Beschrijvende plantkunde

De beschrijvende botanie of fytografie houdt zich bezig met terminologie ten behoeve van de botanische beschrijving van (de organen van) planten, varens en mossen en is een belangrijk onderdeel van de plantenmorfologie.

Botanische beschrijving van vaatplanten

Bij de morfologische beschrijving van de vaatplanten worden achtereenvolgens beschreven

1. levensduur en levensvorm,
2. wortel,
3. stengel en vertakking,
4. blad en bebladering (o.a. fyllotaxis, groenblijvend/loofverliezend, dichtheid),
5. bloem en bloeiwijze,
6. vrucht.

Niet alle organen en onderdelen daarvan komen altijd voor. Er zijn ook gemodificeerde of afgeleide vormen van de 'standaard-vormen': bijvoorbeeld de bekerplant Nepenthes heeft gemodificeerde bladen in de vorm van bekers, wat samenhangt met hun functie van val voor kleine dieren.

Levensvorm, groeivorm, levensduur en geslachtsverdeling

Levensvorm

1: Fanerofyt; 2+3: Chamaefyt; 4: Hemikryptofyt; 5+6: Geofyt; 7: Helofyt; 8+9: Hydrofyt.

Indeling in levensvormen:

1 fanerofyt

2+3 chamaefyt

4 hemikryptofyt

5+6 geofyt

7 helofyt

8+9 hydrofyt

Groeivorm

Bij een indeling naar groeivormen bij vaatplanten worden categorieën gebruikt als: naaldbomen, bladverliezende loofbomen, struiken, dwergstruiken, lianen, klimplanten, pollen, hoge kruiden, breedbladige kruiden, rozetplanten, grasachtige planten (onder andere cypergrassen, russen, grassen).

Levensduur

Indeling van zaadplanten naar levensduur
monocarpisch = hapaxant (eenmaal bloeiend) eenjarige plant tweejarige plant meerjarige plant   overblijvend = polycarpisch (vaker bloeiend) vaste plant = overblijvend kruid houtige plant boom struik = heester liaan

Allereerst worden de planten ingedeeld naar het aantal keren dat ze in hun leven kunnen bloeien: monocarpische en overblijvende of polycarpische planten.

De monocarpische of hapaxante planten worden onderverdeeld naar de periode in hun leven die ze daarvoor nodig hebben, de overblijvende planten naar de mate van verhouting en hun afmetingen en vertakking.

Geslachtsverdeling

Indeling naar geslachtsverdeling:

• Bij vaatplanten:

  eenhuizig: de planten hebben zowel meeldraden (of microsporofyllen) als vruchtbladen (of macrosporofyllen)

  • eenslachtig: of alleen meeldraden of alleen vruchtbladen in een bloem
  • tweeslachtig: zowel meeldraden als vruchtbladen in een bloem

  tweehuizig: planten hebben of alleen meeldraden (mannelijke planten) of alleen vruchtbladen (vrouwelijke planten)

• Bij mossen en verwanten wordt echter gekeken naar de verdeling van de antheridia en de archegonia over de planten.

Wortel

wortel (radix): hoofdwortel en bijwortels. voet of wortelhals (collum) hoofdwortel groeipunt en primair meristeem zijwortels wortelharen wortelmutsje (calyptra) worteldoorsnede van binnen naar buiten: centrale cilinder met merg (medulla) en radiaire vaatbundel: xyleem protoxyleem → secundair xyleem cambium floëem → secundair floëem protofloëem pericykel = pericambium → kurkcambium (fellogeen) met secundair kurk (periderm) endodermis primaire wortelschors (cortex) exodermis rhizodermis

Er zijn ook gemodificeerde wortels, bijvoorbeeld wortelknollen, luchtwortels.

• Wortel, dwarse doorsnede, diktegroei
• 

  wortel, beginnende secundaire diktegroei.

• 

  centrale cilinder, secundaire diktegroei.

Stengel

De stengels en takken kunnen op verschillende wijzen vertakt zijn, zoals dichotoom, monopodiaal, sympodiaal, enkelvoudig, dubbel geveerd, verspreid, tweerijig of tegenoverstaand.

stengel (caulis). stengelvoet (caudex) takken (ramus). Zie ook vertakking. knopen (nodia) leden, stengelleden (internodia) stengeltop met groeipunt met primair meristeem stengeldoorsnede (dwars) van binnen naar buiten: merg (medulla) vaatbundels xyleem primair xyleem (protoxyleem + metaxyleem) → secundair xyleem cambium floëem → secundair floëem metafloëem primaire bastvezels primaire schors (cortex) → kurkcambium (fellogeen) → kurkschors (felloderm) (↑ naar binnen) → kurk (felleem) (↓ naar buiten) epidermis

Er zijn ook gemodificeerde stengels, zowel ondergronds (wortelstok) als bovengronds (uitloper).

De met een "→" aangegeven weefsels zijn ontstaan uit secundaire meristemen

Schema van de onderdelen van een blad

Dwarsdoorsnede van een blad.

Blad en bebladering

Aan de bebladering zijn verschillende kenmerken waarneembaar, zoals de dichtheid, de wijze waarop ze gevouwen zijn en de richting van de bladeren in de knoppen en in uitgegroeide toestand, de bladstand en of de plant bladverliezend of groenblijvend is. De bladstand of fyllotaxis is de rangschikking van de bladeren langs de stengel van de plant.

bebladering bladstand (fyllotaxis) prefoliatie ptyxis vernatie knopligging, estivatie (bij bloembladeren) blad (folium). bladvoet (basis), bladschede (vagina) steunblaadjes (stipulae) tuitje of kokertje (ochrea) tongetje (ligula) bladsteel (petiolus) bladschijf (lamina). Er zijn ook samengestelde bladen. bladtop (apex) bladnerf (nervus). Zie ook nervatuur (nervatio). hoofdnerf of middennerf zijnerf aderen bladrand (margo) bladmoes (chlorenchym, intervenium) bladdoorsnede, met van boven naar onder: cuticula bovenepidermis palissadeparenchym bladnerf (nervus) met o.a.: xyleem floëem sponsparenchym onderepidermis huidmondje (stoma) met sluitcellen aanhangsels van het blad, zoals haren, schubben, stekels, lenticellen.

Er zijn ook gemodificeerde bladen.

Bloem (geïdealiseerd)

Een bloem wordt beschouwd als een uit stengels, bladen en sporangiën samengesteld sporangiëngestel. Bloemen kunnen alleenstaand of verspreid staan of in een bloeiwijze gerangschikt zijn.

De geïdealiseerde, volledige (of perfecte), tweeslachtige (of hermafrodiete) bloem heeft vijf kransen met bloemdelen (pentacyclisch). Er zijn twee periant-kransen, twee kransen met meeldraden en een of meer kransen met vruchtbladen. De afwijkingen hiervan zijn talloos, maar kunnen meestal worden beschouwd als varianten op het bouwplan.

Witte klaverzuring bloem:
1=kroon, 2=kelk, 3=meeldraad,
4=stamper, 5=vrucht,
6=rijpe vrucht, 7=zaad

Onderdelen van de bloem
bloem (flos) de bloemsteel is (indien aanwezig) een gemodificeerde stengel. bloemstengel hoogteblad (hypsofyl), schutblad (bractee), bijkelk (epicalyx) bloembodem (receptaculum) meeldraaddrager (androfoor) stamperdrager (gynofoor) schijf (discus)
enkel periant van pentacyclische bloem bloembekleedsels (periant) 2 gelijke kransen bloemdek (perigoon of perigonium) bloemdekbladen (tepalen)	dubbel periant van pentacyclische bloem bloembekleedsels (periant) 2 kransen kelk (calyx) kelkbladen (sepalen) kroon (corolla) kroonbladen (petalen)
Verdere onderdelen van de bloem
sporofyllen: meeldraden in 2 kransen (diplostemoon androecium) helmdraad (filament) helmknop (anthere) met helmbindsel (connectivum) helmhokjes (thecae) stamper (pistillum) vruchtbeginsel 1 krans (ovarium) 1 of meer vruchtbladen (carpellen) zaadlijst (placenta) zaadknop (zaadbeginsel, ovulum) navelstreng (funiculus) 1 of 2 integumenten met micropyle zaadknopkern (nucellus) sec. embryozakkern antipoden synergiden eicel stijl (stylus) stempel (stigma)	Meeldraad schematisch: 1=helmdraad, 2=helmhokje, 3=helmbindsel, 4=microspore moedercellen.
	Vruchtbeginsel (met 1 zaadknop)
	Zaadknop

Een bloeiwijze of inflorescentie is de (concrete) bijeenbehorende groep van bloemen met hun stengeldelen. Er zijn verschillende typen van bloeiwijzen te onderscheiden. Deze (abstracte) rangschikking van de bloemen ten opzichte van elkaar heet ook bloeiwijze of anthotaxis.

Vrucht

De vrucht kan zeer complex zijn, en bestaat in principe uit één of meer vruchtbladen en één of meer zaden. Meestal is te onderscheiden:

Vrucht (fructus) zaad (semen) navelstreng (funiculus) zaadhuid (integument) kern (nucellus) kiem (embryo) pluimpje (plumula), gevormd wordt door een stengeltje en opgevouwen bladeren. 1 of 2 zaadlobben (cotylen) wortel kiemwit (endosperm)

Botanische beschrijving van mossen

Bryophyta worden hier opgevat in engere zin, dus zonder de levermossen en de hauwmossen. De morfologische beschrijving van mossen berust in veel sterkere mate op anatomische kenmerken dan die van de zaadplanten.

De "mosplant" is de bebladerde haploïde gametofyt-fase, waarop zich de geslachtsorganen zich ontwikkelen. Deze leveren de eicel en de zaadcel (spermatozoide). De bevruchting van de haploïde eicel door een spermatozoide levert een diploïde zygote. Hieruit groeit het embryo, dat zich verder ontwikkelt met verschillende onderdelen.

Gametofytfase Gametofyt, haploïde generatie: spore exospore endospore protonema mosknop (bud) primair protonema secundair protonema gametofoor, bebladerde mosplant groeiwijze en groepering van de mosplant, soms groeivorm genoemd (alleenstaand, losse groepen vormend, plukjes of toefjes, zoden, kussens, matten, tapijten, weefsels, of etagevormend) stengel (caulis) vertakking (acrocarp, pleurocarp, dichotoom) tak (ramus) blad bladstand (fyllotaxis), de bebladering van stengel en takken bladbasis bladinplanting oortjes (auriculae) bladnerf (costa), met op dwarsdoorsnede: bovenepidermis bovenste stereïden hoofdcellen (duces) bijcellen (socii) (companion cells) onderste stereïden onderepidermis bladoortje (auriculae) bladrand bladschede (vagina) bladschijf (lamina) bladschouder bladtop bladzoom (margo) dorsale vleugel lamel topvleugel wimpers (cilia) kokertje (vaginula) gametangiën, deze kunnen gegroepeerd zijn in gametoeciën: gynoecium (vrl. gametoecium, archegonial head) perichaetium (vrl. omwindsel) androecium (mnl. gametoecium, antheridial head) perigonium (mnl. omwindsel) parafysen archegonium (vrl. gametangium) buik (venter) hals (neck) en halskanaal (neck canal) huikje (calyptra) antheridium (mnl. gametangium) broedlichamen, organen voor vegetatieve reproductie

Sporofytfase Sporofyt, diploïde generatie voet van de sporofyt, waarmee de seta met de basis in de gametofyt groeit seta, kapselsteel sporangium, sporogoon, of '(spore)kapsel' (capsule) theca (in wijdere zin: het open sporangium) huidmondjes columella, zuiltje epifragma, trommelvel bij de familie van de Polytrichaceae kapselmond (orificum) peristoom, mondbeslag voorperistoom (soms aanwezig) exostoom tanden, vaak met mediane lijn endostoom grondvlies, basale membraan segmenten (processus) ciliën of wimpers, eventueel met aanhangsels operculum, dekseltje annulus, dekselring

Zie ook

• Botanische woordenlijst

Bronnen, noten en/of referenties

Literatuur

• (nl) Kalkman C. (1972) Mossen en vaatplanten: bouw, levenscyclus en verwantschappen van de Cormophyta. A. Oosthoek's uitgeversmaatschappij N.V., Utrecht
• (nl) Lanjouw, J. (1968) Compendium van de Pteridophyta en Spermatophyta (voortzetting van Pulles compendium). Academische Paperback. A. Oosthoek's Uitgeversmaatschappij N.V., Utrecht
• (nl) Stoffers, A.L. red. (1982) Compendium van de Spermatophyta. Bohn, Scheltema & Holkema. Utrecht / Antwerpen

Beschrijvende plantkunde: terminologie voor zaadplanten

Levensvorm, groeivorm: boom · chamaefyt · eenjarige plant · epifyt · fanerofyt · geofyt · groeivorm · hapaxant · helofyt · hemikryptofyt · houtige plant · hydrofyt · kruidachtig · levensduur · levensvorm · meerjarige plant · monocarpisch · overblijvende plant · struik · teloomtheorie · therofyt · tweejarige plant · vaste plant · waterplant Wortel: bijwortel · centrale cilinder · diktegroei · endodermis · exodermis · luchtwortel · penwortel · pericambium · pericykel · rhizodermis · rizoïde ·secundaire diktegroei · centrale cilinder · topmeristeem · wortel · wortelhaar · wortelmutsje · zijwortel Stengel: bast · cambium · centrale cilinder · concaulescentie · diktegroei · knoop · lenticel · metatopie · stekel · stele · stengel · tak · topmeristeem · stam · uitloper · vertakking · wortelstok Blad: ader · blad · bladgroen · bladgroenkorrel · bladkussen · bladmoes · bladnerf · bladschede · bladschijf · bladstand · bladsteel · bladvoet · catafyl · cladoprofyllum · chlorenchym · fyllotaxis · hoofdnerf · kokertje · ligula · nerf · nervatuur · prefoliatie · ptyxis · steunblaadje · tongetje · tuitje · vernatie · zaadlob · zijnerf Bloem, gameet, spore: androecium · androfoor · androgynofoor · anthofoor · anthere · anthotaxis · bijkelk · bloemstengel · bloeiwijze · bloemgestel · bloem · bloembodem · bloembekleedsel · bloemdek · bloemdekblad · bloemkroon · bloemstengel · bractee · calyx · carpel · carpofoor · caulis · connectivum · corolla · discus · epicalyx · filament · funiculus · gametofyt · gynoecium · gynofoor · helmbindsel · helmdraad · helmhokje · helmhokje · hoogteblad · hypanthium · hypsofyl · inflorescentie · integument · kegel · kelk · kelkblad · knopligging · kroon · kroonblad · macrospore · meeldraad · meeldraaddrager · microspore · navelstreng · nucellus · omwindsel · ovarium · ovulum · perianth · perigoon · petaal · placenta · pollenbuis · receptaculum · schijf · schutblad · sepaal · sporangium · spore · sporofyl · sporophyllum · sporofyt · stamper · stamperdrager · stempel · stengel · stigma · stijl · stylopodium · stylus · strobilus · tepaal · theca · vruchtbeginsel · vruchtblad · zaadbeginsel · zaadknop · zaadknopkern · zaadknopkern · zaadlijst Vrucht, zaad, kieming: carpel · cotyl · cryptocotylair · embryo · endosperm · epigeïsch · fanerocotylair · hypogeïsch · integument · kieming · kiemopening · kiemwit · mierenbroodje · perisperm · pluimpje · schijnvrucht · vaatmerk · vrucht · vruchtbeginsel · vruchtblad · zaad · zaadhuid · zaadlijst · zaadlob · zygote Morfologie & anatomie: apoplast · blad · bladgroenkorrel · bladstand · bloeiwijze · bloem · boomkruin · celwand · chloroplast · collenchym · cortex · cuticula · eicel · epidermis · felleem · fellogeen · felloderm · fenologie · floëem · fytografie · gameet · gametofyt · groeivorm · haar · houtvat · huidmondje · hypodermis · intercellulair · kelk · bloemkroon · kurk · kurkcambium · kurkschors · levensduur · levensvorm · merg · meristeem · middenlamel · palissadeparenchym · parenchym · periderm · plantaardige cel · plastide · schors · sclereïde · sclerenchym · spermatozoïde · sponsparenchym · sporofyt · stam · steencel · stengel · stippel · symplast · tak · thallus · topmeristeem · trachee · tracheïde · tylose · vaatbundel · vacuole · vrucht · wortel · xyleem · zaad · zaadcel · zeefvat · zygote

Beschrijvende plantkunde: terminologie voor levermossen, mossen en hauwmossen

Gametofytfase: androecium · antheridium · archegonium · archegoniumbuik · bijcellen · blad · bladnerf · bladoortje · broedlichaam · calyptra · dorsale vleugel · duces · eicel · gametangium · gametofoor · gameet · huikje · lamel · merg · mosknop · protonema · rizoïde · socii · spermatozoïde · stereïde · topvleugel · voorkiem Sporofytfase: basaal membraan · cilia · columella · dekseltje · elatere · endostoom · epifragma · exospore · exostoom · grondvlies · gynoecium · halskanaal · haploïde · hoofdcellen · kapselmond · kapselsteel · operculum · parafyse · peristoom · peristoomtand · processus · segmenten · seta · sporangium · sporekapsel · spore · sporofyt · sporogoon · theca · trommelvlies · venter · voorperistoom · wimpers · zuiltje · zygote Algemeen: acrocarp · centrale cilinder · cuticula · epidermis · huidmondje · levensvorm · pleurocarp · slaapmos · sluitcel · topkapselmos

Plantkunde en deelgebieden