Dat bedroch der vrouwen
Dat bedroch der vrouwen is een zestiende-eeuwse themabundel over hoe mannen in verleden en heden door vrouwen bedrogen zijn. Het werd ergens tussen 1528 en 1531 samengesteld en gedrukt door de Antwerpse drukker, uitgever en vertaler Jan van Doesborch. Hierbij speelde Doesborch in op eeuwenoude anti-feministische sentimenten - waartegen Christine de Pizan (ca. 1364-ca. 1430) ruim een eeuw eerder haar welluidende stem en scherpe pen verhief - maar desondanks is Dat bedroch der vrouwen geen vrouwonvriendelijk boek en evenmin een vertegenwoordiger van middeleeuwse vrouwenhaat; daarvoor is het te 'vrolijk'. Om de (vrouwelijke) critici (die er wel degelijk waren) de wind uit de zeilen te nemen publiceerde Jan van Doesborch een tweede, vergelijkbare themabundel, getiteld Dat bedroch der mannen - dit werk behandelde hoe vrouwen in verleden en heden door mannen bedrogen zijn.
Overlevering[bewerken | brontekst bewerken]
Noch Dat bedroch der vrouwen, noch Dat bedroch der mannen is bewaard gebleven als Doesborch-druk, maar wel als andermans herdruk. Het enig compleet bewaard gebleven exemplaar van Dat bedroch der vrouwen dateert van omstreeks 1532 en is afkomstig uit de Utrechtse werkplaats «Inden gulden Leew» onder «Sinte Martens toorn» (de Domtoren) van Jans compagnon en opvolger, Jan Berntszoon, bij wie hij na zijn vertrek uit Antwerpen omstreeks 1530 zijn intrek nam. Het is een met houtsneden en ornamenten geïllustreerd boekje, samengesteld uit 10 (halve) katernen van 4 dubbelbladen en telt dus 80 bladzijden.
In de kunstgeschiedenis geldt als regel dat hoe populairder middeleeuwse gedrukte afbeeldingen waren, des te slechter zij bewaard bleven. Kostbare en zeer kostbare prenten werden direct na hun verschijnen al "collector's items" en hadden daarom een veel grotere kans om de tand des tijds te doorstaan. Met populair drukwerk is het net zo. Dat bedroch der vrouwen zal in zijn tijd een bijzonder populair en dus veelgelezen boekje geweest zijn, en juist dáárom is het zo slecht bewaard gebleven: letterlijk stukgelezen.
Bronnen[bewerken | brontekst bewerken]
Na een inleidende opsomming van one-liners over vrouwen in het algemeen en bedrieglijke vrouwen in het bijzonder uit de mond van een reeks auctoritates - vermoedelijk geplukt uit een aforismen-bundel van de soort die laat-middeleeuwse predikers gebruikten om hun soms uren durende preken op te leuken - bevat het boekje 23 verhalen, afwisselend spelend in de oudheid (Bijbel, Grieks/Romeinse tijd) en in het recente verleden. Voor dat laatste werd een beroep gedaan op de Bourgondische Decamerone: Les cent nouvelles nouvelles (CNN). Deze bundel korte, komische, amoureuze, absurde, burleske en erotische verhalen werd in de jaren 60 van de 15e eeuw samengesteld voor Philips de Goede (1396-1467), hertog van Bourgondië (1419-1467), die ook als verteller van enkele van de honderd verhalen wordt opgevoerd. Helaas zijn deze nouvelles niet bewaard gebleven in het exemplaar dat Philips aangeboden kreeg, maar de drukken die vanaf 1486 bij de Parijse drukker Antoine Vérard verschenen, zullen qua tekst niet wezenlijk verschild hebben, zoals uit vergelijking blijkt. Wie die nouvelles uit het Frans vertaald heeft, wordt nergens verantwoord, dus het zou heel goed Jan van Doesborch zélf geweest kunnen zijn. De vertalingen zijn getrouw en ongekuist - en dat laatste is voor Middelnederlandse vertalingen/bewerkingen zéér ongewoon - en zijn tot op heden de enige vertalingen in het Nederlands van (nouvelles uit) Les cent nouvelles nouvelles.
Voor de 21ste-eeuwse lezer is het niet altijd duidelijk waarom Jan de desbetreffende nouvelle heeft geselecteerd als een 'bedroch der vrouwen', en niet als een 'bedroch der mannen'. Maar vermoedelijk was dat ook niet zo belangrijk. Het boekje moet - evenals Dat bedroch der mannen - een commercieel nevenproduct geweest zijn, waarin Jan teksten die hij eerder had uitgegeven kon recyclen, zonder ideologische pretenties. De lezer die zich door de titelpagina niet op de kast laat jagen wordt vriendelijk én dringend uitgenodigd er hartelijk om te lachen. Nergens is de toon fanatiek of kwaadaardig. Integendeel zelfs, verhaal 20 gaat over een intens jaloerse man, zo jaloers als een oude Italiaan, die een handbibliotheek bezit van boeken waarin alle listen en lagen van overspelige vrouwen beschreven staan, en toch vindt (de minnaar van) zijn vrouw een nieuwe list.
Inhoud[bewerken | brontekst bewerken]
0) algemene inleiding;
1) Adam bedrogen door Eva (Genesis);
2) CNN 1: notabele bedriegt zijn buurman omdat hij verliefd is op diens echtgenote, waarna zij samen de buurman bedriegen als die onverwacht hun samenzijn onderbreekt;
3) Loth bedrogen door zijn dochters (Genesis);
4) CNN 13: klerk bedriegt zijn werkgever op wiens echtgenote hij verliefd is door hem ervan te overtuigen dat hij geslachtloos is;
5) Sisara bedrogen door Jahel (Rechters);
6) CNN 16: thuisgebleven echtgenote van een kruisvaarder beschermt haar minnaar als haar man onverwacht terugkeert;
7) Holophernes bedrogen door Judith (Judit);
8) CNN 27: overspelige echtgenote bedriegt haar man door hem in een koffer op te sluiten;
9) Naboth gedood door Jesabel (1 Koningen);
10) CNN 34: vrouw bedriegt haar echtgenoot door ziekte voor te wenden;
11) Vergilius bedrogen (Doesborch-druk);
12) CNN 28: hofdame knoeit het schoothondje van haar vorstin om haar minnaar te ontmoeten;
13) Samson bedrogen door Dalida (Rechters);
14) CNN 35: echtgenote bedriegt haar man, maar die voelt zich achteraf allerminst benadeeld;
15) Hercules bedrogen door Dianyra (Doesborch-druk);
16) CNN 38: overspelige echtgenote bedriegt haar man die een grote vis gekocht heeft;
17) hoe de wijze koning Salomon door vrouwen bedrogen werd (1 Koningen);
18) bron onbekend: koopmansvrouw uit Danswick denkt in bed wat bij te verdienen;
19) Johannes de Doper onthoofd door bedrog van Herodias (Evangelie van Marcus);
20) CNN 37: belezen jaloerse echtgenoot uiteindelijk toch bedrogen;
21) Hercules bedrogen door Dianyra (Doesborch-druk);
22) CNN 61: bedrogen echtgenoot vangt de minnaar van zijn vrouw;
23) CNN 62: de avonturen van Jan Stotton en Thomas Branxton met hun Hollandse herbergierster.
In de Engelse vertaling - Jan van Doesborch verzorgde doorgaans dubbelproducties - The deceyte of women is de laatste anekdote weggelaten. Wilde Jan zijn Engelse lezers niet kwetsen? Of was deze anekdote een 'extraatje' om het boekje vol te maken? Feit is dat de structuur hiermee doorbroken wordt, want nu ontbreekt er een 'oud bedrog'.
Bronnen, noten en/of referenties
|