Viertorenkerk van Midwolda
| Viertorenkerk van Midwolda | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
De kruiskerk op het zegel van het Wold-Oldambt zoals aangehecht aan een oorkonde uit 1405
| ||||
| Land | Nederland | |||
| Regio | Oldambt | |||
| Plaats | Midwolda | |||
| Coördinaten | 53° 13′ NB, 6° 60′ OL | |||
| Monumentale status | Rijksmonument | |||
| Monumentnummer | 508081 | |||
| ||||
De Viertorenkerk of kruiskerk van Midwolda, ook wel Ol Kerke genoemd, was een grote kruiskerk enkele kilometers ten noorden van het Groningse dorp Midwolda in het Oldambt. De kerk is gebouwd rond 1200 en was gewijd aan Johannes de Doper. Afbeeldingen van de kerk golden als symbool voor de hele regio en sierden achtereenvolgens de wapens van het Wold-Oldambt, het Termunterzijlvest, het Waterschap Oldambt, de gemeente Midwolda en de kerkelijke gemeente Midwolda (PKN).
Basilica[bewerken | brontekst bewerken]
De Viertorenkerk stond ten noorden van de boerderij Ol Kerke aan de Kerkelaan, net buiten Dollarddijk van 1558. Deze plek werd op kaarten rond 1900 ook wel Oudekerk genoemd. De kerk, die direct op het veen was gebouwd, had een lengte van 63 meter, een formaat dat verder alleen in stedelijke centra gevonden wordt. De afmeting van het gebouw en de omvang van het landbezit geven aan dat de kerk van groot belang voor de omgeving moet zijn geweest.[1][2] Molema vermoedt daarom dat de stichting van de parochie geen lokaal initiatief was, maar eerder is uitgegaan van de bisschop of iemand met landsheerlijk gezag.
In de kruiskerk werden volksvergaderingen gehouden voor het hele Wold-Oldambt. Daarnaast vond hier de kerkelijke rechtspraak (seend) plaats. In 1471 werd hier het landrecht van de beide Oldambten vastgesteld en in 1565 werden hier nog rechtdagen gehouden. Meerdere geestelijken waren aan de kerk verbonden, rond 1500 niet alleen een pastoor, maar ook een of twee vicarii. De eerste bekende pastoor is Wilbrandus de Middewalda (kennelijk een lid van de invloedrijke familie Wibrenda), wiens naam in een fragment van een psalter uit 1318 voorkomt. Aan de kerk was tevens een school verbonden, waar toekomstige geestelijken werden opgeleid.
Het gebouw is gesticht aan het eind van de twaalfde of het begin van de dertiende eeuw en was opgetrokken uit baksteen. Vondsten van tufsteen wekken de suggestie dat de kerk elders een kleinere voorganger heeft gehad. Uit de scherven van kogelpotaardewerk valt af te leiden dat de plek zelf al in de tiende of elfde eeuw bewoond moet zijn geweest.
Archeologisch onderzoek heeft aangetoond dat het een overwelfde, laat-romaanse basilica betrof, met een dwarsschip en een een halfrond gesloten koor met een halfronde apsis. De kerk had vier torens, waaraan het gebouw zijn naam te danken had. De beide westelijke torens maakten deel uit van een stevig gefundeerd westwerk. De kleinere hoektorens stonden tegen het dwarsschip bij de overgang naar het koor. Volgens een bericht van rond 1700 waren deze torens "tot boven toe van steen", dus met gemetselde torenspitsen of helmen, zoals de juffertorens van Schildwolde en Onstwedde.[3][4]
Het was een groot gebouw, vergelijkbaar met de Mariakerk van Marienhafe,de hoofdplaats van het Brokmerland, een gedeeltelijk verdronken veenstreek aan de Leybucht. De totale lengte was 63 meter, het schip was buitenwerks 23 meter breed, het dwarsschip mat ruim 34 bij 13 meter. De rijk gedecoreerde kerk van Marienhafe was net iets langer (72,5 meter). Kerken met vier torens waren voornamelijk in bisschopssteden en bij belangrijke benedictijner abdijen als Cluny te vinden. Midwolda was verreweg het noordelijkste voorbeeld; in de wijde omgeving waren geen andere kerken met vier torens voorhanden en ook kerken met twee torens waren dun gezaaid.[5]
Het kerkgebouw was beladen met symboliek. De viertorenkerk werd waarschijnlijk gezien als een hemelse burcht die bescherming bood tegen boze machten.[6] Tegelijkertijd vormde hij een tastbaar symbool voor de gemeenschap waarmee men zich identificeerde.[7] Het draaide daarbij vooral om de ingangspartij met de flankerende westtorens.[8] Het getal vier stond voor compleetheid, voor de vier ledematen, de vier seizoenen en de vier windrichtingen die tevens de vier onderdelen van ieder dorp representeerden. Daarnaast stond dit getal voor de kringen van verwanten, door men zich gesteund voelde en op wie men bij vetes een beroep kon doen.[9] Het belangrijkste voorbeeld voor de viertorenkerk was kennelijk de keizerlijke dom te Spiers, de grootste romaanse kerk van die tijd.[10] Alleen al hierdoor werd de kerk tevens een symbool voor de Friese vrijheid, die ooit door de keizer zou zijn verleend. Kortom: de viertorenkerk vormde een tastbaar symbool voor alles wat men had gepresteerd en waarop men trots wilde zijn. Dat drukte men ook uit in het landzegel, dat de kerk uitbeeldde.
De landerijen van de kerk grensden direct aan het land van het benedictijner klooster Menterwolde, dat omstreeks 1220 werd gesticht en in 1247 overging naar de strengere orde der cisterciënzers. De opstrekkende kavel van het klooster moet oorspronkelijk één geheel hebben gevormd met het kerkenland. De landerijen van het klooster strekten zich uit tot onder het koor van de Viertorenkerk. Het klooster bevond zich verder noordelijk, aan de oevers van de rivier Ae (bij NIeuwolda), maar verhuisde vanwege wateroverlast al rond 1300 naar Baamsum bij Termunten, waar niewue gebouwen verrezen onder de naam Grijzemonnikenklooster.
De kruiskerk met zijn vier torens staat afgebeeld op het zegel van het Wold-Oldambt, zoals dat werd gebruikt bij een documenten uit 1347 en 1405. In 17e-eeuwse bronnen wordt uitdrukkelijk over de Vier Tooren Kercke of Viertoornde kerke gesproken.[11] Volgens een 16e-eeuwse overlevering zouden de vier torens in 1413 zijn gebouwd in opdracht van Reinste Abdena, dochter van de Emder proost Hiske Abdena en gehuwd met Hayo Addinga, heer van Westerwolde. De stichting gebeurde uit haar eigen familievermogen. De kroniekschrijver Eggerik Beninga vertelt rond 1550 dat de edelvrouw de karcke to Midwolde ut oren egen guide und mit veer torne (als men noch seen mach) speren [= voorzien van torenspitsen] liet. Over het hoe en waarom van deze schenking is niets bekend, maar hij heeft mogelijk te maken met een herstelbetaling of een boetedoening. Hiske's vader behoorde tot de partij van de Schieringers onder leiding van Coppen Jarges. Deze laatste nam een gouden reliekschrijn van vier voet lang uit de kerk en liet hem omsmelten tot muntgeld. Dit om de oorlog tegen de partij van de Vetkopers te betalen. Dat het hier niet ging om de bouw van nieuwe torens is uit het archeologisch onderzoek in 1994 gebleken.
De middeleeuwse kerk werd in 1951 en 1952 opgegraven onder leiding van de archeoloog Herre Halbertsma.[12] In 1994 werd het terrein opnieuw onderzocht onder leiding van Jan Molema.
Dollard[bewerken | brontekst bewerken]
Door het ontstaan van de Dollard kwam de kerk rond 1500 midden op de kwelders te liggen. Een zware muur rondom het verhoogde kerkhof bood vermoedelijk bescherming tegen het water. Het voormalige kerkhof ligt ruim 2 m boven de zeespiegel, hoger dan het omringende land. Het imposante gebouw was van verre zichtbaar.[13] In 1514 bracht Edzard I van Oost-Friesland kerk en kerkhof in staat van verdediging om van hieruit gemakkelijker per schip de Dollard te kunnen oversteken. Vermoedelijk in 1558 werd een nieuwe dijk gebouwd die aansloot bij het kerkhof. De kerk had een groot orgel dat volgens overleveringen bij stil weer tot in Emden was te horen.[14]
Het gebouw was in 1584 dringend aan herstel toe. In de Tachtigjarige Oorlog verschansten zich hier de Spaanse soldaten, die in 1593 door Staatse troepen werden verjaagd. Het haventje bij de kerk diende tevens de handel. Kroniekschrijver Eggerik Egges Phebens heeft het spottend over "Midwolder koopmansknechten". Overleveringen uit de 19e eeuw spreken over zeeroverij.[15]
Al in 1552 werd in Midwolda voor het eerst een protestantse geestelijke aangesteld. Diens opvolger echter in 1570 door de watergeuzen vermoord, waarbij tevens de kerkschatten werden geplunderd. De school, waar ook lessen Latijn werden gegeven, verhuisde mogelijk al in de 16e eeuw naar hogere gronden. Ubbo Emmius beweert rond 1600 dat het huidige dorp tweemaal is verplaatst: eerst naar een bewoningslint ter hoogte van het Grijzevrouwenklooster waar sporen van bewoning te vinden zijn, vervolgens naar de huidige plek.
De kerk werd ook bezocht door de inwoners van Nieuwolda, die in 1648 een eigen predikant kregen. Om de kerk te bereiken moesten ze een lange omweg maken langs de dijken of over de kwelders via de Kerkelaan (ook wel Hilligelaene genoemd) of de Gereweg. Vanaf 1662 gingen de inwoners van Nieuwolda hun eigen zaken regelen, maar het duurde nog veertig jaar voordat de boedelscheiding voltooid was. Beide dorpen behielden tot het einde van de 18e eeuw een gezamenlijk kiescollege voor de benoeming van predikanten en schoolmeesters.
Verval en afbraak[bewerken | brontekst bewerken]
De eerste zeedijk was niet erg effectief; tot 1665 lag het kerkhof grotendeels buitendijks.[16] Maart 1667 stortte een van de kerktorens (de noordwestelijke) samen met "het gewelffte der kercke" wegens bouwvalligheid in.[17] Alleen de vrijstaande klokkentoren stond nog fier overeind.[18] "De kerk zelf, die 't sedert langen tijd van alle kanten door de golven gebeukt word, staat tegenwoordig op een vetten grond, maar een van de vier torens is onlangs ingevallen", lezen we niet lang daarna.[3]
Het kerkgebouw was niet meer te redden. Het Groningse stadsbestuur, dat in het Oldambt de dienst uitmaakte, dacht aan "opbouw van een nieuwe kercke ende pastorie op een bequamen plaetse".[17] Daarvoor werd een perceel stadsgrond in Midwolda ter beschikking gesteld, dat tevens als begraafplaats ging dienen. Deze grond was afkomstig was van het in 1594 opgeheven Grijzevrouwenklooster dat in het bezit van de Stad was gekomen. Nieuwolda had sinds 1663 een eigen begraafplaats.
Kennelijk ontbrak het geld voor nieuwbouw. Daarom werd de nieuwe school van Midwolda geschikt gemaakt voor kerkdiensten; juni 1667 werd hier voor het eerst het Heilig Avondmaal gehouden.[11][19] Nieuwe indijkingen zorgden voor extra inkomsten, zodat de nieuwbouwplannen konden worden doorgezet. In 1705 werden kerkengoederen van beide dorpen gescheiden. Een jaar later werd een klok verkocht aan de Groningse Akerk.[20] Een andere klok uit 1516 belandde in Uitwierde.[21] De vervallen klokkentoren kon nu gesloopt worden. In de muur van de toren bevonden zich merktekens, die de juiste lengte van de Oldambtster roede (de zogenaamde toorenmaat van 18 voet) aangaven; daarvan werd nu een ijzeren kopie gemaakt die voortaan op het Groningse raadhuis werd bewaard.[22] Op de begraafplaats van Midwolda verrees in 1708 een nieuwe klokkentoren waarin een nieuw gegoten luidklok kwam te hangen.[23]
Van het oorspronkelijke kerkgebouw was - als we enkele landmeterskaarten moeten geloven - weinig meer over.[24] Meermalen werd sloophout verkocht; de torens waren al niet meer voorhanden.[23] November 1709 gaf het Groningse stadsbestuur toestemming om de "oude ruineuse kerk" te slopen. De restanten van de "vervallene vier toornde kerke en toorens" werden verkocht.[25] De ruïnes waren niet veel later "geheel ... afgesleeten".[11][26] Nieuwolda kreeg in 1718 als eerste weer een eigen kerkgebouw en in 1738 werd ook de huidige Kerk van Midwolda voltooid en ingewijd. De nieuwe pastorie werd gebouwd in 1734 en was speciaal bedoeld voor onlangs beroepen predikant Wilhelmus Schortinghuis. De predikanten waren vermoedelijk al eerder naar het dorp verhuisd. Ds. Regnerus Weemhof kocht in 1668 een huis bij de Meulenbarch.[27] De pastorieboerderij bij de Viertorenkerk werd daarna verpacht en in 1774 verkocht. Alleen het voormalige kerkhof bleef eigendom van de kerk.
Boerderij Ol Kerke[bewerken | brontekst bewerken]
Bij de Viertorenkerk behoorde een omvangrijk grondbezit, in de 16e eeuw zeker 60 tot 70 hectare, dat door inpolderingen verder aangroeide. Het kerkenland vormde een langgerekte heerd die zich uitstrekte vanaf het hoogveen bij Heiligerlee tot aan de Dollardkwelders. In de 16e eeuw hoorden daarbij ook nog landerijen aan de overzijde van de Dollard bij Nieuwolda. Het grootste deel van dit land behoorde tot de pastorie en werd bewerkt vanuit de oude pastorieboerderij bij de kerk - het zogenaamde pastorie bouhuijs. De opbrengst hiervan diende voor het levensonderhoud van de pastoor, later de predikant. Daarnaast waren er vicarielanden waaruit voor 1594 de kapelaan of vicaris werd betaald, verder de kosterijlanderijen die dienden voor het onderhoud van school en het inkomen van de schoolmeester. In de meeste dorpen werd het onderwijs verzorgd door de koster, die tevens verantwoordelijk was voor het kerkgebouw, het klokluiden en het orgelspel. Midwolda had echter in de 17e eeuw, naast een schoolmeester, een afzonderlijke koster, omdat de school te ver verwijderd was van de kerk.
Op oude kaarten is te zien dat zich rond 1600 meerdere gebouwen bij de kerk bevonden. Een ervan was de kosterij, die na het overlijden van de laatste koster in 1670 werd verpacht. Na het instorten van de Viertorenkerk bleef er weinig meer voor een koster te doen. De pachter werd voortaan verantwoordelijk voor "het klockluijden, telkens als de godsdienst gepleeget sal worden".[28] Niet lang daarna schijnt de kosterij alsnog gesloopt te zijn.
Ten oosten van de pastorieboerderij waren oorspronkelijk meerdere boerderijen te vinden, waaronder een een steenhuis, dat Spierenburch werd genoemd. De heerd ten oosten van de pastorie behoorde tot de kloosterboerderij Nijenhuis, die eigendom was van het Grijzemonnikenklooster te Termunten.[29] Omstreeks 1550 was deze boerderij vermoedelijk al verdwenen. Na de Reductie van 1594 kwam het kloosterland in handen van de Provincie, die het verpachtte. Bij de Sint-Maartensvloed van 1686 sloeg ten oosten van de kerk een groot gat in de dijk, waardoor een diepe doorbraakkolk ontstond.
De Oude Pastorie werd in het laatst van de 18e eeuw gesloopt en vervangen door voor een Oldambtster boerderij. De nieuwe eigenaar verkreeg ook het recht enkele arbeidershuizen langs de Kerkelaan te bouwen. De boerderij werd later verlengd; het voorhuis maakte plaats voor extra schuurruimte, waardoor de resterende woonvertrekken halverwege de schuur kwamen te liggen. Deze woning werd een tijdlang bewoond door personeelsleden. De vrijstaande villa dateert uit 1936. Het oudste gedeelte van de imposante schuur, dat zich kenmerkte zich door een opvallend ankerbalkgebint, werd in 2011 gesloopt.[30]
Viertorenkerk van Midwolda op de kaart van Sgroten uit ca. 1573.
Oude kerkplaats gezien van links met op de achtergrond een vervallen boerenschuur en het huis 'Ol Kerke'
Kerkplaats gezien van rechts
Zie ook[bewerken | brontekst bewerken]
| Bronnen, noten en/of referenties
Noten
Literatuur
|