NS 1600 (stoomlocomotief)

NS 1600
NRS 107 in het Nederlands Spoorwegmuseum in Utrecht
Aantal	59
Nummering	NRS: 101-109, SS: 1101-1103, 1108-1109, HSM: 350-408, NS: 1601-1659
Fabrikant	Sharp Stewart and Company, North British Locomotive Company
In dienst	1889-1903
Uit dienst	1935-1949
Asindeling	2'B
Spoorwijdte	1435 mm
Massa locomotief	1601-1609: 48,8 ton, 1610-1659: 50 ton
Massa tender	32,5 ton
Diameter drijfwielen	2016 mm
Diameter loopwielen	1105 mm
Diameter tenderwielen	1105 mm
Lengte over buffers	1601-1609: 16.585 mm, 1610-1659: 16.746 mm
Breedte	2222 mm
Hoogte	4267 mm
Maximumsnelheid	90 km/u (met oververhitter: 100 km/u)
Vuurkist	1601-1609: 10 m2, 1610-1659: 9,5 m2 (met oververhitter: 10 m2)
Vlampijpen	1601-1609: 103 m2, 1610-1659: 93,5 m2 (met oververhitter: 68 m2)
Oververhitter	33 m2
Roosteroppervlak	1601-1609: 2,15 m2, 1610-1659: 2,04 m2
Maximum stoomspanning	10,3 kg/cm2
Aantal cilinders	2
Diameter × slaglengte cilinders	457 x 660 mm
Stoomverdeling	Stephenson
Waterinhoud	12,7 m3
Brandstofvoorraad	3 ton kolen
Trekkracht	4950 kg
Remsysteem	Westinghouserem
Soortmerk	HSM: P4, NS: P3 (met oververhitter PO1)
Bijnamen	Rhijnbogen Bogen
Aantal bewaarde exemplaren	1
Portaal    Verkeer & Vervoer

De serie NS 1600 was een serie sneltreinstoomlocomotieven van de Nederlandse Spoorwegen (NS) en diens voorgangers Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen (SS), Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij (HSM) en Nederlandsche Rhijnspoorweg-Maatschappij (NRS).

Twee locomotieven van de serie 359-408 (360 en 395) waren betrokken bij de Treinramp Twello (1900).

NRS 101-109 (HSM 350-358, NS 1601-1609)

In 1889 bestelde de Nederlandsche Rhijnspoorweg-Maatschappij (NRS) negen locomotieven met de nummers 101-109 bij de fabriek van Sharp Stewart and Company te Glasgow. De asindeling van de locomotieven was 2'B. Dit waren bij aanschaf de eerste Nederlandse locomotieven met een loopdraaistel vóór de drijfwielen. Dit waren de laatste door de NRS bestelde locomotieven. Een jaar later, in 1890 werd de NRS opgeheven en werd het materieel verdeeld over de Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij (HSM) en Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen (SS). De locomotieven 101, 102, 103, 108 en 109 gingen naar de SS en kregen de SS nummers 1101-1103 en 1108-1109. De 104-107 gingen naar de HSM en kregen daar de HSM nummers 350-353. Omdat de locomotieven te lang waren voor de kleine draaischijven van de SS heeft de SS de vijf locomotieven een jaar later, in 1891, overgedaan aan de HSM, waar ze de nummers 354-358 kregen. Vanwege het loopdraaistel voor de drijfwielen, ook wel een bogie genoemd, en de herkomst van de Rhijnspoor kregen deze machines bij de HSM de bijnaam "Rhijnbogen".

Met het samenvoegen van het materieelpark van de HSM en SS werden de locomotieven in 1921 in de NS nummering 1601-1609 ondergebracht. In de jaren 1935-1938 werden deze locomotieven buiten dienst gesteld met uitzondering van de 1604, welke het nog volhield tot 1940. Deze 1604 werd verkozen om te worden bewaard voor het Nederlands Spoorwegmuseum in Utrecht en opgeborgen in de locomotievenloods te Maastricht, waar de locomotief door oorlogsomstandigheden op 8 september 1944 fors beschadigd werd. Na de Tweede Wereldoorlog werd de locomotief door de NS hoofdwerkplaats in Tilburg volledig gerestaureerd en teruggebracht in de bruine uitvoering van de NRS met het oorspronkelijke nummer 107. Sinds maart 1955 is de NRS 107 opgesteld in het Spoorwegmuseum. Na de verbouwing van het Spoorwegmuseum tussen 2003 en 2005 werd de locomotief op een verhoging geplaatst zodat de locomotief ook van de onderzijde te bezichtigen is.

HSM 359-408 (NS 1610-1659)

De HSM 401 bij aflevering.

De van de NRS en SS overgenomen locomotieven bevielen de HSM zo goed, dat er bij Sharp Stewart and Company 40 stuks nabesteld werden. Deze kwamen tussen 1891 en 1892 met de nummers 359-398 in dienst. In 1900 volgde nog een bestelling van 5 stuks bij Sharp Stewart and Company met de nummers 399-403. Ten slotte werden in 1903 de door North British Locomotive Company, waarin Sharp Stewart and Company inmiddels was opgegaan, gebouwde serie 404-408 in dienst gesteld. In 1921 werden de locomotieven vernummerd in de NS serie 1610-1659. De 1614, 1633, 1636, 1637 en 1646 werden in 1921 voorzien van een oververhitter. Het lag in de bedoeling om de hele serie daarvan te voorzien, maar wegens tegenvallende resultaten bleef het bij deze vijf locomotieven. In de jaren 1936-1949 werden de ze buiten dienst gesteld. De 1614, welke in 1938 was afgevoerd en in Zwolle als stationaire ketel voor de stoomverwarming werd gebruikt, werd in 1940 weer in dienst gesteld waarbij de oververhitterelementen werden "kortgesloten". Locomotief 1622 werd in 1949 als laatste uit deze serie afgevoerd.

Verhuur

De HSM 352 in dienst in 1905 op Amsterdam Centraal Station.

Naast de NRS, HSM, SS en NS hebben enkele locomotieven van deze series ook bij de Nederlandsche Centraal-Spoorweg-Maatschappij (NCS) gereden. In 1889 huurde de NCS enige maanden locomotief 105 van de NRS. Omdat de draaischijf te Zwolle te klein was werden elke dag de locomotief en tender los van elkaar op de draaischijf gedraaid en omgerangeerd. In 1917 huurde de NCS een paar maanden de locomotieven 390, 395 en 405 van de HSM.

Overzicht

Fabrikant	Fabrieksnummer	Bouwjaar	NRS nummer	SS nummer	HSM nummer	NS nummer	Afvoer	Bijzonderheden
Sharp Stewart and Company	3557	1889	101	1101	354	1605	1936
Sharp Stewart and Company	3558	1889	102	1102	355	1606	1935
Sharp Stewart and Company	3559	1889	103	1103	356	1607	1935
Sharp Stewart and Company	3560	1889	104		350	1601	1935
Sharp Stewart and Company	3561	1889	105		351	1602	1935
Sharp Stewart and Company	3562	1889	106		352	1603	1937
Sharp Stewart and Company	3563	1889	107		353	1604	1940	Teruggebracht in de staat als NRS 107, bewaard door het Nederlands Spoorwegmuseum.
Sharp Stewart and Company	3564	1889	108	1108	357	1608	1938
Sharp Stewart and Company	3565	1889	109	1109	358	1609	1938
Fabrikant	Fabrieksnummers	Bouwjaar	NRS nummers	SS nummers	HSM nummers	NS nummers	Afvoer	Bijzonderheden
Sharp Stewart and Company	3740-3747	1891			359-366	1610-1617	1938-1948	NS 1614 vermist na de Tweede Wereldoorlog.
Sharp Stewart and Company	3748-3759	1892			367-378	1618-1629	1936-1949
Sharp Stewart and Company	3814-3833	1892			379-398	1630-1649	1936-1948
Sharp Stewart and Company	4620-4624	1900			399-403	1650-1654	1938-1947
North British Locomotive Company	15898-15902	1903			404-408	1655-1659	1937-1948

Bronnen, noten en/of referenties

• R.C. Statius Muller, A.J. Veenendaal jr., H. Waldorp: De Nederlandse stoomlocomotieven. Uitg. De Alk, Alkmaar, 2005. ISBN 90 6013 262 9.
• J. van der Meer: De Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij. Uitg. Uquilair, 2009, ISBN 978 90 71513 68 8.
• J.J. Karskens: De Locomotieven van de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij. Uitg. J.H. Gottmer, Haarlem - Antwerpen, 1947.
• M.A. Asselberghs: Nederlands Spoorwegmuseum. Een wandeling langs de verzameling. Uitg. Nederlands Spoorwegmuseum, Utrecht, 1987.
• B. Steinkamp: Spoorwegen in Nederland een eeuw geleden. Maandblad: Op de Rails, januari 2000 Blz: 20-24 ISSN 0030-3321.

· ·

Nederlandse stoomlocomotieven