Beschrijvende plantkunde

De beschrijvende botanie of fytografie is de tak van de botanie die zich bezig houdt met terminologie ten behoeve van de botanische beschrijving van (de organen van) planten en varens (en mossen). Beschrijvende plantkunde is een belangrijk onderdeel van de plantenmorfologie en -anatomie. De terminologie wordt gebruikt bij de beschrijving van planten (diagnose) en bij de sleutels in flora's ten behoeven van de determinatie.

Voor algen wordt eigen terminologie gebruikt, afhankelijk van de verwantschapsgroep en hun levenscyclus. Ook schimmels (en paddenstoelen) kennen een eigen terminologie. Ook verschillende plantengroepen kennen weer hun eigen, meestal op traditie gebaseerde specialistische terminologie. Deze worden hier niet besproken. Nieuwe wetenschappelijke ontwikkelingen en inzichten hebben invloed op het ontstaan van nieuwe termen, maar er zijn ook traditionele beschrijvende termen die geen homologie aangeven.

Botanische beschrijving van vaatplanten

Zie Plantenmorfologie voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Bij de morfologische beschrijving van de vaatplanten worden de volgende onderdelen beschreven: levensduur en levensvorm, wortel, stengel en vertakking, blad en bebladering (o.a. fyllotaxis, groenblijvend/bladverliezend, dichtheid van de bebladering), bloem en bloeiwijze en vrucht.

Niet alle organen en onderdelen daarvan komen bij alle plantensoorten voor. Er zijn ook gemodificeerde of afgeleide vormen van de 'standaard-vormen', vaak in samenhang met hun functie.

Voorbeelden: de bekerplanten Sarracenia en Nepenthes hebben gemodificeerde bladen in de vorm van bekers, wat samenhangt met hun functie van val voor kleine dieren.

Levensvorm, groeivorm, levensduur en geslachtsverdeling

Levensvorm

Zie Levensvorm voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

1: Fanerofyt; 2+3: Chamefyt; 4: Hemikryptofyt; 5+6: Geofyt; 7: Helofyt; 8+9: Hydrofyt.

Bij een indeling in levensvormen worden onderscheiden fanerofyten, chamefyten, hemikryptofyten, geofyten, helofyten en hydrofyten.

Fanerofyten (1) zijn grote, houtige, overblijvende planten: bomen of struiken.

Chamefyten of dwergstruiken (2+3) zijn lagere, houtige, overblijvende planten.

Hemikryptofyten (4) hebben tijdens ongunstige omstandigheden de knoppen beschut in de strooisel- en humuslaag.

Geofyten of kryptofyten (5+6) hebben de ondergrondse delen, die de plant helpen te overleven tijdens ongunstige omstandigheden.

Helofyten of telmatofyten (7) zijn onder water in de bodem wortelende oever- en moerasplanten.

Hydrofyten (8+9) zijn echte waterplanten, die niet in de bodem wortelen.

Groeivorm

Zie Groeivorm voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Bij een indeling naar groeivormen bij vaatplanten worden praktische categorieën gebruikt als: naaldbomen, bladverliezende loofbomen, struiken, dwergstruiken, lianen, klimplanten, pollen, hoge kruiden, breedbladige kruiden, rozetplanten, grasachtige planten (met onder andere cypergrassen, russen, grassen).

Levensduur

Levenscyclus en levensduur van zaadplanten

monocarpisch = hapaxant (eenmaal bloeiend) eenjarige plant tweejarige plant meerjarige plant overblijvend = polycarpisch (meermaals bloeiend) vaste plant = overblijvend kruid houtige plant boom struik = heester liaan

Zie Levensduur (plant) voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Allereerst worden de planten ingedeeld naar het aantal keren dat ze in hun leven kunnen bloeien: monocarpische en overblijvende of polycarpische planten.

De monocarpische of hapaxante planten worden onderverdeeld naar de periode in hun leven die ze daarvoor nodig hebben, de overblijvende planten naar de mate van verhouting en hun afmetingen en vertakking.

Geslachtsverdeling

Zie Geslachtsverdeling voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De indeling naar geslachtsverdeling bij zaadplanten wordt bepaald aan de hand van de verdeling en groepering van de microsporangia of meeldraden (mannelijk) en de macrosporangia of zaadknoppen (vrouwelijk) over de diploïde planten:

1. eenhuizig: de planten hebben zowel meeldraden (of microsporofyllen) als vruchtbladen (of macrosporofyllen)
   1. eenslachtig: of alleen meeldraden of alleen vruchtbladen in een bloem
   2. tweeslachtig: zowel meeldraden als vruchtbladen in een bloem
2. tweehuizig: planten hebben of alleen meeldraden (mannelijke planten) of alleen vruchtbladen (vrouwelijke planten)

Bij mossen en verwanten wordt echter gekeken naar de verdeling en groepering van de antheridia (mannelijk) en de archegonia (vrouwelijk) over de haploïde planten.

Wortel

Zie Wortel (plant) voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

wortel (radix): hoofdwortel en bijwortels. voet of wortelhals (collum) hoofdwortel groeipunt en primair meristeem zijwortels wortelharen wortelmutsje (calyptra) worteldoorsnede van binnen naar buiten: centrale cilinder met merg (medulla) en radiaire vaatbundel: xyleem protoxyleem → secundair xyleem cambium floëem → secundair floëem protofloëem pericykel = pericambium endodermis primaire wortelschors (cortex) → kurkcambium (fellogeen) → kurkweefsel (periderm) exodermis rhizodermis

Wortel, dwarse doorsnede, diktegroei wortel, beginnende secundaire diktegroei. centrale cilinder, secundaire diktegroei.

Er zijn ook gemodificeerde wortels, bijvoorbeeld wortelknollen, luchtwortels.

Stengel en vertakking

Zie Stengel en Vertakking voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

De stengels en takken kunnen op verschillende wijzen vertakt zijn, zoals dichotoom, monopodiaal, sympodiaal, enkelvoudig, dubbel geveerd, verspreid, tweerijig of tegenoverstaand.

stengel (caulis). stengelvoet (caudex) takken (ramus). Zie ook vertakking. knopen (nodia) leden, stengelleden (internodia) stengeltop met groeipunt met primair meristeem stengeldoorsnede (dwars) van binnen naar buiten: merg (medulla) vaatbundels xyleem primair xyleem (protoxyleem + metaxyleem) → secundair xyleem cambium floëem → secundair floëem metafloëem primaire bastvezels primaire schors (cortex) → kurkcambium (fellogeen) → kurkschors (felloderm) (↑ naar binnen) → kurk (felleem) (↓ naar buiten) epidermis

Er zijn ook gemodificeerde stengels, zowel ondergronds (wortelstok) als bovengronds (uitloper).

De met een "→" aangegeven weefsels zijn ontstaan uit secundaire meristemen

Schema van de onderdelen van een blad

Dwarsdoorsnede van een blad.

Blad en bebladering

Zie Bebladering, Prefoliatie, Fyllotaxis, Blad en Bladvorm voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Aan de bebladering zijn verschillende kenmerken waarneembaar, zoals de dichtheid, de wijze waarop ze gevouwen zijn en de richting van de bladeren in de knoppen en in uitgegroeide toestand, de bladstand en of de plant bladverliezend of groenblijvend is. De bladstand of fyllotaxis is de rangschikking van de bladeren langs de stengel van de plant.

bebladering bladstand (fyllotaxis) knopligging, estivatie (bij bloembladeren) blad (folium). prefoliatie ptyxis vernatie bladvoet (basis) bladschede (vagina) steunblaadjes (stipulae) tuitje of kokertje (ochrea) tongetje (ligula) bladsteel (petiolus) bladschijf (lamina). Er zijn ook samengestelde bladen. bladtop (apex) bladnerf (nervus) en nervatuur (nervatio). hoofdnerf of middennerf (costa) zijnerf ader (vena) bladrand (margo) bladmoes (chlorenchym, intervenium) bladdoorsnede, met van boven (ventraal) naar onder (dorsaal): cuticula bovenepidermis, ventrale epidermis palissadeparenchym bladnerf (nervus) met o.a.: xyleem floëem sponsparenchym onderepidermis, dorsale epidermis huidmondje (stoma) met sluitcellen aanhangsels van het blad, zoals haren, schubben, stekels, lenticellen.

Er zijn ook gemodificeerde bladen.

Bloem en bloeiwijze

Zie Bloem (plant), Bloemdiagram, Bloeiwijze, Synflorescentie, Stamper (plant) en Zaadknop voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Een bloem wordt beschouwd als een uit stengels, bladen en sporangiën samengesteld sporangiëngestel. Bloemen kunnen alleenstaand of verspreid staan of in een bloeiwijze gerangschikt zijn.

De geïdealiseerde, volledige (of perfecte), tweeslachtige (of hermafrodiete) bloem heeft vijf kransen met bloemdelen (pentacyclisch). Er zijn twee periant-kransen, twee kransen met meeldraden en een of meer kransen met vruchtbladen. De afwijkingen hiervan zijn talloos, maar kunnen meestal worden beschouwd als varianten op het bouwplan.

Witte klaverzuring bloem:
1=kroon, 2=kelk, 3=meeldraad,
4=stamper, 5=vrucht,
6=rijpe vrucht, 7=zaad

Onderdelen van de bloem
bloem (flos) de bloemsteel is (indien aanwezig) een gemodificeerde stengel. bloemstengel hoogteblad (hypsofyl), schutblad (bractee), bijkelk (epicalyx) bloembodem (receptaculum) meeldraaddrager (androfoor) stamperdrager (gynofoor) schijf (discus)
enkel periant van pentacyclische bloem bloembekleedsels (periant) 2 gelijke kransen bloemdek (perigoon of perigonium) bloemdekbladen (tepalen)	dubbel periant van pentacyclische bloem bloembekleedsels (periant) 2 kransen kelk (calyx) kelkbladen (sepalen) kroon (corolla) kroonbladen (petalen)
Verdere onderdelen van de bloem
sporofyllen: meeldraden in 2 kransen (diplostemoon androecium) helmdraad (filament) helmknop (anthere) met helmbindsel (connectivum) helmhokjes (thecae) stamper (pistillum) vruchtbeginsel 1 krans (ovarium) 1 of meer vruchtbladen (carpellen) zaadlijst (placenta) zaadknop (zaadbeginsel, ovulum) navelstreng (funiculus) 1 of 2 integumenten met micropyle zaadknopkern (nucellus) sec. embryozakkern antipoden synergiden eicel stijl (stylus) stempel (stigma)	Meeldraad schematisch: 1=helmdraad, 2=helmhokje, 3=helmbindsel, 4=microspore moedercellen.
	Vruchtbeginsel (met 1 zaadknop)
	Zaadknop

Een bloeiwijze of inflorescentie is de (concrete) bijeenbehorende groep van bloemen met hun stengeldelen. Er zijn verschillende typen van bloeiwijzen te onderscheiden. Deze (abstracte) rangschikking van de bloemen ten opzichte van elkaar heet ook bloeiwijze of anthotaxis.

Vrucht

Zie Vrucht (plant) voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De vrucht kan zeer complex zijn, en bestaat in principe uit één of meer vruchtbladen en één of meer zaden. Meestal is te onderscheiden:

Vrucht (fructus) vruchtbladen (carpellen) zaad (semen) navelstreng (funiculus) zaadhuid (integument) zaadkern (nucellus) kiem (embryo) pluimpje (plumula), gevormd wordt door een stengeltje en opgevouwen bladeren. 1 of 2 zaadlobben (cotylen) wortel kiemwit (endosperm)

Botanische beschrijving van mossen

Zie Mossen voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Bryophyta worden hier opgevat in engere zin, dus zonder de levermossen en de hauwmossen. De morfologische beschrijving van mossen berust in veel sterkere mate op anatomische kenmerken dan die van de zaadplanten.

De "mosplant" is de bebladerde haploïde gametofyt-fase, waarop de geslachtsorganen zich ontwikkelen. Deze leveren de eicel en de zaadcel (spermatozoide). De bevruchting van de haploïde eicel door een spermatozoïde levert een diploïde zygote. Hieruit groeit het embryo, dat zich verder ontwikkelt met verschillende onderdelen.

Gametofytfase Gametofyt, haploïde generatie: spore exospore endospore protonema mosknop (bud) primair protonema secundair protonema gametofoor, bebladerde mosplant groeiwijze en groepering van de mosplant, soms groeivorm genoemd (alleenstaand, losse groepen vormend, plukjes of toefjes, zoden, kussens, matten, tapijten, weefsels, of etagevormend) stengel (caulis) vertakking (acrocarp, pleurocarp, dichotoom) tak (ramus) blad bladstand (fyllotaxis), de bebladering van stengel en takken bladbasis bladinplanting oortjes (auriculae) bladnerf (costa), met op dwarsdoorsnede: bovenepidermis bovenste stereïden hoofdcellen (duces) bijcellen (socii) (companion cells) onderste stereïden onderepidermis bladoortje (auriculae) bladrand bladschede (vagina) bladschijf (lamina) bladschouder bladtop (apex) bladzoom (margo) dorsale vleugel lamel topvleugel wimpers (cilia) kokertje (vaginula) gametangiën, deze kunnen gegroepeerd zijn in gametoeciën: gynoecium (vrl. gametoecium, archegonial head) perichaetium (vrl. omwindsel) androecium (mnl. gametoecium, antheridial head) perigonium (mnl. omwindsel) parafysen archegonium (vrl. gametangium) buik (venter) hals (neck) en halskanaal (neck canal) huikje (calyptra) antheridium (mnl. gametangium) broedlichamen, organen voor vegetatieve reproductie

Sporofytfase Sporofyt, diploïde generatie voet van de sporofyt, waarmee de seta met de basis in de gametofyt groeit seta, kapselsteel sporangium, sporogoon, of '(sporen)kapsel' (capsule) theca (in wijdere zin: het open sporangium) huidmondjes columella, zuiltje epifragma, trommelvel bij de familie van de Polytrichaceae kapselmond (orificum) peristoom, mondbeslag voorperistoom (soms aanwezig) exostoom tanden, vaak met mediane lijn endostoom grondvlies, basale membraan segmenten (processus) ciliën of wimpers, eventueel met aanhangsels operculum, dekseltje annulus, dekselring

Zie ook

• Lijst van botanische begrippen

Bronnen, noten en/of referenties

Literatuur

• (nl) Kalkman C. (1972) Mossen en vaatplanten: bouw, levenscyclus en verwantschappen van de Cormophyta. A. Oosthoek's uitgeversmaatschappij N.V., Utrecht
• (nl) Lanjouw, J. (1968) Compendium van de Pteridophyta en Spermatophyta (voortzetting van Pulles compendium). Academische Paperback. A. Oosthoek's Uitgeversmaatschappij N.V., Utrecht
• (nl) Stoffers, A.L. red. (1982) Compendium van de Spermatophyta. Bohn, Scheltema & Holkema. Utrecht / Antwerpen

Beschrijvende plantkunde: terminologie voor zaadplanten

Beschrijvende plantkunde: terminologie voor varens en varenachtigen

Levenscyclus: anisosporie · diploïdie · generatiewisseling · haploïdie · heterosporie · isosporie · kernfasewisseling · levenscyclus · zygote Gametofytfase: antheridium · antherozoïde · archegonium · eicel · gameet · gametangium · gametofyt · prothallium · spermatozoïde · voorkiem Sporofytfase: annulus · dekvliesje · heterosporangiaat · heterosporie · indusium · homosporie · isosporangiaat · isosporie · leptosporangiaat · macrospore · macrosporofyl · microspore · microsporofyl · polyploïdie · sorus · sporangiënhoopje · sporangiofoor · sporangium · spore · sporendoosje · sporocarp · sorocarp · sporofyt · strobilus · trofofyl · wortelstok Vegetatieve groei: bladspil · cuticula · dichotome vertakking · epidermis · huidmondje · ligula · overtopping · pinnae · rachis · rizoïde Algemeen: actinostele · dictyostele · plectostele · sifonostele · stele · teloom · teloomtheorie

Beschrijvende plantkunde: terminologie voor levermossen, mossen en hauwmossen

Gametofytfase: androecium · antheridium · archegonium · archegoniumbuik · bijcellen · blad · bladnerf · bladoortje · broedlichaam · calyptra · dorsale vleugel · duces · eicel · gametangium · gametofoor · gameet · haploïdie · huikje · lamel · merg · mosknop · protonema · rizoïde · socii · spermatozoïde · stereïde · topvleugel · voorkiem Sporofytfase: basaal membraan · cilia · columella · dekseltje · elatere · endostoom · epifragma · exospore · exostoom · grondvlies · gynoecium · halskanaal · diploïdie · hoofdcellen · kapselmond · kapselsteel · operculum · parafyse · peristoom · peristoomtand · processus · segmenten · seta · sporangium · sporekapsel · spore · sporofyt · sporogoon · theca · trommelvlies · venter · voorperistoom · wimpers · zuiltje · zygote Morfologie & anatomie: acrocarp · centrale cilinder · cladocarp mos · cuticula · epidermis · huidmondje · levensvorm · pleurocarp · slaapmos · sluitcel · topkapselmos

Plantkunde en deelgebieden

Geobotanie (planten als onderdeel van de biosfeer)

Idiobotanie (planten onder gecontroleerde omstandigheden)

Overig