Herakles (mythologie)

Herakles
Ἡρακλῆς, Alkeides, Hercules
Herakles
Oorsprong	Griekse mythologie, Berbers geloof
Cultuscentrum	berg Olympus
Gedaante	Heros, halfgod
Associatie	Argonauten
Verwantschap
Ouders	Zeus en Alkmene
Siblings	Iphicles
Partner	Megara, Omphale, Deianeira, Hebe
Nakomelingen	Alexiares en Anicetus, Telephus, Hyllus, Tlepolemus
Herakles en Nessus de centaur, volgens de inscripties. Detail van een amfoor van 1,22 m hoog beschilderd door de Nessos Painter (naam vanwege deze vaas), ongeveer 625-600 v.Chr., Nationaal Archeologisch Museum van Athene.
Portaal    Religie

Herakles bij het vastleggen van de Kretenzische stier, eerste helft van de eerste eeuw

Lucas Faydherbe, Buste van Hercules afkomstig uit de particuliere collectie van Charles Van Herck, Rubenshuis (bruikleen Erfgoedfonds).

Herakles (Oudgrieks: Ἡρακλῆς) (geboren als Alkeides) of Hercules (Latijn) is een figuur uit de Griekse mythologie die ook voorkomt in andere oude geloven zoals het Berbers geloof. Hij was een Griekse heros, en werd beroemd om de twaalf moeilijke werken die hij uitvoerde in opdracht van koning Eurystheus. Herakles was een echte held, die door de combinatie van enorme kracht en een flinke dosis slimheid machtige daden kon verrichten.

Geboorte en jeugd

Herakles was een zoon van de oppergod Zeus en Alkmene, een prinses die getrouwd was met Amphitryon. Zeus verleidde haar tijdens de afwezigheid van haar echtgenoot door zich als Amphitryon te vermommen, waarna zij een tweeling kreeg:

• Herakles, de zoon van Zeus;
• Iphikles, de zoon van Amphitryon.

De godin Hera was jaloers op het overspel van Zeus en zond twee slangen naar de wieg, die door het wonderkind Herakles tijdens het spelen gewurgd werden.

Zeus wilde dat Herakles het eeuwige leven zou verkrijgen, dus verzon hij een slinks plan: namelijk Herakles de melk van Hera laten drinken. Alleen merkte Hera het net op tijd en zorgde ze ervoor dat de melk werd gemorst. De gemorste melk vormde de Melkweg.

De twaalf taken

Herakles trouwde met Megara en kreeg met haar drie zonen. Door toedoen van Hera werd hij op een dag door waanzin getroffen en vermoordde zijn kinderen. Om zichzelf te redden van de wraakgodinnen moest hij door bedrog van Hera in dienst treden van koning Eurystheus van Mykene en alle taken verrichten die hij opgedragen kreeg. In opdracht van Eurystheus moest Herakles tien onmenselijk zware werken verrichten (zonder beloning). Dat werden er uiteindelijk twaalf omdat hij, bij een van die werken (het doden van de Hydra) hulp had gekregen van iemand anders (volgens sommige bronnen Licymnius, volgens andere Iolaus), en voor een andere opdracht (het schoonmaken van de Augiasstal) betaald werd. Daardoor moest hij nog twee extra werken verrichten. De twaalf werken worden de dodekathlos genoemd.

1. Het eerste werk dat hij moest verrichten, was het doden van de leeuw van Nemea (Nemea is een gebied gelegen tussen Argos en Korinthe). Dit dier kon niet verwond worden door pijlen of knots (de wapens die Herakles steeds bij zich droeg). Hij wurgde de leeuw ten slotte met zijn blote handen. Hij bracht hem naar zijn meester en probeerde hem te villen. De huid bleek bijna ondoordringbaar, waarop Herakles de klauwen van de leeuw gebruikte om hem van zijn huid te ontdoen. Later droeg Herakles altijd de ondoordringbare huid van deze leeuw als harnas. De kop van het dier werd zijn kap, de huid zijn mantel. Eurystheus was totaal overrompeld door het succes van Herakles. Van nu af gaf hij zelf geen opdrachten meer, maar liet dit over aan zijn herauten. Ook verbood hij Herakles om met zijn opdrachten terug te komen en, voor het geval dat hij toch terugkwam met zijn opdrachten, liet hij een grote ijzeren kruik maken waarin hij zich kon verstoppen als Herakles weer met een gevaarlijk beest terugkwam.
2. Het doden van de Hydra van Lerna, de veelkoppige slang die in een moeras bij Argos (op de Peloponnesos) leefde. Zodra er een kop werd afgeslagen, groeiden er twee nieuwe aan. Herakles overwon de slang samen met zijn neefje (zoon van Ifikles) Iolaus. Telkens als er een kop werd afgeslagen, schroeiden zij met een brandende fakkel de wonden dicht. Herakles dompelde zijn pijlen in het giftige bloed van de Hydra; pijlen door hem afgeschoten zouden van nu af aan ongeneeslijke wonden veroorzaken. Deze opdracht werd afgekeurd, omdat Herakles hierbij hulp kreeg.
3. Het vangen van een aan de godin Artemis gewijde hinde, de Hinde van Keryneia. Dit dier had een gouden gewei en koperen hoeven. Herakles moest het levend en wel naar Mykene brengen. De hinde was bovendien uitzonderlijk snel en de jacht op het dier kostte hem een vol jaar, waarbij hij heel Arkadië van noord naar zuid moest doorkruisen. Uiteindelijk slaagde hij er in de hinde te vangen met een net toen het dier haar dorst leste bij een meer.
4. Het vangen van het Erymanthische zwijn, dat het gebied rondom de berg Erymanthos onveilig maakte, en dat - net als de hinde - levend naar Mykene brengen, bij koning Eurystheus. Herakles slaagde in zijn opdracht, doordat het dier in de sneeuw was weggezakt. Herakles bond met kettingen de poten van het beest vast en ging naar Mykene terug. De koning was zo bevreesd oog in oog te komen staan met het everzwijn dat hij zich verschool in een groot koperen vat dat hij in de grond had laten ingraven.
5. Het schoonmaken van de stallen van Augias, een koning in Elis. Deze koning had 3000 runderen, waarvan de mest zich 30 jaar lang had opgehoopt in een stal. Herakles verrichtte deze taak in één dag door het water van twee rivieren (de Alpheos en de Peneos) door de stallen te laten stromen. Herakles vroeg daarvoor als beloning een tiende van het vee. Koning Augias onthield Herakles de beloning. Herakles ging naar de rechtbank en Phyleus, de zoon van Augias, gaf hem gelijk. Toen Augias dat hoorde verbande hij Phyleus en Herakles gelijk. Herakles keerde hierop terug en doodde uit wraak Augias, waarna Phyleus koning werd en Herakles zijn deel van de koeien gaf. Deze krachttoer leeft nog steeds voort in het Nederlands, want een 'Augiasstal' is een geweldige ophoping van vuil, in letterlijke of figuurlijke zin. Ook deze opdracht werd afgekeurd, omdat Herakles een beloning had gekregen en ook "hulp" had gekregen van de rivier.
6. Het verjagen van de Stymphalische vogels. Deze leefden bij het Stymphalosmeer in Arkadië. De vogels hadden een bronzen bek, vleugels en klauwen. Ze aten mensenvlees en konden hun veren als pijlen afschieten. Toen Herakles in hun nabijheid kwam, lieten de vogels zich aanvankelijk niet zien, maar door te rammelen met twee bronzen kleppers wist hij ze uit hun holen te lokken. Hij slaagde erin het merendeel van de vogels te doden, met de giftige pijlen die hij had bemachtigd bij het verslaan van de hydra. Van dit werk werd door de beeldhouwer Émile-Antoine Bourdelle (1861 - 1929) een beeldhouwwerk gemaakt waarvan een afgietsel in het Musée d'Orsay staat.
7. De Stier van Kreta ophalen en overbrengen naar het vasteland. Deze stier was het eigendom van Minos, koning van Kreta, die de stier van Poseidon had gekregen als offerdier (zie ook Minotauros). In plaats van hem te offeren, hield Minos de stier voor zichzelf, waarop Poseidon het beest razend maakte en het een plaag werd voor het eiland. Herakles wist de stier te vangen en naar koning Eurystheus te brengen. Later zou deze de stier opnieuw loslaten, waarop hij opnieuw een plaag werd, nu voor de stad Marathon en omgeving. Daar zou hij ten slotte door de beroemde held van Attica, Theseus, worden gedood.
8. Herakles moest de vleesetende paarden halen van Diomedes, een vorst in Thrakië die de paarden voedde met (mensen)vlees van zijn nietsvermoedende gasten. Herakles bezocht op weg naar Thrakië zijn vriend Admetos. Zodra hij vernam dat Admetos' echtgenote, Alkestis, vrijwillig de dood had gekozen in de plaats van haar man, wist hij haar aan de dood (Thanatos) te ontrukken. Daarna reisde hij verder naar Thrakië en gooide Diomedes als voer voor diens eigen mensenetende paarden. De paarden werden door Herakles getemd en naar Mykene gebracht. Daar werden ze vrijgelaten en uiteindelijk door wilde dieren gedood.
9. Als negende opdracht moest Herakles de kostbare gordel halen van Hippolyte, de koningin van de Amazonen. De dochter van Eurystheus had haar vader om de gordel gevraagd. Toen Herakles bij Hippolyte aankwam en om de gordel vroeg, greep Hera in. Hera deed zich voor als Amazone en stookte de Amazones tegen Herakles op met het verhaal dat Herakles kwade bedoelingen had. Dit liep uit op een gevecht met Hippolyte. Herakles doodde haar en nam de wapengordel mee naar Mykene.
10. In zijn tiende werk moest Herakles de kudde van Geryones stelen, hij moest daarvoor naar een eiland genaamd Erytheia, om bij dat eiland te komen moest hij ook door een woestijn, op een gegeven moment was hij zo boos van de hitte in de woestijn dat hij gewoon maar besloot om een pijl naar de zon te schieten, Apollo, die de god van de zon was, bewonderde dat en gaf Herakles zijn wagen, daarin reed hij naar Erytheia. Daar aangekomen werd hij geconfronteerd met een hond met twee hoofden genaamd Orthus, die doodde hij, daarna kwam Eurytion de herder om Orthus te helpen en Herakles vermoordde hem ook. Toen hij dat hoorde, kwam Geryones gelijk in actie, drie speren en drie schilden dragend ging hij naar Herakles toe. Hij ontmoette hem bij de rivier de Anthemus, maar werd neergeschoten door een van de vergiftigde pijlen van Herakles. Herakles schoot zo hard dat hij Geryones zijn schilden alle drie doorboorde en Geryones was dood. Toen moest Herakles nog de kudde terugbrengen naar Eurystheus. In de Romeinse versie van het verhaal bracht hij de kudde naar de berg de Aventijn, de reus Cacus die daar leefde stal dan een paar koeien van Herakles, daarna kwam Herakles langs de grot waar Cacus woonde en hoorde hij de koeien loeien en doodde Herakles Cacus, daarna moest hij verdergaan, maar Hera stuurde een bepaald soort vlieg naar Herakles die de koeien ging opjagen en bijten zodat ze woest werden en ze uit elkaar gingen. Toen hij ze weer samen had, moest hij door een rivier die net niet te diep was, maar Hera pestte hem weer en liet het water stijgen. Herakles legde stenen neer, zodat de rivier weer diep genoeg was en dan ging hij snel met de kudde erover heen. Toen hij eindelijk aankwam bij Eurystheus, werden de koeien geofferd aan Hera.
11. Na de tien werken had Herakles eigenlijk al klaar moeten zijn, maar Eurystheus vond dat het doden van de Hydra niet meetelde omdat hij daar hulp had gehad van Iolaus, en dat het werk van de stallen van Augias ook niet gold omdat hij daarvoor betaald had gekregen en hulp had gekregen van de rivier. Als elfde werk moest Herakles de gouden appels van de Hesperiden roven. De Hesperiden waren volgens sommige bronnen dochters van Atlas. Zij bewaakten de tuin met de gouden appels die Gaia als huwelijksgeschenk aan Zeus en Hera had gegeven. De honderdkoppige draak Ladon hielp hen daarbij. Na vele omzwervingen bereikte Herakles ten slotte Atlas, een der Titanen, die het hemelgewelf moest torsen. Atlas pakte zelf de appels, toen Herakles zijn taak even overnam. Toen Atlas het hemelgewelf niet meer wilde overnemen, kreeg Herakles hem met een list zo ver om nog even het gewelf te torsen, waarna Herakles er snel met de appels vandoor ging. Herakles wijdde de appels aan de godin Pallas Athena. Deze gaf de gouden appels weer terug aan de Hesperiden. Tijdens deze reis bevrijdde Herakles tevens Prometheus. Hij was een titaan die voor straf aan een rots zat vastgeketend en iedere dag gemarteld werd door de adelaar Ethon die zijn lever uitpikte, die 's nachts weer aangroeide.

    

    Hercules van het Forum Boarium, Musei Capitolini, Rome.

12. Het laatste werk was het ontvoeren van de driekoppige hellehond Cerberus uit de onderwereld. Herakles ging naar de ingang van de onderwereld in het zuiden van de Peloponnesos, bij Kaap Matapan. Van Hades mocht hij erin afdalen en Kerberos meenemen als hij geen gebruik maakte van wapens of Kerberos doodde. De ijzersterke handen van Herakles konden zelfs dit monster wurgen en grommend erkende het zijn meerdere in Herakles en volgde hem naar koning Eurystheus. Op zijn terugweg kon hij ook nog de held Theseus bevrijden uit de onderwereld. Bevend van angst verborg de koning zich in zijn koperen vat en durfde zich alleen vanuit deze positie van de overwinning van Herakles te overtuigen.

Overige heldendaden

Herakles verrichtte behalve deze twaalf werken ook nog andere daden:

• Hij kreeg van het Orakel van Delphi opdracht om zich als slaaf te laten verkopen en daarmee boete te doen voor de moord die hij op Iphitus had gepleegd. Hij werd gekocht door koningin Omphale en moest een jaar lang als haar slaaf dienstdoen.
• Herakles was een van de Argonauten, die onder leiding van Jason talloze heldendaden verrichtten en avonturen beleefden bij hun jacht naar het Gulden Vlies.
• Herakles redde Hesione, de dochter van Laomedon, maar die weigerde Herakles de beloning, de paarden van Tros, die hij daarvoor had beloofd, te geven. Herakles ontstak daarover in woede en verwoestte vervolgens de stad Troje.

Herakles doodt de Nemeïsche leeuw
uit De Werken van Hercules, 1542-1548
Hans Sebald Beham, 1500-1550

Herakles redt de dode Alkestis uit de onderwereld. Detail van een schilderij van Paul Cézanne

• In de legende van Alkestis redde Herakles haar. Alkestis was de vrouw van koning Admetos, die de gunst van de goden had verkregen dat als het stervensuur aangebroken was, een ander in zijn plaats naar Hades mocht gaan. Toen het moment daar was, bleek alleen zijn vrouw Alkestis ertoe bereid in zijn plaats te sterven. Herakles kwam te hulp en redde Alkestis. Nadat Herakles de Dood, in de persoon van Thanatos, had overwonnen, mocht de weer levende Alkestis drie dagen niet drinken of spreken.

Huwelijk en dood

Na eerst getrouwd geweest te zijn met Megara en Omphale trouwde Herakles met Deianeira. Om haar hand te winnen moest hij echter eerst Acheloüs overwinnen, een riviergod die ook naar haar hand dong.

Toen hij later met Deianeira een rivier overstak met hulp van de centaur Nessos, probeerde de centaur Deianera te verkrachten. Herakles doodde hem met zijn giftige pijlen, maar de stervende Nessos bezwoer Deianera dat ze zijn bloed moest bewaren, omdat ze daarmee de liefde van Herakles terug zou kunnen winnen. Wat Deianeira niet wist was dat het bloed van Nessos vergiftigd was met het bloed van de hydra. Vele jaren later toen Herakles een oorlog had gewonnen, kwam een bode dit aan Deianeira vertellen. Ook vertelde hij dat Herakles verliefd was op een andere vrouw, Iole. Ze smeerde daarom de lievelingsmantel van Herakles in met het bloed van Nessos. Ze stuurde de bode terug, met de mantel als welkomstgeschenk naar Herakles die ergens anders een offervuur voor Zeus aan het maken was.

Toen de bode weg was, zag ze dat het bolletje wol waarmee ze de mantel had ingesmeerd helemaal verschrompeld was. In paniek rende ze het huis uit, waarna ze tegen haar zoon Hyllos opbotste. Die gaf zijn moeder de schuld, terwijl hij vertelde hoe de mantel was gaan schrompelen, hoeveel pijn het zijn vader had gedaan en dat Herakles de bode van de berg af had gegooid. Moederlief bedacht zich geen moment, liep naar binnen en stak zichzelf neer met een van Herakles' zwaarden. Stervend fluisterde ze nog enkele woorden tot Hyllos die zijn moeder achterna was gerend. Ze stamelde iets over Nessos, over bloed en over Iole, waarna haar zoon begreep dat zijn moeder door Nessos was bedrogen. Herakles wilde zichzelf in brand laten steken. Op een brandstapel op de berg Oite, aangestoken door Philoctetes, vond Herakles de dood. Philoctetes kreeg de boog van Herakles als dank voor het aansteken van het vuur. Herakles stierf niet echt, maar werd onsterfelijk en onder de Olympische goden opgenomen en kreeg als laatste huwelijk Hebe, de Godin van de Jeugd, tot vrouw. Zo bleef zijn lichaam op de heilige berg Olympus en zijn schim (ziel) in de Hades, aldus de Odyssee van Homerus.

Verering van Herakles

In geheel Griekenland was Herakles een zeer populaire halfgod, als beschermer tegen allerlei kwaad en narigheid. De verhalen over hem vertonen overeenkomsten met oosterse mythologische figuren als Melqart, een god uit het Fenicische Tyrus, en verder de Israëlitische Simson, de Mesopotamische Gilgamesj, de Cilicische Sandas en de Indiase Vishvarupa. Het exacte verband tussen deze verhalen is echter niet vast te stellen. Mogelijk hebben die andere verhalen elementen bijgedragen aan de mythes over Herakles. Het feit dat zijn naam samengesteld is (uit 'Ἥρα en κλέος, 'Hera's roem' of 'roemrijk door Hera') duidt er wel op dat de mythe oorspronkelijk een mens en niet een god betrof.

De verering van de vergoddelijkte Herakles werd al in de 6de eeuw v.Chr. door Griekse kolonisten in Zuid-Italië verspreid. Hier werd hij bekend als Hercules.

Herakles wordt voorgesteld met een pantser of gekleed in een korte chiton (kleed) en gewapend met zwaard of boog, na 650 v.Chr. ook als naakte figuur met leeuwenhuid (van de Nemeïsche leeuw) en knots.

Verschillende steden zijn naar Herakles genoemd, zoals ook Herculaneum bij het huidige Napels. Ook de Zuilen van Hercules zijn naar Hercules genoemd, alsook het sterrenbeeld Hercules.

Stamboom van Herakles

Abas

Okaleia

Akrisios

Eurydice

Cepheus

Cassiopeia

Proiton

Danaë

Zeus

Cynortas

Perseus

Andromeda

Periëres

Gorgophone

Oebalus

Perses

Heleus

Mestor

Cynurus

Autochthoë

Sthenelus

Nioppe

Leucippus

Aphareus

Icarius

Periboia

Tyndareos

Leda

Hippocoon

Eurystheus

Antimache

Odysseus

Penelope

Perileos

Castor

Klytaimnestra

Polydeuces

Helena

Electryon

Anaxo

Alcaeus

Hipponome

Alkemene

Amphitryon

Deianeira

Herakles

Hebe

Iphikles

Hyllus

Macaria

Alexiares

Aniketos

Iolaos

Megara

Herakles in media

Hercules doodt de Hydra, François-Joseph Bosio (1768–1845), Louvre

De legende van Herakles heeft veel schrijvers en filmmakers geïnspireerd. Een overzicht:

Boeken

• De Nederlandse schrijver Louis Couperus schreef over Herakles een gelijknamige roman, die in 1913 werd gepubliceerd.

Toneelstukken

• Herakles, door Toneelgroep de Appel

Films

• The Three Stooges Meet Hercules, een komische film uit 1961.
• Hercules in New York, een Amerikaanse film uit 1970 met Arnold Schwarzenegger.
• Hercules, een film uit 1983.
• The Adventures of Hercules, een vervolg op bovengenoemde film.
• Hercules, een teken- en comedyfilm van Disney.
• The Legend of Hercules, een film uit 2014.

Televisieseries

• Hercules: The Animated Series, een animatieserie van Disney.
• Hercules: The Legendary Journeys, een televisieserie met Kevin Sorbo. Genre: drama
• Hercules, een miniserie uit 2005.
• The Mighty Hercules, een animatieserie uit 1963 van Adventure Cartoon Productions.
• The Sons of Hercules, een televisieserie uit de jaren 70.
• Young Hercules, een spin-off van Hercules: The Legendary Journeys

Strips

• Hercules (een strip van Dell uit 1958)
• Hercules Unchained (een strip van Dell uit 1959)
• Hercules (Marvel)
• Hercules (DC)
• Hercules: The Legendary Journeys (uitgebracht door Topps Comics)

Het gebruik van alternatieve namen voor Herakles

In de Franse Empireperiode, tot in de 20ste eeuw, werd er soms over Hercule of Alcide gesproken, als alternatieve naam voor Herakles. Een gespecialiseerde Franse encyclopedie uit 1832 geeft aangaande de naam Alcide de volgende verklaring:

Iedereen weet dat dit Hercules is. Sommigen zien in deze naam het begrip macht (αλκη) belichaamd in Hercules, anderen leiden er een vadersnaam of patroniem uit af, afgeleid van Alkeus. De laatsten hebben ongetwijfeld gelijk. Maar beide hypothesen hebben hun waarde. Alkeus, grootvader van Hercules, verschilt weinig van deze laatste. Hij is de Kracht, de onoverwinnelijke Kracht en hij vertegenwoordigt de Kracht. Voegen wij er nog aan toe dat Hercules eveneens Alkeus door enkele auteurs genoemd wordt, niet minder vaak dan Alkides, bijvoorbeeld door Diodorus van Sicilië. Men vindt de naam Alcide ook nog gekoppeld aan Minerva en aan bepaalde goden die slechts ondergeschikte beschermgeesten zijn. Wij durven hun echte aard evenwel niet te bepalen.

Externe links

• (nl) Historiek: De held Herakles en zijn twaalf werken
• (en) Warburg Institute Iconographic Database (ca. 2500 afbeelding van Hercules)

Voetnoten

· ·

Griekse mythologie

Mediabestanden

Zie de categorie Heracles van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.