Nieuwsaksische Schrijfwijze

De Nieuwsaksische Schrijfwijze (Nedersaksisch: Nysassiske Skryvwyse, NSS) is een spellingsrichtlijn voor het hele Nedersaksische taalgebied, voor zowel de Nederlandse als de Duitse kant van de grens. Terwijl veel andere Nedersaksische spellingen kijken naar correcte weergave van lokale uitspraak, heeft de NSS maximale wederzijdse leesbaarheid en duidelijkheid als doel.

Voordelen van deze spelling zijn onder meer:

• ondubbelzinnigheid
• wederzijdse leesbaarheid
• gelijkheid voor alle dialecten aan weerszijden van de grens
• vrijheid om eigen persoonlijke uitspraak te gebruiken
• herkenbaar woordbeeld over alle dialecten
• herkenbare taalweergave

De NSS kan worden gezien als een uitgebreide versie van de Algemeyne Schryvwys’ (Algemene Schrijfwijze) van Reinhard Franz Hahn, die nu ook geschikt is gemaakt voor andere, niet-Noord-Nedersaksische varianten. De NSS neemt ook onderdelen van andere op uitspraak gebaseerde spellingsvoorschriften en de Middelsaksische spelling uit de Hanzetijd.

Deze spelling is opgesteld door de "warkgruppe AS 2.0" (werkgroep AS 2.0), een groep taalliefhebbers van de Veluwe en Twente in Nederland en uit Oost-Westfalen en Sleeswijk-Holstein in Duitsland.

Doel en achtergrond

Doel van de Nieuwsaksische Schrijfwijze is versimpeling en stimulans van grensoverschrijdende communicatie. Dit wordt bereikt door een middenweg te zoeken en woorden van hun lokale uitspraakmarkeringen te ontdoen.

Terwijl de meeste mensen aan beide kanten van de grens vaak het credo "schrijf het zoals je het uitspreekt" aanhouden (wat meestal inhoudt: "schrijf het alsof het Nederlands of Duits is."), helpt de NSS de taal schrijven zodat het begrijpelijk is voor mensen die niet bekend zijn met de Nederlandse of Duitse manier van schrijven. Lezers mogen hun eigen uitspraak toepassen.

Huidige Nedersaksische spellingsregels volgen meestal ofwel Hoogduitse of Standaardnederlandse spellingsvoorschriften, met kleine aanpassingen om lokale Nedersaksische uitspraak tegemoet te komen. Weinig mensen houden zich hier strikt aan of weten überhaupt van het bestaan van deze spellingsvoorschriften af.

Duitsers gebruiken meestal een spelling gebaseerd op het Hoogduits, terwijl Nederlanders het Nedersaksisch vanuit het Standaardnederlands benaderen. Dit hindert wederzijds leesbegrip onnodig. Beide spellingssystemen zijn niet ontworpen voor de Nedersaksische taal, waardoor er gaten ontstaan die schrijvers naar eigen inzicht en creativiteit opvullen. Aan de Nederlandse kant resulteert dat vaak in een keur aan diakritische tekens en dubbele of zelfs driedubbele klinkerreeksen.

Voorbeeld

Het volgende voorbeeld uit Twents-Nedersaksisch toont het verschil van de NSS in vergelijking met andere, min of meer algemeen aanvaarde schrijftradities, zoals de Sass'sche Schriefwieze (Sass, bedoeld voor Noord-Nedersaksisch in Duitsland) en de Standaard Schriefwieze (bedoeld voor het Twents in Nederland).

• Nederlands: "De soldaat schreef aan zijn moeder dat hij snel thuis zou zijn."
• Twents, in Sass: "Den Suldaat schreev an sien Moder, dat he gau wedder to Huus kömm."
• Twents, in de Standaard Schriefwieze: "'n Soldoat skreef an zien moo dat e gauw wier thoes köm."
• Twents, in de NSS: "Den soldåt skreev an syn moder dat hee gauw wyr te huus köm."

Vormen

De Nieuwsaksische Schrijfwijze kan zowel breed als nauw worden toegepast. Enerzijds is er de overregionale maximale versie, waarin alle gesproken verschillen van alle dialecten zijn opgenomen. Anderzijds is er een reeks minimale versies, waarin bepaalde grafemen kunnen worden samengevoegd als de uitspraak van bepaalde klanken in een respectievelijk dialect is samengesmolten.

De Nieuwsaksische Schrijfwijze heeft drie hoofdprincipes:

• etymologie
• gelijkvormigheid
• open en gesloten lettergrepen

en een aantal andere eigenschappen, die hieronder worden genoemd.

Principe 1: etymologie

In de maximale versie bepaalt de etymologie hoe een woord gespeld wordt. In de regionale minimale versies kan er van de etymologische spelling worden afgeweken, bijvoorbeeld in een dialect waar historisch verschillende fonemen tot een foneem versmolten zijn.

E-apocope

De e, die vanwege e-apocope in de noordelijke dialecten en in de dialecten rond het IJsselmeer wegvalt, blijft in schrift behouden. Dit vermindert de optische verschillen tussen de noordelijke en zuidelijk dialecten. Bovendien biedt dit een simpele en systematische oplossing voor de weergave van eindklankverscherping van klinkers in de noordelijke dialecten: wyse = [vi::z], breyve = [brɛ:ɪ̯v].

Principe 2: gelijkvormigheid

Het principe van gelijkvormigheid betekent dat een woord waar mogelijk dialectintern en interdialectaal constant op dezelfde wijze geschreven wordt.

Eindklankverscherping

Aan het einde van een lettergreep worden obstruenten regelmatig stemloos. Dit hoeft in schrift niet te worden weergegeven. Men schrijft dus: tyd - tyden (en niet Tiet - Tieden zoals dat in de SASS gebeurt) en skryven - skrivt (en niet zoals in het Nederlands schrijven - schrijft).

Assimilaties

Regelmatige assimilaties worden niet in schrift weergegeven. Men schrijft dus: bild - bilder, hand - handen/hände, ölven, seggen etc.

Uitzonderingen

Grondwoorden die op s, sj of een andere sibilant eindigen vormen een uitzondering hierop. Hier vervalt dat s van het achtervoegsel -st: nervöös → up't nervööst, duusjen → du duusjt.

Principe 3: open en gesloten lettergrepen

Klinkerlengte

Een lange monoftong wordt in een open lettergreep met een enkel teken geschreven, in een gesloten lettergreep dubbel. Men schrijft dus: maken - maakt, good - gode.

Uitzonderingen

De letters e, y en å vormen een uitzondering hierop:

• een lange e kan ook in een beklemtoonde open lettergreep dubbel geschreven worden. Dat geldt vooral bij woorden met één lettergreep. Zo kan men bijvoorbeeld as alternatief op het noordelijke sey (DE See, NL zee) in de zuidelijke dialekten see schrijven.
• y staat altijd voor een lange klinker, dit maakt het verdubbelen in gesloten lettergreep overbodig. Men schrijft dus: hyr en myn en niet hyyr of myyn.
• ook de å staat altijd voor een lange klinker en zo is ook hier het verdubbelen in gesloten lettergreep overbodig. Men schrijft dus: stån en gån en niet ståån of gåån.

Medeklinkers aan het woordeinde

In de NSS is er geen medeklinkerverdubbeling aan het einde een woord, zoals dat in het Hoogduits gebeurt. Men schrijft dus: kan, nat en wil en niet kann, natt en will zoals SASS.

Verdere eigenschappen

Aanpassen van leenwoorden en vreemde woorden

Leenwoorden, die niet meer als vreemd herkend worden, worden conform de uitspraak geschreven. Bij vreemde woorden blijft de spelling dichter bij de spelling van de herkomsttaal, indien deze in het Latijnse alfabet geschreven wordt. Vreemde woorden worden in het Nedersaksisch in de volgende gevallen echter ook aangepast:

• Het principe van open en gesloten lettergrepen: lange klinkers in gesloten lettergreep worden ook in vreemde woorden met twee letters geschreven, bijvoorbeeld: kanaal, systeem en kultuur.
• c wordt k bij de uitspraak /k/ en blijft c bij de uitspraak /ts~s/, bv. konferens(y) en kakao, maar citrone en centrum.
• cc wordt ks bij de uitspraak /ks/ (aksent, aksepteren) en kk bij de uitspraak /k/ (akkumuleren, akkoord).
• qu wordt bij de uitspraak /kv/ vervangen door kw, bv. kwaliteyt en frekwens(y).
• bij de uitspraak /k/ wordt qu over het algemeen k, zoals in karantäne. Bij eigennamen en locaties kan de spelling met qu behouden blijven, bv. Quebec.
• th en ph worden geschreven als t en f, men schrijft dus: teory, tema, telefoon en foto.
• x wordt ks, zoals in eksempel en kontekst.

Hoofdlettergebruik bij zelfstandige naamwoorden

Hoofdletters worden alleen toegepast aan het begin van een zin en bij namen van personen en landen. Andere zelfstandige naamwoorden en bijvoeglijke naamwoorden krijgen geen hoofdletter - ook afleidingen van landen krijgen geen hoofdletters.

Interpunctie

• Het gebruik van komma's volgt de grammatica. Een komma wordt geplaatst tussen deelzinnen, bijvoorbeeld [hoofdzin, hoofdzin] of [hoofdzin, bijzin]. Wanneer het een korte deelzin betreft (~twee woorden), kan de komma weggelaten worden. Uitzonderingen: bij de vervoegingen un/en en or/oder/of wordt geen komma geplaatst.
• Aanhalingstekens staan voor en achter een woord of zin en worden bovenaan geplaatst. Mogelijk zijn: "...", “...” en ”...”.

Concreet grafeemgebruik

Bij de medeklinkers zijn er geen noemenswaardige verschillen op foneemniveau tussen de dialecten. Hier kan de overregionale spelling zonder grote problemen op alle dialecten worden toegepast.

Bij de klinkers zorgen dialectspecifieke uitzonderingen ervoor dat grafemen interdialectaal niet zomaar rechtstreeks overgenomen kunnen worden. Hier zijn een aantal kleinere aanpassingen voor enkele dialecten of dialectgroepen noodzakelijk.

Medeklinkers

Plosieven

Grafeem	Gaat terug op Oudsaksisch	Voorbeelden:	Oudsaksisch	Overregionale Nieuwsaksische Schrijfwijze	SASS (DE-Noord-Nedersaksisch)	Gronings (NL-Noord-Nedersaksisch)	Münsterlands (DE-Westfaals)	Standaard Schriefwieze (Twents, NL-Westfaals)	Nederl. cognaten	Duitse cognaten
p	p		panna opan ūp, upp	panne oapen up	Pann apen up, op	paan, pane open op	Pan uopen up	panne oopn op	pan open op	Pfanne offen auf
b	b		beki berg	beake, bekke berg, barg	Beek Barg	baarg	Biëk Biärg	bekke bearg	beek berg	Bach Berg
t	t		tīd lātan fat	tyd låten vat	Tiet laten Fatt	tied loaten vat	Tied laoten Fat	tied loatn vat	tijd laten vat	Zeit lassen Fass
d	d + th		thiustri mōdar rād	düüster moder råd	düüster Moder Raat	duuster mouder road	düüster Moder Raod	duuster moder road	duister moeder raad	düster Mutter Rat
k	k		kind brekan ik	kind breaken, brekken Westföälsk ouk: braeken ik	Kind breken ik	kind breken ik	Kind briäken ik	keend brekn ik	kind breken ik	Kind brechen ich
g	g		grōni seggian slag	gröön seggen slag	gröön seggen Slag	greun, gruin zeggen slag	gröön säggen Slag	greun zegn slag	groen zeggen slag	grün sagen Schlag

Fricatieven

Grafeem	Gaat terug op Oudsaksisch	Voorbeelden:	Oudsaksisch	Overregionale Nieuwsaksische Schrijfwijze	SASS (DE-Noord-Nedersaksisch)	Gronings (NL-Noord-Nedersaksisch)	Münsterlands (DE-Westfaals)	Standaard Schriefwieze (Twents, NL-Westfaals)	Nederl. cognaten	Duitse cognaten
w	w + hw		hwanēr wind werold	woneyr, woneer wind werld, wearld	wonehr Wind Welt	wanneer wind wereld	wän Wind Wiält	wonneer weend weerld	wanneer wind wereld	wann Wind Welt
wr	wr		wrāka wrīvan	wråke wryven	Wraak wrieven	vroak vrieven		wroake wrievn	wraak wrijven	Rache reiben
v	f + v		findan fugal biovan liof	vinden voagel, vuggel westföälsk ouk: vuagel boaven leyv, leev	finnen Vagel baven leef	vinden vogel boven laif	finnen Vuëgel buowen laiw	veendn voggel, vogel boavn leef	vinden vogel boven lief	finden Vogel oben lieb
s	s + hs		sand storm wīsian mūs fohs	sand storm wysen muus vos	Sand Storm wiesen Muus Voss	zaand störm wiezen moes vos	Sand Stuorm wisen Muus Fos	zaand stoarm wiezn moes vos	zand storm wijzen muis vos	Sand Sturm weisen Maus Fuchs
sk	sk		skip wiskian flēsk	skip wisken vleysk, vleesk	Schipp wischen Fleesch	schip wissen vlees	Schip wisken Fleesk	schip wisken vleis	schip wissen vlees	Schiff wischen Fleisch
sj	(/ʃ~s/ in leenwoorden)			sjokolade duusj(e)	Schokolaad Duusch	sukkeloaden does	Schokelaor	sokkelaa does	chocolade douche	Schokolade Dusche
j	j		jukkian jār	jöäken, jokken, jökken jår	jöken Johr	jeuken joar	jocken Jaor	jökn joar	jeuken jaar	jucken Jahr
h	h		hebbian hūd	hebben huud, hüüd	hebben Huut	hebben hoed, huud	häbben Huut	hebn hoed	hebben huid	haben Haut

Sonoranten

Grafeem	Gaat terug op Oudsaksisch	Voorbeelden:	Oudsaksisch	Overregionale Nieuwsaksische Schrijfwijze	SASS (DE-Noord-Nedersaksisch)	Gronings (NL-Noord-Nedersaksisch)	Münsterlands (DE-Westfaals)	Standaard Schriefwieze (Twents, NL-Westfaals)	Nederl. cognaten	Duitse cognaten
m	m		miluk kuman arm	melk koamen, kummen westföälsk ouk: kuamen arm	Melk kamen Arm	melk komen, kommen aarm	Miälk, Melk kuëmen Arm	melk komn aarm	melk komen arm	Milch kommen Arm
n	n + hn		hnut naht winnan hlōpan	nut, noat, nöät(e) westföälsk ouk: nuat nacht winnen loupen	Nutt, Nööt Nacht winnen lopen	neut nacht winnen lopen	Nuët Nacht winnen laupen	not, noot nacht winn loopn	noot nacht winnen lopen	Nuss Nacht gewinnen laufen
l	l + hl		hlōpan līthan fallan kald wal	loupen lyden vallen kold wal	lopen lieden fallen koolt Wall	lopen lieden valen kòld waal, wale	laupen liden fallen kolt Wol	loopn liedn valn koald wal	lopen lijden vallen koud wal	laufen leiden fallen kalt Wall
r	r + hr		hrōpan rīki lērian ovar	ropen ryk leyren, leren, lyren öäver, oaver	ropen riek lehren, lihren över	roupen riek leren over	ropen riek läern üöwer	roopn riek leern, learn oaver	roepen rijk leren over	rufen reich lehren über

Klinkers

Oude lange klinkers

Grafeem	Gaat terug op Oudsaksisch	Proto-Germaans	Oudsaksisch	Overregionale Nieuwsaksische Schrijfwijze	SASS (DE-Noord-Nedersaksisch)	Gronings (NL-Noord-Nedersaksisch)	Münsterlands (DE-Westfaals)	Standaard Schriefwieze (Twents, NL-Westfaals)	Nederl. cognaten	Duitse cognaten
å	ā	ēƀanđaz đēđiz	āvand dād	åvend dåd	Avend Daat	oavend doad	Aomd	oavnd doad	avond daad	Abend Tat
ey, e / ee	ē1	skērjan~skērō lēʒaz	skāra kāsi	skeyre, skere keyse, kese leyg, leeg	Scheer Kees leeg	scheer, schere kees, keze leeg	(Schäer) kaise laig	scheer kees leeg	schaar kaas laag	Schere Käse
ey, e / ee	ē2a	saip(j)ōn raipan~raipaz		seype, sepe reyp, reep	Seep Reep	zaip(e)	Sepe Reep	zeep, zepe reep	zeep reep	Seife Reif
ey, e / ee, y	ē2b	stainaz ƀainan	stēn bēn	steyn, steen beyn, been	Steen Been	stain bain	Stene Been	steen been	steen been	Stein Bein
ay, ey	ē3	laiđjanan ʒailaz	lēdian gēl	bayde, beyde layden, leyden gayl, geyl	beide leiden geil	baaide laaiden gaail	baide laien gail	beide leidn geil	beide leiden geil	beide leiten geil
ey, e / ee, y	ē4	leuƀaz fleuganan ʒeutanan	liof fliogan giotan	leyv, leev vleygen, vlegen geyten, geten	leef flegen geten	laif vlaigen gaiten	laiw flaigen gaiten	leef vleegn geetn	lief vliegen gieten	lieb fliegen gießen
y	ī	ʒlīđanan swīnan	glīdan swīn	glyden swyn	glieden Swien	glieden zwien	gliden Swien	gliedn zwien	glijden zwijn	gleiten Schwein
o / oo	ō1	fōtz, fōtuz xrōpanan	fōt hrōpan	voot ropen	Foot ropen	vout roupen	Foot ropen	voot roopn	voet roepen	Fuß rufen
ö / öö	laut van ō1	sōkjanan fōljanan	sōkian fōlian	söken völen	söken föhlen	zuiken, zuken vuilen, vulen	söken fölen	zeukn veuln	zoeken voelen	suchen fühlen
ou	ō2	ʒrautaz kaupjanan	grōt kōpian	grout koupen, köypen	groot kopen, köpen	groot kopen	graut kaupen	groot koopn	groot kopen	groß kaufen
öy	umlaut van ō2	nauđiʒaz		nöydig löyper	nödig Löper	neudeg	naidig Laiper	neudig leuper	nodig loper	nötig Läufer
u / uu	ū	mūsz skūƀōjanan	mūs skūvan	muus skuven(, sküven)	Muus schuven	moes schoeven(, schuven)	Muus schuwen	moes schoevn	muis schuiven	Maus schieben
ü / üü	umlaut van ū + iu	xlūđjanan	hlūdian thiustri	lüden düüster	lüden düüster	luden duuster	lüden düüster	luden düüster	luiden duister	läuten düster

Externe link

• skryvwyse.eu - website van de makers