Eise Eisinga
| Eise Eisinga | ||
|---|---|---|
_02.jpg)
| ||
Eise Eisinga door Willem Bartel van der Kooi, 1827
| ||
| Algemene informatie | ||
| Volledige naam | Eise Jeltes Eisinga | |
| Geboren | 21 februari 1744 Dronrijp | |
| Overleden | 27 augustus 1828 Franeker | |
| Nationaliteit | Nederlandse | |
| Beroep | amateur-astronoom, patriot en vertegenwoordiger van De Verlichting | |
| Bekend van | planetarium | |
_(29621380247).jpg)
Eise Jeltes Eisinga (Dronrijp, 21 februari 1744 – Franeker, 27 augustus 1828) was een Nederlands amateur-astronoom, patriot en bouwer van het Eise Eisinga Planetarium. Als vertegenwoordiger van de Verlichting in Nederland is Eisinga opgenomen in de canon van Friesland en de canon van Nederland. Het planetarium is in 2023 toegevoegd aan de UNESCO werelderfgoedlijst.
Levensloop[bewerken | brontekst bewerken]
Eisinga werd geboren als zoon van een wolkammer, Jelte Eises Eisinga (1716-1787)[1] en zijn vrouw Hitje Steffens (1715-1755).[2] Hij ging naar school en kreeg les in wiskunde. Zijn vader Jelte was zijn mentor op het gebied van astronomie. Op zijn achttiende was hij goed onderlegd in rekenen en sterrenkunde.[3]
Ook zijn broer Stephanus Jeltes was geïnteresseerd in wis- en sterrenkunde. Eisinga breidde de wolkammerij van zijn vader uit tot een groot bedrijf met vierhonderd mensen in dienst. Hij verdiende er veel geld mee.
Hij bekwaamde zich in de vrije uren door zelfstudie aan de Franeker Academie in de wiskunde en de astronomie. Hij verdiepte zich in zonnewijzers, en publiceerde een boek met tekeningen van zo'n 150 zonnewijzers. Op 24-jarige leeftijd trouwde hij met Pietje Jacobs, met wie hij twee zoons, Jacobus en Jelte, en dochter Trijntje kreeg.
Bouw van het planetarium[bewerken | brontekst bewerken]
Eelko Alta, een predikant uit Bozum, beweerde in een boekje dat de wereld in mei 1774 zou vergaan als gevolg van een samenstand van vier planeten. Vanwege dit gerucht en de wetenschap dat "de aarde immers toch blijft bestaan" vond hij het leuk om een machine te bouwen "die mij ieder moment kan laten zien wat er aan de hemel gebeurt". Aan de hand hiervan kon hij de nieuwsgierige toeschouwers laten zien hoe de planeten zich bewegen.[3]
In 1778 kondigde hij publiekelijk aan dat hij inmiddels vier jaar werkte aan een beweegbaar astronomisch planetarium. Hij deed dit niet alleen, zijn vader vervaardigde houten schijven en tandwielen, terwijl zijn broer de plafonds van de woonkamer beschilderde met het planetenstelsel.
Erkenning voor het planetarium[bewerken | brontekst bewerken]
Nadat het planetarium in 1781 gereed was kwamen er veel, ook prominente, bezoekers op af, waaronder de koning van Zweden in 1782. In 1818 bezocht koning Willem I het planetarium en benoemde Eise Eisinga tot Broeder van de Orde van de Nederlandse Leeuw, een onderscheiding waaraan ook een klein inkomen was verbonden.
Hij had plannen voor de bouw van een tweede planetarium, maar het bleef bij een klein tafelmodel. Uiteindelijk kon hij niet voldoende geld vergaren voor de bouw van een groot model.
Patriot[bewerken | brontekst bewerken]
In 1787 raakte hij als patriot in conflict met de prinsgezinde, plaatselijke schutterij en de provinciale autoriteiten. De gemoederen liepen hoog op, toen de stad als toevluchtsoord diende voor een tiental coupplegers onder leiding van Court Lambertus van Beyma. Toen Franeker werd opgegeven vluchtten veel patriotten naar Amsterdam. Eisinga vluchtte de andere kant uit, naar Duitsland. Nadat hij te horen had gekregen dat zijn echtgenote was overleden en zijn huis verbeurd was verklaard, vestigde hij zich als wolkammer te Visvliet in de provincie Groningen. Nadat hij in 1791 toch nog werd uitgeleverd, is hij tot vijf jaar verbanning uit Friesland veroordeeld. Eisinga keerde terug naar Visvliet en trad daar opnieuw in het huwelijk met Trijntje Eelkes Sickema. Ze kregen samen nog twee zoons, Eelke en Menke, en dochter Hittje.[4]
Na de omwenteling[bewerken | brontekst bewerken]
Na de omwenteling in 1795 keerde hij naar Franeker terug. Eisinga werd lid van het Provinciaal Bestuur en adviseerde in een aantal commissies onder andere om twee rechters te royeren na het Kollumer oproer.
Eisinga overleed in 1828 op 84-jarige leeftijd. Hij liet een testament na waarin hij de werking van zijn planetarium nauwkeurig beschreef. Eise Eisinga werd bijgezet bij zijn vaders graf op de begraafplaats van de Salviuskerk in Dronrijp. Er staat een door Eisinga bedachte vierkantsvergelijking op de zerk, waarmee de sterfdatum en leeftijd van zijn vader berekend kunnen worden.[5] De ouderlijke woning van Eise Eisinga staat 100 meter vanaf zijn laatste rustplaats.
Nagedachtenis[bewerken | brontekst bewerken]
De volgende zaken herinneren aan Eisinga:
- Eisinga werd ereburger van Franeker.
- Tegenover zijn geboortehuis staat een borstbeeld om hem te herdenken.
- Op 5 mei 1994 gaf de PTT een postzegel van 80 cent uit, ter gelegenheid van het 250e geboortejaar van Eisinga.
- In hetzelfde jaar publiceerde Pieter Terpstra een roman over Eisinga.
- In 2006 werd Eise Eisinga opgenomen in de Canon van Nederland en in de vernieuwde versie uit 2020.
- De straat waaraan Eisinga's planetarium ligt, de voormalige Tweede Noord, is naar hem vernoemd en heet nu de Eise Eisingastraat.
- in Visvliet, waar Eisinga enige tijd gewoond heeft, is ook een straat naar hem vernoemd.
- In Visvliet is Droomtocht, een wandeling langs de planeten gerealiseerd.[6]
- Planetoïde (5530) Eisinga is naar hem vernoemd.[7]
Externe links[bewerken | brontekst bewerken]
- Eise Eisinga, De Kanon fan de Fryske Skiednis
- Eise Eisinga, Canon van Nederland
Bibliografie[bewerken | brontekst bewerken]
- Wolken en stjerren; roman oer Eise Eisinga, door Pieter Terpstra (1994), ISBN 90-330-0237-X.
- E. Havinga, W.E. van Wijk & J.F.M.G. d'Aumerie, Planetariumboek Eise Eisinga, Arnhem: Van Loghum Slaterus 1928.
- Arjen Dijkstra, De Hemelbouwer: een biografie van Eise Eisinga, uitgeverij Noordboek, oktober 2021; ISBN 9789056157890.