Grote-Brogel

**Grote-Brogel**
Deelgemeente in België
	;
Situering
Gewest	Vlaanderen
Provincie	Limburg
Gemeente	Peer
Fusie	1977
Coördinaten	51° 9′ NB, 5° 30′ OL
Algemeen
Oppervlakte	20,15 km²
Inwoners ; (01/01/2020)	2.764 ; (137 inw./km²)
Overig
Postcode	3990
NIS-code	72030(C)
Detailkaart
	;
Portaal	België

Grote-Brogel (Limburgs Gru(e)te Briegel) is een dorp in het arrondissement Maaseik van de provincie Belgisch-Limburg, het was een zelfstandige gemeente tot aan de gemeentelijke herindeling van 1977 toen het inclusief Erpekom, een deelgemeente werd van de stad Peer.

Etymologie[bewerken | brontekst bewerken]

De oudste schriftelijke vermelding is Brogilo (1222), afgeleid van Kelt./Germ. brogil oftewel "bebost broek".^[1] De klinkerverandering van "oo" naar "uu" in het Limburgs (bijv. "groot" werd [ɣryət]^?) zorgde voor de uitspraak [bryəɣəl]^?. Dit leidde tot schrijfwijzen Brugele (1329)^[2], Broegel (1361)^[3] en Breugel (1477).^[4] Het adjectief "groot" verscheen in de 16e eeuw om het onderscheid tussen Bruegel en Cleyn Bruegel duidelijker te maken. Groot Bruegel kwam al voor in 1558,^[5] hoewel gewoon Bruegel ook later nog opdook.^[6]^[7] Groot Bruegel bestond nog in 1795,^[8] maar daarnaast ontstond een minder dialectisch klinkende variant: Grooten Broogele.^[9] Het dorp wordt door de omliggende dorpen en steden nog steeds "Brugel" of "Breugel" genoemd, maar eigenaardig genoeg zeggen de Brogelaars zelf "Briegel".

Geschiedenis[bewerken | brontekst bewerken]

Bij opgravingen zijn grafheuvels uit de ijzertijd aangetroffen. Op twee glooiingen werden grote Keltische cultusplaatsen gevonden waar talrijke offergaven waren gebracht.^[10] Volgens de archeologe Marleen Martens wijst hun spreiding niet op een tempel maar op een openluchtmonument, vermoedelijk heilige bossen.^[11]

Tijdens het ancien régime vormde Grote-Brogel een heerlijkheid, die in de 17e eeuw werd verheven tot baronie. Naast Grote-Brogel omvatte ze ook Erpekom, dat tot de 20e eeuw slechts een gehucht was.^[12] Kerkelijk maakten deze woonkernen deel uit van de parochie Peer, totdat deze kort na 1249 gesplitst werd. Het patronaatsrecht was in het bezit van de abdij van Sint-Truiden.

Grote-Brogel behoorde leenrechtelijk tot Gulik (het latere Palts-Neuburg) en gerechtelijk tot Loon, m.a.w. het opperste leenhof was dat van Düsseldorf en de opperste schepenbank was die van Vliermaal.^[13] Het was tegelijkertijd een achterleen van Bocholt, dus werd het bestuurd door de heren van Bocholt. De onthoofding van graaf Horne veroorzaakte een splitsing; Grote-Brogel ging naar de families Von Neuenahr (1572), Van Hoensbroek (1641), Van Geulle (midden 17e eeuw), Von Hompesch zu Rurich (1707) en Von Nesselrode (1759-1792).^[14] De heren en baronnen lieten er nooit een kasteel optrekken.

Begin 19e eeuw besloeg heide nog de helft van het gebied. Later werd de volledige heide hetzij gecultiveerd hetzij bebost (in 1844 was er 387 ha bos). Er ontstonden vier nieuwe gehuchten: Lobroek en Broek (ten N. van Grote-Brogel), Bos (ten O. van Grote-Brogel) en Laar (tussen Grote-Brogel en Erpekom). Omstreeks 1833 waren er enkele houtteerfabriekjes en twee jeneverstokerijen. Daarnaast werd er wol en vlas verwerkt, wat in 1948 resulteerde in de oprichting van de Kempische Wolspinnerij (later deel van textielgroep Spin-Group, die eind 2008 failliet werd verklaard).

Demografische ontwikkeling[bewerken | brontekst bewerken]

Bronnen:NIS, Opm:1831 tot en met 1970=volkstellingen; 1976 = inwoneraantal op 31 december

Economie[bewerken | brontekst bewerken]

Als landelijke deelgemeente is landbouw hier de grootste economische activiteit. Aan de N73 ligt bedrijventerrein Laarderheide en ten oosten van het dorpscentrum een zand- en grindgroeve. Daarnaast is er veel toerisme; in 1980 vestigde Center Parcs zich op de Erperheide, in 2000 opende in de Breugelhoeve het "Zuivelcentrum".

Bezienswaardigheden[bewerken | brontekst bewerken]

De Sint-Trudokerk is een neogotische kerk uit 1898 met een gotische toren van omstreeks 1500, die onder meer een aantal eeuwenoude heiligenbeelden bezit. Kerk en omgeving vormen een beschermd dorpsgezicht.
Hoeve "het Ooievaarsnest" (Hoogstraat 4) werd al vermeld in 1619 en gaat mogelijk zelfs terug tot de 13e eeuw. Volgens de overlevering werd Pieter Bruegel de Oude er geboren. Ook is dit het geboortehuis van sociaal voorman Pieter-Jan Broekx.

Natuur en landschap[bewerken | brontekst bewerken]

Grote-Brogel ligt aan de noordelijke rand van het Kempens Plateau, dat er afdaalt van 68 m naar 49 m. Aan de westgrens van de deelgemeente loopt de Vrenenbeek, een bovenloop van de Warmbeek, en aan de oostgrens de Abeek. Grote-Brogel ligt dan ook pal op de waterscheiding tussen de Dommel en de Abeek. De helft van de deelgemeente is landbouwgebied. Een tiende van de totale oppervlakte is bebost, waaronder het natuurgebied rond de Abeekvallei.

Evolutie van het inwoneraantal[bewerken | brontekst bewerken]

19e eeuw[bewerken | brontekst bewerken]

Jaar	1806	1816	1830	1846	1856	1866	1876	1880	1890
Inwoners	484	482	567	681	730	723	731	712	724
Volkstellingen op 31/12

20e eeuw tot aan de fusie met Peer[bewerken | brontekst bewerken]

Jaar	1900	1910	1920	1930	1948	1961	1970	1976
Inwoners	719	840	910	1084	1284	1487	1611	1842
Volkstellingen op 31/12

Als deelgemeente[bewerken | brontekst bewerken]

Jaar	1996	2006
Inwoners	2526	2722
Bron: stadsbestuur van Peer

Bekende inwoners[bewerken | brontekst bewerken]

Pieter Bruegel de Oude (1525-1569), schilder (geboorteplaats omstreden)
Pieter-Jan Broekx (1881-1968), katholiek vakbondsman

Nabijgelegen kernen[bewerken | brontekst bewerken]

Kaulille, Peer, Reppel, Kleine-Brogel

Externe links[bewerken | brontekst bewerken]

Bronnen, noten en/of referenties

↑ Maurits Gysseling, Toponymisch woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226) (Brussel, Belgisch Interuniversitair Centrum voor Neerlandistiek, 1960), p 192
↑ Theodor Joseph Lacomblet, Urkundenbuch für die Geschichte des Niederrheins III (Düsseldorf, Wolf, 1853), p 201. Gearchiveerd op 19 juli 2023.
↑ Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap, Publications XI (Roermond, Romen, 1874), p 307. Gearchiveerd op 19 juli 2023.
↑ J. de Chestret de Haneffe, La seigneurie de Grand-Brogel et les monnaies de Jean de Bunde – in Société royale de numismatique de Belgique, Revue XXXI (Brussel, 1875), p 468. Gearchiveerd op 3 oktober 2022.
↑ Jacob van Deventer, Brabantiae Belgarum provinciae recens exactaque descriptio (Venetië, Tramezzino, 1558). Gearchiveerd op 23 juni 2023.
↑ Christoffel Plantijn, Belgii Inferioris descriptio emendata cum circumiacentium regionum confinijs (Antwerpen, 1582). Gearchiveerd op 3 maart 2016.
↑ Gerardus Mercator, Cleve et Murs (postuum Amsterdam, 1628). Gearchiveerd op 19 juli 2023.
↑ Administration du département de l'Escaut, Recueil des arrêtés des commissaires du gouvernement Français (Gent, 1795), p 22. Gearchiveerd op 19 juli 2023.
↑ Volkstelling in het kanton Peer, ca. 1798. Gearchiveerd op 19 juli 2023.
↑ Herman Clerinx, De god met de maretak. Kelten en de Lage Landen, 2023, p. 218-219. ISBN 9789025314590
↑ Marleen Martens, "Een openluchtcultusplaats te Peer(Grote-Brogel), gesticht tijdens de pre-Augusteïsche periode of vroeger' in: Signa 6. Tijdschrift uitgegeven door het Comité voor de verspreiding van het onderzoek naar de Gallo-Romeinse archeologie, 2017
↑ Philippe Vandermaelen, Cartes topographiques de la Belgique (1841-1853)
↑ Guillaume Jos De Corswarem, Mémoire historique sur les anciennes limites et circonscriptions de la province de Limbourg (Brussel, Hayez, 1857), p 290-291. Gearchiveerd op 19 juli 2023.
↑ Onroerend Erfgoed Vlaanderen

[1] Maurits Gysseling, Toponymisch woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226) (Brussel, Belgisch Interuniversitair Centrum voor Neerlandistiek, 1960), p 192

[2] Theodor Joseph Lacomblet, Urkundenbuch für die Geschichte des Niederrheins III (Düsseldorf, Wolf, 1853), p 201. Gearchiveerd op 19 juli 2023.

[3] Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap, Publications XI (Roermond, Romen, 1874), p 307. Gearchiveerd op 19 juli 2023.

[4] J. de Chestret de Haneffe, La seigneurie de Grand-Brogel et les monnaies de Jean de Bunde – in Société royale de numismatique de Belgique, Revue XXXI (Brussel, 1875), p 468. Gearchiveerd op 3 oktober 2022.

[5] Jacob van Deventer, Brabantiae Belgarum provinciae recens exactaque descriptio (Venetië, Tramezzino, 1558). Gearchiveerd op 23 juni 2023.

[6] Christoffel Plantijn, Belgii Inferioris descriptio emendata cum circumiacentium regionum confinijs (Antwerpen, 1582). Gearchiveerd op 3 maart 2016.

[7] Gerardus Mercator, Cleve et Murs (postuum Amsterdam, 1628). Gearchiveerd op 19 juli 2023.

[8] Administration du département de l'Escaut, Recueil des arrêtés des commissaires du gouvernement Français (Gent, 1795), p 22. Gearchiveerd op 19 juli 2023.

[9] Volkstelling in het kanton Peer, ca. 1798. Gearchiveerd op 19 juli 2023.

[10] Herman Clerinx, De god met de maretak. Kelten en de Lage Landen, 2023, p. 218-219. ISBN 9789025314590

[11] Marleen Martens, "Een openluchtcultusplaats te Peer(Grote-Brogel), gesticht tijdens de pre-Augusteïsche periode of vroeger' in: Signa 6. Tijdschrift uitgegeven door het Comité voor de verspreiding van het onderzoek naar de Gallo-Romeinse archeologie, 2017

[12] Philippe Vandermaelen, Cartes topographiques de la Belgique (1841-1853)

[13] Guillaume Jos De Corswarem, Mémoire historique sur les anciennes limites et circonscriptions de la province de Limbourg (Brussel, Hayez, 1857), p 290-291. Gearchiveerd op 19 juli 2023.

[14] Onroerend Erfgoed Vlaanderen

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]