfortabel konden doorbrengen. Zij keerden terug naar de Lage Landen, waar het echtpaar een tijd in Antwerpen woonde. In Madrid werd haar functie als hofschilderes ingenomen door Sofonisba Anguissola.

In 1561 trad Christian de Morien in dienst van de Bossche Illustere Lieve Vrouwe Broederschap en het kapittel van St. Jan. De broeders wilden hem zo graag als organist hebben dat ze zelfs de verhuiskosten van Antwerpen naar 's-Hertogenbosch voor hem en zijn echtgenote betaalden. Het echtpaar vertrok in 1565 uit 's-Hertogenbosch zonder een spoor na te laten.^[2] In 1567 vermeldde Guicciardini in zijn werk Descrittione tutti i paesi bassi (Beschrijving van de Lage Landen), dat in dat jaar in Antwerpen werd uitgegeven, Catharina van Hemessen als één van de 'uitstekende vrouwen in de kunst die nog in leven zijn". Van haar laatste levensjaren is weinig bekend. Catharina van Hemessen overleed na 1567, maar ook de precieze datum van haar overlijden is niet bekend.

Haar faam bleef lang duren. Johan van Beverwijck, een Dordrechts arts en kunstkenner, nam een eeuw later Catharina van Hemessen in zijn "Van de Uitnementheyt des vrouwelicken geslachts" op.

Stijl

Catharina van Hemessen schilderde vooral realistische portretten. De modellen poseerden gewoonlijk zittend tegen een donkere of neutrale achtergrond. Haar portretten zijn klein van formaat en bescheiden van compositie. Volgens schilder en kunstcriticus Giorgio Vasari "excelleert zij in het vervaardigen van miniaturen". Hoewel Catharina hoogstwaarschijnlijk in het atelier van haar vader, schilder en kunsthandelaar Jan Sanders, die ook deken van de Antwerpse schildersgilde was, werd opgeleid, doen haar portretten veeleer denken aan schilders zoals Quinten Massijs (I), Jan Gossaert en Joos van Cleve, dan aan die van haar vader, die ze in het atelier al vroeg mocht helpen om achtergronden te schilderen. Haar vier religieuze werken zijn op een decoratieve en archaïsche manier geschilderd en doen denken aan de schilderijen van de Vlaamse Primitieven.^[1]

Werken

Slechts dertien gesigneerde werken van Catharina van Hemessen zijn overgebleven – negen portretten en vier religieuze schilderijen.

	Zelfportret, 1548 Olie op canvas op plastiek 33 x 26.5 cm Hermitage, Sint-Petersburg, Rusland
Zelfportret, 1548 al zittend voor een schildersezel, penselen, palet en schilderstok in de hand	olie op canvas Signatuur en datum linksboven in gele letters: Ego Catherina de Hemessen me pinxi 1548 Offentliche Kunstsammlung, Bazel, Zwitserland
Zelfportret, 1548	Kaapstad, Zuid-Afrika
Jonge vrouw met virginaal, 1548	olieverf op hout 32 x 26 cm Inscriptie: Caterina de Hemessen Pingebat 1548. Aetatis Suae 22 Wallraf-Richartz-Museum, Keulen, Duitsland
	Portret van een jonge vrouw, 1548 olieverf op paneel 24 x 17 cm Signatuur en datum rechtsboven: Catherina de Hemessen. Pinxit 1548 Rijksmuseum Amsterdam, Amsterdam, Nederland
Portret van een 42-jarige man, 1549	Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel, België
Portret van een 30-jarige vrouw, 1549	Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel, België
	Portret van een dame, 1551 olie op eik 22,9 x 17,8 cm Inscriptie: Caterina de Hemessen pingebat 1551 National Gallery, Londen, Verenigd Koninkrijk
	Portret van een heer, 1552 olie op eik 36,2 x 29,2 cm gesigneerd en gedateerd: catharina. filia / ioannis de hemes / sen pingebat/ .1552. National Gallery, Londen, Verenigd Koninkrijk
De kastijding van Christus, 1555	olieverf op hout 34,9 x 23 cm William. A. Rudd – collectie, Ohio, Verenigde Staten
Rustpauze van de Heilige Familie op de Vlucht naar Egypte, 1555	Lescar-collectie, Bergen
Kruisweg van Christus en ontmoeting met Veronica	olieverf op hout 38 x 28 cm Collectie H. Boeyckens, Nederland

Externe links

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen

Heller, N.G. (1991) Women Artists: An Illustrated History . New York: Abbeville Press.
Parry, M. ed. (1996) Larousse Dictionary of Women. New York: Larousse.
Vigué, J. 2003, Grote meesters van de Westerse schilderkunst - Schilderessen, Zuid Boekproducties, ISBN 90 5841 035 8
Dit artikel of een eerdere versie ervan is een (gedeeltelijke) vertaling van het artikel Caterina van Hemessen op de Engelstalige Wikipedia, dat onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen valt. Zie de bewerkingsgeschiedenis aldaar.
Dit artikel of een eerdere versie ervan is een (gedeeltelijke) vertaling van het artikel Caterina van Hemessen op de Franstalige Wikipedia, dat onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen valt. Zie de bewerkingsgeschiedenis aldaar.

Noten

↑ ^a ^b Karolien De Clippel: Catharina van Hemessen (1528 - na 1567). Een monografische studie over een 'uytnemende wel geschickte vrouwe in de conste der schilderyen' (= Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten. Nieuwe reeks; nr. 11), Brussel: Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten 2004
↑ Harry van den Berselaar, 'Hofkapel, column in 'Onder de Boschboom, tijdschrift van de cultuurhistorische vereniging 'De Boschboom', 's-Hertogenbosch, 2006

Zie de categorie Catharina van Hemessen van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

[karolien-1] Karolien De Clippel: Catharina van Hemessen (1528 - na 1567). Een monografische studie over een 'uytnemende wel geschickte vrouwe in de conste der schilderyen' (= Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten. Nieuwe reeks; nr. 11), Brussel: Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten 2004

[harry-2] Harry van den Berselaar, 'Hofkapel, column in 'Onder de Boschboom, tijdschrift van de cultuurhistorische vereniging 'De Boschboom', 's-Hertogenbosch, 2006

[1]

[2]