Daan Manneke

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Daan Manneke
Daan Manneke in 2018, foto: Thomas Manneke
Volledige naam Daniël Manneke
Geboren 7 november 1939 te Kruiningen
Geboorteland Vlag van Nederland Nederland
Jaren actief Vanaf 1958
Stijl Eigentijdse klassieke muziek
Beroep(en) componist, docent, dirigent, organist
Instrument(en) orgel
Officiële website
(en) Allmusic-profiel
(en) Last.fm-profiel
(en) Discogs-profiel
(en) MusicBrainz-profiel
Portaal  Portaalicoon   Klassieke muziek

Daniël (Daan) Manneke (Kruiningen, 7 november 1939) is een Nederlands componist, dirigent en organist.

Met een oeuvre bestaande uit meer dan 250 werken heeft Manneke een reputatie verworven als een van de markante boegbeelden van de Nederlandse Eigentijdse klassieke muziek van de tweede helft van de 20ste en begin 21ste eeuw.[1] Karakteristiek voor zijn composities zijn ruimtelijkheid en sacraliteit.

Manneke zoekt in zijn werk "naar een synthese tussen beheersing en impulsiviteit, tussen rationaliteit en emotie, wat leidt tot flamboyante en onvoorspelbare composities", aldus de toelichting bij de uitreiking van de Oeuvreprijs van de gemeente Breda in 2009.[2] Componist Rokus de Groot zegt over hem: "Wie Daan Manneke kent als componist, organist, dirigent, leraar, vriend, wordt getroffen door de gloed van zijn bezieldheid. Zijn doen en laten spiegelen zijn levensvisie. Voor hem bestaat er geen tegenstelling tussen spiritueel en materieel."[3] Siebe Riedstra noemt hem in een cd-recensie "onze twintigste-eeuwse Sweelinck".[4][5]

Daan Manneke is getrouwd met Ina Manneke (Manneke is ook haar meisjesnaam) en heeft drie kinderen: Hannah, Thomas en Andrea.

Levensloop[bewerken | brontekst bewerken]

Daan Manneke werd geboren in een orthodox-protestants gezin met Vlaamse voorouders (de naam Manneke is afgeleid van de Vlaamse naam Mannekijn). Zijn vader had een boerenbedrijf, werd later onderwijzer en zong graag, zijn moeder speelde harmonium.[6] Zijn jeugd werd gekenmerkt door "een rechtzinnige vader, gesteld op orde, een meer spiritueel voelende moeder, een boerenzoon, gebonden aan aarde en seizoenen, een huis zonder radio maar wel met de bijbel en dagelijks gezongen psalmen",[3] wat van grote invloed is geweest op zijn latere bestaan als componist.

Opleiding[bewerken | brontekst bewerken]

Manneke kreeg zijn eerste muzieklessen van Adriaan Kousemaker, die tevens oprichter was van muziekuitgeverij Ars Nova. Vanaf zijn 15e begon hij met componeren, en zijn eerste composities werden door Ars Nova uitgegeven. Op zijn 18e deed hij Staatsexamen piano. Omdat Manneke door zijn vader voorbestemd was om hem op te volgen op het boerenbedrijf volgde hij de Middelbare Landbouwschool in Goes. Toen hij zich realiseerde dat met deze beroepskeuze de muziek uit zijn leven zou verdwijnen, besloot hij alsnog voor een muziekstudie te kiezen.[6] Vanaf 1959 studeerde hij compositie bij Jan van Dijk, en orgel bij Huub Houët en Louis Toebosch aan het Brabants Conservatorium te Tilburg. Daarna voltooide hij zijn orgelstudie bij de Belgische organist Kamiel d'Hooghe in Brugge en Brussel.[7] Vanaf 1966 volgde hij aan het Amsterdams Conservatorium compositielessen bij Ton de Leeuw, een kenner en voorvechter van niet-westerse muziek. In 1972 sloot hij deze studie af met de Prijs voor Compositie. De lessen van De Leeuw en de vriendschap die daaruit volgde zijn van grote invloed geweest op zijn verdere bestaan en zijn werk als componist. Ton de Leeuw bracht hem ook in contact met Olivier Messiaen, bij wie Manneke enkele privé-lessen en masterclasses volgde.[8] Ook zijn decennialange vriendschap met de Australische (avantgarde-) pianist Geoffrey Madge is van grote betekenis geweest. De compositie Diaphony for Geoffrey voor trompet, hoorn, trombone en piano uit 1973 is aan hem opgedragen.

Werk[bewerken | brontekst bewerken]

Daan Manneke met pianist Geoffrey Madge (links) in 1970

Van 1958 tot 1969 was Manneke organist aan de St. Gertrudiskerk in Bergen op Zoom. Hij werd bekend als orgelvirtuoos en hij gaf vele concerten in Nederland en België.

In 1972 werd Manneke docent van het vak Analyse van de Muziek van de 20ste eeuw aan het Sweelinck Conservatorium. Van 1986 tot 2008 is hij aan hetzelfde instituut verbonden als hoofdvakdocent Compositie. Ook richtte hij een jong-talentklas op, om jongeren die geïnteresseerd zijn in compositie te begeleiden en voor te bereiden op een conservatoriumstudie. Manneke leidde een groot aantal componisten op, waaronder  Kees Arntzen, Gerard Beljon, Wilbert Bulsink, David Helbich, Klaas ten Holt, Max Knigge, Claudia Rumondor, Marijn Simons, Egmont Swaan,  Gustavo Trujillo Delgado, Merlijn Twaalfhoven en Bart Visman.

In 1976 richtte hij Cappella Breda op, een kamerkoor dat hij tot 2017 heeft gedirigeerd. Met dit koor voerde hij programma's uit met o.a.Venetiaanse meerkorige werken en onbekende componisten uit de Renaissance, onder wie Herman Hollanders en Adriaan Willaert. Daarnaast zong het koor met enige regelmaat composities van Manneke zelf.[2]

Composities[bewerken | brontekst bewerken]

Inleiding[bewerken | brontekst bewerken]

Het oeuvre van Manneke bestaat uit meer dan 250 werken, geschreven voor alle mogelijke bezettingen en ensembles, en voor een groot deel uitgegeven bij Donemus. Zijn muziek, grotendeels in opdracht geschreven, bestaat voornamelijk uit sacrale en kamermuziek. Bij sacraliteit bedoelt de componist nadrukkelijk dat het hem niet om Christelijke muziek gaat of gebruiksmuziek die voor de eredienst bedoeld is, maar eerder dat de muziek religieus geworteld is of een eigen sacraliteit nastreeft. Samen met Stravinsky deelt Manneke de opvatting dat "muziek in wezen een ritueel is, een spirituele zoektocht naar het volmaakte". Het begrip ruimte fungeert bij hem ook als religieus symbool: "Het overbruggen van de afstand tussen het materiële en het spirituele, het religieuze". In dat opzicht maakt hij zelf ook geen onderscheid tussen wereldlijke en religieuze muziek: de scheidslijn tussen beide is constant in beweging en vloeibaar.[9]

Kenmerken[bewerken | brontekst bewerken]

Ruimtelijkheid, diversiteit en contrast[bewerken | brontekst bewerken]

Enkele belangrijke kenmerken van zijn werk zijn de ruimtelijke monumentaliteit en een archipelachtige diversiteit. De ruimtelijkheid komt onder meer tot uitdrukking in de wijze waarop de ruimte betrokken wordt in de uitvoering: de plaatsing van verschillende ensembles/musici ten opzichte van elkaar en het publiek, maar ook de invloed van de ruimte (middels de akoestiek) op de totaalklank. Het meest ruimtelijk-monumentale werk is zonder twijfel de compositie Babel (1985) voor zes orkesten, veertien pauken en drie tamtams, die verspreid over een grote ruimte worden opgesteld.

Daarnaast hebben verschillende van zijn werken de titel Archipel gekregen, verwijzend naar de Zeeuwse eilanden uit zijn jeugd. Ook hierin speelt de ruimte een rol: Elk eiland heeft zijn eigen, geïsoleerde gemeenschappen met hun specifieke karakteristieken, toch horen alle losse delen bij elkaar. Improvisatie is tevens een wezenlijk onderdeel van het muzikale denken van Manneke.[9] In tegenstelling tot veel van zijn tijdgenoten maakt de componist in zijn composities geen gebruik van elektronica, maar kiest hij louter voor traditionele muziekinstrumenten.

Ton de Leeuw schreef over de muziek van Manneke: "Door het hele werk komen we constanten tegen: de zin voor sterke, directe contrasten, voor signaalachtige motieven en complexen, voor sensuele, bijna tastbare klankkleuren, voor plastische muzikale gebaren, alsof de componist voor een denkbeeldig theater schrijft." (...) "Maar een ander (...) element krijgt in de huidige muziek een toenemende betekenis. Het meest hoorbaar is dit wellicht in de langzame, donker getimbreerde klankblokken, (...) de vluchtigheid van een verre melodie tot aan echo’s van "oude" muziek".[10]

Inspiratiebronnen[bewerken | brontekst bewerken]

Daan Manneke (geheel links) tijdens de repetitie van zijn werk Sine Nomine door het Nederlands Studenten Orkest o.l.v. Jan Brussen (1973).

Mannekes belangrijkste inspiratiebronnen zijn "de 12e-eeuwse Notre-Dame School, de Renaissance, in het bijzonder Josquin, de Venetiaanse school (Willaert, Andrea en Giovanni Gabrieli, Monteverdi en Schütz), Bach, en nog eens Bach, Bruckner; Scelsi, (late) Stravinsky, Messiaen, Xenakis, en keer op keer volksmuziek van waar dan ook."[8] Over zijn muzikale idioom zegt hij: "Atonaal en tonaal zijn hachelijke woorden. (...) Het klassieke harmonische systeem van Rameau met z'n dominant-tonica-relatie is slechts een van de vele facetten van de tonaliteit. De strikte atonaliteit (...) is iets waar ik me niet mee verwant voel. Ik geloof niet in atonaliteit."[11] Belangrijke inspiratiebronnen zijn tevens literatuur en poëzie, met Guido Gezelle, Arthur Rimbaud en Ida Gerhardt als belangrijke dichters. Daarnaast integreert hij ook andere kunstvormen in zijn composities, waaronder de beeldende kunsten, fotografie en dans.

Zingen is voor Manneke, die jarenlang actief was als koordirigent, de meest basale vorm van muziek maken. Vrijwel zijn gehele oeuvre is dan ook primair vocaal gedacht, ook de werken die op het eerste gezicht puur instrumentaal lijken. Net als veel composities uit de Renaissance zijn veel van zijn werken uitvoerbaar in wisselende bezettingen.[12] Ook bewerkt de componist met enige regelmaat bestaande werken tot versies voor een nieuwe bezetting.

Orgel[bewerken | brontekst bewerken]

Jos van der Kooy en Daan Manneke bij het koororgel van de Westerkerk in Amsterdam in 1996.

De werken voor orgel nemen een aparte plaats in zijn oeuvre in, waaronder het werk Pneoo, geïnspireerd door het bamboe windorgel op de boulevard van Vlissingen. De composities worden gekenmerkt door een streven naar monumentaliteit en de dikwijls zeer hoge eisen die aan de uitvoerder worden gesteld. Organist en kenner van Mannekes werk Jos van der Kooy zegt over zijn orgelwerken: "Een boeiend oeuvre dat stoelt op lyrische vocaliteit en briljante instrumentale speelwijzen, op vernieuwing vanuit een heroverwegen van het verleden enerzijds en het nieuwsgierig verkennen van nieuwe wegen anderzijds."[13]

De rol van Jos van der Kooy met betrekking tot het orgelwerk van Manneke is (een decennialange periode) van groot belang geweest. Hij voerde de werken talloze keren uit (waaronder diverse premières), legde ze vast op cd, gaf compositieopdrachten en begeleidde zijn conservatoriumstudenten in de uitvoering van werken van Manneke, vaak in co-docentschap met de componist zelf.

Werkenlijst[bewerken | brontekst bewerken]

Onderstaand een (uitvouwbaar) overzicht met een selectie van de belangrijkste werken van Manneke. Een compleet overzicht is te vinden op de website van de componist, en op de website van Donemus met alle werken hier uitgegeven onder vermelding van de specifiekere bezetting.

Jaar Titel Genre Bezetting Manneke Werken Lijst
1962 Psaume 121, tekst: de Bijbel Vocaal Gemengd koor MWL 2
1962 De Zonne Rijst / Kleine Kroniek voor orgel (revisie 2003) Orgel Orgel MWL 3a
1966 Patronen Orgel Orgel MWL 6
1967 Trois petites symphonies Orgel Orgel MWL 7
1975 Sinfonia Orkest Orkest (13 solostrijkers) MWL 21
1978 Polychroon Kamermuziek Piano MWL 32
1978 Ruimten Orkest Orkest MWL 31
1979 Pneoo Orgel Orgel MWL 40
1985 Archipel I Kamermuziek 2 Tenor- en 2 basblokfluiten MWL 59
1985 Archipel II Kamermuziek Altviool, cello en contrabas MWL 60
1985 Babel Orkest 4 Strijkorkesten, houtblazersenemble, koperensemble, 14 pauken en 3 tamtams MWL 61
1986 Concert voor 47 klokken, revisie Carillon Carillon MWL 43b
1986 Organum Orgel Orgel MWL 83
1987 Archipel III Kamermuziek Gitaar MWL 68
1987 Le pavillon, tekst: Arthur Rimbaud Vocaal Gemengd koor MWL 67
1988 Jules, Nederlandse tekst: Sicco Heyligers Opera Kameropera voor 3 solisten, gemengd koor, fluit, klarinet, basklarinet, accordeon, orgel, altviool MWL 72
1989 Plenum, tekst: Paul Verlaine, Arthur Rimbaud en de Bijbel Vocaal 2 Gemengde koren, harp en orkest MWL 73
1991 Et in tempore vesperi erit lux Orgel Orgel 3-handig, of orgel met orgel/harmonium/synthesizer/accordeon, of 3 instrumenten MWL 65
1992 Archipel V, tekst: Arthur Rimbaud Orkest Voor blazersensemble en mannenkoor ad libitum MWL 86
1992 The bells Carillon Carillon MWL 87
1993 The master's harpsichord (Le clavecin des prés) Carillon Carillon MWL 89
1994 Arc I Kamermuziek Strijkkwartet MWL 91
1996 Offertoire sur les grands jeux Orgel Orgel MWL 99
1997 Symphonies of wind instruments Orkest Versie voor blazersensemble MWL 104
1998 Tombeau pour Ton de Leeuw (1926-1996) Kamermuziek Versies voor cello en cello en piano MWL 115
1998 Adagio Orkest Strijkorkest MWL 111
1999 Forum, De stad, het plein, de klank, tekst: Arthur Rimbaud, Paul Celan en Vitruvius Vocaal Dubbelkoor, blaasinstrumenten en slagwerk MWL 117
2000 Monumentum: Gedanken zu Bach (1685-1750), tekst: Leo Vroman, Paul Celan en de Bijbel Vocaal Gemengd koor, 5 zangsolisten en orkest MWL 118
2002 Archipel VII/Gran partita/hommage à César Franck Kamermuziek Blaaskwintet en contrabas MWL 127b
2002 Archipel VII / Preludes, Choral & Tombeau / Hommage à César Franck Orgel Harmonium MWL 127a
2003 De sneeuwkoningin, tekst Hans Christian Andersen, Nederlandse tekst: Sophie Kassies Opera Kinderopera voor 8 zangers en 4 instrumenten, opgedragen aan Hannah, Thomas en Andrea, de kinderen van de componist MWL 131
2004 Quasi una fantasia Kamermuziek Harp MWL 134a
2005 Psalmenrequiem, tekst: de Bijbel Vocaal Gemengd koor en harp MWL 139
2007 Arc III: La Flèche Kamermuziek Strijkkwartet MWL 153
2008 Antwerpse Toccata Carillon Carillon MWL 161
2009 La Mélodie passagère, gearrangeerd door Marijn Simons Kamermuziek Viool MWL 167
2009 Liturgien, tekst: Friedrich Hölderlin, Rainer Maria Rilke en George Trakl Vocaal Kamerkoor MWL 164
2010 Tweede Antwerpse Toccata Carillon Carillon MWL 173
2011 The Seven Last Words, tekst: de Bijbel Vocaal Koor en harmonium MWL 178
2011 Kleines Konzert für Dornum Orgel Orgel MWL 179
2013 Canti Ornati, tekst: de Bijbel Vocaal Groot koor en orgel MWL 184
2015 Aube, tekst: Arthur Rimbaud Vocaal Gemengd koor en orgel MWL 197
2016 Bonum est confiteri Domino, tekst: de Bijbel Vocaal Vrouwenstemmen en orgel MWL 199
2016 Le Bouquet, Concert pour Orgue Orgel Orgel MWL 198
2017 Psaume XIX, Les cieux racontent la gloire de Dieu, tekst: de Bijbel Vocaal Gemengd koor a capella MWL 202
2017/18 Grote Archipel Kamermuziek Piano MWL 201
2019 Basler Psalmen Orgel Orgel MWL 211
2020 Gedanken zu Bach (2020) Ach wie flüchtig, ach wie nichtig ..... Kamermuziek Piano MWL 217
2020 De Wijngaard, tekst: de Bijbel Vocaal Gemengd koor MWL 219
2020 De Profundis Orgel Orgel MWL 218
2021 Wat zalmen op den Avond doen Carillon Carillon MWL 222
2022 Cantus Fixus for CaleFax Kamermuziek Rietkwintet MWL 223

Discografie[bewerken | brontekst bewerken]

Op onderstaande (uitvouwbare) lijst staan lp's/cd's met werken van Daan Manneke en uitvoeringen door hem gedirigeerd.

Jaar Titel Uitvoerenden Labelnummer
1978 Lp Omgaan met muziek USKO o.l.v. Jaap Hillen, Cappella Amsterdam o.l.v. Daan Manneke e.a. Composers' Voice – CVS 1978/1
1982 Lp Ruimten Mendelssohn trio, Harmonieorkest van het Rotterdams Conservatorium, Harry Sparnaay e.a. Attacca – Babel 8207-2
1983 Lp Signalen Delta Ensemble Attacca – Babel 8313-3
1992 Plenum, Daan Manneke Cappella Breda en Vocaal Ensemble Coqu o.l.v. Daan Manneke e.a. WVH 20
1992 Magnificat Antiphonen, Arvo Pärt Cappella Breda o.l.v. Daan Manneke Erasmus Muziekproducties – WVH 054
1993 Archipel, Daan Manneke Archipel Trio, Syrinx Saxofoonkwartet, Daniel Speer Trombone Consort, Calefax rietkwintet e.a. WVH 066
1993 Concerti ecclesiastici, Hermann Hollanders Cappella Breda e.a. o.l.v. Daan Manneke WVH047
1994 Dutch composers 'di voce': Messa di voce Vrouwen Kleinkoor Orpheus o.lv. Albert Wissink, Gerrie Meijers, orgel WVH122
1995 Pneoo Jos van der Kooy en Koen van der Stade, orgel, Wout Oosterkamp, bas, Quink Vocaal Ensemble, Amsterdam Loeki Stardust Quartet Erasmus Muziekproducties – WVH132
1996 Invisible Cities - Contemporary A Cappella Music: Madrigaal: Le Citta Sottili, Psaume 121 en Due Canti Quink Vocaal Ensemble Telarc 80384
1997 Vox Neerlandica volume 2: Psalm 121, Je lève mes yeux Nederlands Kamerkoor o.l.v. Uwe Gronostay Etcetera Records KTC 1387NM 92065
1998 Offertoire Sur Les Grands Jeux Jos van der Kooy, orgel en Wind Ensemble Conservatorium van Amsterdam o.l.v. Peter Masseurs Erasmus Music & Media – 242
2001 Le pavillon, si bleu, si calme, Daan Manneke Kamerkoor Studium Chorale o.l.v. Hans Leenders, Marijn Simons, viool, Sebastian Strings o.l.v. Katy Sebestyén e.a. Erasmus WVH 264
2001 More New Blues for Piano: Blues for Marcel Marcel Worms, piano NM Extra – 98021
2001 Daan Manneke Groot Omroepkoor, Studium Chorale, Egidius Kwartet, Daniel Kwartet e.a. Composers' Voice – CV107
2009 La mélodie passagère, Daan Manneke Van Dingstee Kwartet, Studium Chorale o.l.v. Hans Leenders, Klaas Hoek, harmonium e.a. QuintOne Q 09002
2014 Perfla!, Daan Manneke (werken voor orgel en harmonium) Matthijs Koene, panfluit, Jos van der Kooy, orgel, Wout Oosterkamp, bas, e.a. DMP DVH 140127
2014 Soyons plus vite, Daan Manneke Van Dingstee Kwartet, Coen Stuit, Dirk Luijmes, Studium Chorale o.l.v. Hans Leenders QuintOne Q14005
2015 't Gaan balken lichts dwers door den choor..., Daan Manneke Domcantorij Utrecht o.l.v. Remco de Graas, Jan Jansen, orgel, Arie Abbenes, carillon Discodom DSD1831270611
2016 Evan Bogerd, Sint-Bavo Haarlem: Ligatura Evan Bogerd, orgel Tulip Records TURE 201624
2018 Car ta voix est douce, Daan Manneke Kamerkoor Amsamble o.l.v. Benjamin Bakker, Vincent van Amsterdam, accordeon Donemus
2019 Grote Archipel for piano, Daan Manneke Ralph van Raat, Geoffrey Douglas Madge, Kelvin Grout, Hannes Minnaar, Jelena Bazova en Daniël Kramer Zefir Records ZEF 9668
2019 Jan Pieterszoon Sweelinck en Daan Manneke Jos van der Kooy op het orgel van de Westerkerk te Amsterdam Festivo CD 6962502
2019 O nostre Dieu et Seigneur amiable: Hommage à Sweelinck Gerben Budding op het orgel van de Grote Kerk te Gorinchem Diamond Line
Jaar onbekend Tombeau Kamerkoor Fiori Musicali, The Leiden Choristers en instrumentalisten o.l.v. Sietse van Wijgerden Eigen beheer
Jaar onbekend Canti Egidiuskwartet e.a. Onbekend
Jaar onbekend Lp Dutch Carillon Music: A Courtyard Filled With Chords Arie Abbenes, carillon van de Domtoren te Utrecht Donemus – Disk 001
Jaar onbekend Daan Manneke: 50 jaar vocaal! Nederlands Kamerkoor, Capella Frisiae, The Gents Eigen beheer
Jaar onbekend Daan Manneke: Kapelmeester van de ruimte Cappella Breda en instrumentalisten o.l.v. Daan Manneke, Theun de Vries Eigen beheer
Jaar onbekend Trajectoire Helios Ensemble o.l.v. Wolfgang Lange Eigen beheer

Onderscheidingen[bewerken | brontekst bewerken]

Publicaties[bewerken | brontekst bewerken]

Publicaties van Manneke[bewerken | brontekst bewerken]

  • 1977 - Omgaan met muziek - Werkboek voor eigentijdse improvisatie - uitgeverij Annie Bank Edition
  • 1981 - Signalen van ver en dichtbij, korte, educatieve muziekstukken voor een variabel ensemble - uitgeverij De Toorts, Haarlem
  • 2009 - Mijn Leermeesters, beelden en herinneringen aan mijn vier compositieleraren - uitgeverij Van Kemenade
  • 2020 - Beschouwing over Promenade, statues et la fille for piano (incl. Quarantaine) en Preambule (brief aan Olivier Messiaen) - tijdschrift De Nieuwe Muze

Publicaties over Manneke[bewerken | brontekst bewerken]

  • 1989 - De stijl van Daan Manneke - Jacinta Molijn, doctoraalscriptie -  Universiteit van Utrecht
  • 1994 - Muze en Mythologie, De Witte Stilte, essays over het numineuze - Ralf Bodelier, Edmund Husserl-Stichting - uitgeverij Gianotten, Tilburg
  • 1998 - Offertoire sur les Grands Jeux - Heino Vergouwen, doctoraalscriptie over het orgeloeuvre van Daan Manneke - Universiteit van Utrecht
  • 1999 - Liber Amicorum Daan Manneke 60 - verschillende auteurs - uitgeverij Van Kemenade, Breda
  • 2009 - Daan Manneke, componist van de ruimte - verschillende auteurs - uitgeverij Van Kemenade, Breda
  • 2010 - Archipel, de werkvorm binnen de composities van Daan Manneke - Leo Blankers, masterscriptie - Koninklijk Conservatorium
  • 2012 - Ruimte in het werk van Daan Manneke - Sanneke van der Ouw, Bachelorscriptie Muziekwetenschap - Universiteit van Utrecht
  • 2013 - Inspiration chrétienne dans l'oeuvre des compositeurs néerlandais Ton de Leeuw (1926-1996) et Daan Manneke (1939) - Robert Weeda, uitgave No 7, DESHiMA, revue d’histoire globale des pays du nord, Départements d’études néerlandais et scandinaves - Universiteit van Straatsburg
Overgenomen van "https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Daan_Manneke&oldid=67225714"