Orgel van de Sint-Jacobikerk (Stralsund)

Orgel Jacobikerk Stralsund
(2020)

Het orgel in de Jacobikerk te Stralsund werd van 1732 tot 1741 gebouwd door Christian Gottlieb Richter (43/IIIP). Van 1870 tot 1877 bouwde Friedrich Albert Mehmel een romantisch instrument achter Richters barokke front (69/IVP). Gedurende de Tweede Wereldoorlog raakte dit instrument in verval. In 2017 werd besloten om het Mehmel-orgel niet te reconstrueren, maar achter het front een nieuw orgel te bouwen, in de stijl van Richter. Dit gebeurde in 2019/20 door de firma Wegscheider (51/IIIP).

Het orgel van C.G.Richter

In 1732 stemde het stadsbestuur van Stralsund in met het voorstel van de geestelijken van de Jacobikerk om het 16e-eeuwse orgel („ein altes zerstücktes und zerpflücktes Werck [daß] nichts nutze”) af te danken, en aan Christian Gottlieb Richter uit Stettin de opdracht te geven een nieuw orgel te bouwen. De geestelijkheid wilde dat het geplaatst werd op een balustrade aan de zuidkant van de kerk. Naderhand besloot het stadsbestuur echter dat het orgel boven het westelijke portaal van de kerk moest worden gezet. Dit stelde Richter voor problemen: hij moest zijn ontwerp aanpassen en een aanzienlijk groter en ingewikkelder instrument afleveren.
Negen jaar bouwde hij aan het orgel. Toen het in 1741 werd opgeleverd, in een imposante kast met snijwerk van Michael Möller, oordeelden de organisten van de Jacobikerk dat het „ein gutes werck” was.

Het instrument beschikte over de volgende registers:

I Unterwerk CD–c3 Prinzipal 08′ Gedackt 08′ Octave 04′ Gedackt 04′ Flöte Travers 04′ Super Octave 02′ Quinta 01+1⁄2′ Cimbel Mixtur 0III

II Hauptwerk CD–c3 Prinzipal 16′ Quintadena 16′ Octave 08′ Gedackt 08′ Spielflöte 08′ Octave 04′ Gedackt 04′ Quinta 03′ Octave 02′ Mixtur 0VI Tertian in duplo 0II Trumpete 016′ Vox Humana 08′ Cimbelstern Tremulant

III Oberwerk CD–c3 Quintadena 16′ Gemshorn 16′ Prinzipal 08′ Gedackt 08′ Octave 04′ Quinta 03′ Superoctave 02′ Mixtur 0v 6 Quialter in duplo 0II Trumpete 08′

Pedal CD–d1 Groß Untersatz 32′ Prinzipal 16′ Subbass 16′ Octave 08′ Gedackt 08′ Octave 04′ Offene Flöte 04′ Posaune 016′ Fagot 016′ Trumpete 08′ Schalmey 04′

Tien jaar na de oplevering, in 1751, functioneerde het instrument zo slecht, dat windladen, windvoorziening, mechaniek en verschillende pijpen moesten worden vervangen of aangepast. Dit werd uitgevoerd door Christoph Julius Bünting. Twaalf jaar later bleek dat deze aanpassingen niet afdoende waren; onder meer dreigden frontpijpen uit het orgel te vallen.

Oberwerk

In 1778 kreeg de berlijnse orgelmaker Ernst Julius Marx de opdracht het Jacobiorgel te verbeteren en waar nodig te vernieuwen. Hiervoor bracht hij maarliefst 2800 Reichstaler in rekening, terwijl de bouw 2592 Taler had gekost. In 1783 werd het werk, dat Marx als ‘nieuwbouw’ omschreef, door een organist uit Wismar en twee uit Stralsund goedgekeurd. Uit de bijzonder vleiende toon van hun rapport is op te maken dat Marx de keurmeesters waarschijnlijk heeft omgekocht.

In 1829 repareerde de berlijnse orgelmaker Carl August Buchholz het Jacobiorgel.

Het orgel van F.A. Mehmel

In 1870 besloot het stadsbestuur van Stralsund een nieuw orgel in de Jacobikerk te laten bouwen, omdat het bestaande niet meer naar behoren functioneerde. De opdracht hiervoor werd verstrekt aan de stralsunder orgelmaker Friedrich Albert Mehmel. Omdat Mehmel achter het front van 1741 een modern orgel wilde maken, stelde dit hem voor veel problemen. Pas in 1877 leverde hij het instrument op. Het had een mechanische tractuur, barkerhefbomen, vier klavieren, 69 registers, en speelde op zeer lage winddruk (Pedal 36°, Hauptwerk 34°, Nevenwerken 31°, Fernwerk 27°). De berlijnse organist Otto Wangemann prees het uitvoerig in zijn keuringsrapport :

„De intonatie van het pijpwerk is voortreffelijk, de klankkleuren zijn goed gelukt… De opbouw en dispositie van de stemmen is voortreffelijk, de indeling is doeltreffend… Wat betreft welluidendheid en rijkdom aan klankkleuren behoort dit orgel tot de mooiste die ik tot nu toe leerde kennen… Het verheugt mij te kunnen meedelen dat het bovenstaande orgel tot de fraaiste kunstwerken van Duitsland kan worden gerekend.”

Het orgel beschikte over de volgende registers :

I Unterwerk C–f3 1e Afdeling Principal 016′ Quintatön 016′ Principal 08′ Salicional 08′ Dolce 08′ Portunal 08′ Rohrflöte 08′ Rohrflöte 04′ Fugara 04′ Clarinetto 08′ 2e Afdeling Octave 04′ Quinte 02+2⁄3′ Octave 02′ Cornett 0III–IV Mixtur 0V

II Hauptwerk C–f3 1e Afdeling Principal 016′ Principal 08′ Oktave 04′ Quinte 02+2⁄3′ Octave 02′ Cornett 0IV Mixtur 0IV–V Cymbel 0III Trompete 08′ 2e Afdeling Bordun 032′ Bordun 016′ Gemshorn 08′ Viola di Gamba 08′ Hohlflöte 08′ Gedackt 08′ Quinte 05+1⁄3′ Gemshorn 04′ Hohlflöte 04′ Fagott 016′

III Oberwerk C–f3 Gedackt 016′ Geigenprincipal 08′ Terpodeon 08′ Vox Celeste 08′ Flauto Traverso 08′ Gedackt 08′ Principal 04′ Flauto Traverso 04′ Quintflöte 02+2⁄3′ Flautino 02′ Progressiv-Harmonika 0II–V Hautbois 08′ IV Fernwerk (schwellbar) C–f3 Lieblich Gedackt 016′ Viol d’Amour 08′ Harmonika 08′ Lieblich Gedackt 08′ Viol d’Amour 04′ Harmonika Aetheria 0I–III Aeoline 016′

Pedal C–d1 1e Afdeling Principal 032′ Principal 016′ Posaune 032′ Posaune 016′ 2e Afdeling Violon 016′ Subbass 016′ Octavenbass 08′ Violoncello 08′ Flötenbass 08′ Octave 04′ Dulcian 016′ 3e Afdeling Quintenbass 010+2⁄3′ Quintflöte 05+1⁄3′ Waldflöte 02′ Trompete 08′ Clairon 04′

Diverse koppels
Sperventielen

Hauptwerk

Ondanks alle lof, werd het instrument niet beroemd. Volgens Prost kwam dit omdat het voor Bach te ondoorzichtig, voor Mendelssohn te massief en voor Reger te grof was. (D.W. Prost: Stralsunds Orgeln. p.122v)

In 1890 wordt het orgel door Mehmels zoon Paul in de Nieuwe Kamertoon gezet (Wenen 1885: 435 Hz). Tevens verbetert hij de windvoorziening, en voegt hij een motor toe.

Vanaf de Tweede Wereldoorlog raakte het instrument in verval. Bij de opslag van de kast in 1943 bleef het erachter staande instrument ongedocumenteerd in de kerk achter. Het werd geplunderd, en de viermanualige speeltafel werd door vandalen vernield.

Het orgel van Orgelwerkstatt Wegscheider

In 1999 onderzocht de firma Eule uit Bautzen het Jacobiorgel, en ontdekte dat het technische gedeelte en een derde van het pijpwerk (1000 houten pijpen en tongwerkbekers) behouden was. Daarop werd besloten het Mehmel-orgel te reconstrueren. In 2002 begon men met de restauratie van de kast; de mechaniek en het pijpwerk werden opgeslagen.

In 2017 besloot de ‘Orgelcommissie voor de Herbouw’ echter, om de reconstructie van het Mehmel-orgel op te geven: bij nader inzien was niet 50% maar slechts 16% van het instrument in bruikbare toestand behouden; bovendien waren de verdwenen registers niet gedocumenteerd. Een reconstructie zou een fantasieproduct worden, want qua klank was het instrument verloren gegaan.
Men besloot daarom achter het oude front een nieuw hoogbarok orgel te laten bouwen. De opdracht hiervoor werd gegeven aan de firma Wegscheider uit Dresden - die in 2006 het Buchholz-orgel in de Nicolaaskerk en in 2008 het Stellwagen-orgel in de Mariakerk in Stralsund had gerestaureerd en gereconstrueerd.

Unterwerk

Bij de nieuwbouw is gebruik gemaakt van de nog bestaande Oberwerklade van 1783 en van de Pedaallade van 1741. Aan de laatste werd een ‘Großpedal’ toegevoegd, bestaande uit drie laden met twee 32-voeten en een 16-voet van Mehmel. De mechaniek van het orgel is aangelegd op grond van resten uit 1741. Stilistisch oriënteert het werk zich aan dat van Richter en Marx uit 1741/83. Het orgel, dat ongeveer 2,4 miljoen euro kostte, is op 19 september 2020 ingewijd.

Dispositie van het Wegscheider-orgel

Het Wegscheider-orgel beschikt over de volgende registers :

I Unterwerk CD–f3 Principal 08′ Gedackt 08′ Quintadena 08′ Octave 04′ Traversflöte 04′ Fugara 0 4′ Nasard 03′ Gemshorn 02′ Tertia 01+3⁄5′ Quinta 01+1⁄3′ Mixtur 0III Hautbois 08′ Tremulant

II Hauptwerk CD–f3 Principal 016′ Octave 08′ Gemshorn 08′ Viola di Gamba 08′ Rohrflöte 08′ Quinta 06′ Octave 04′ Spitzflöte 04′ Quinta 03′ Octave 02′ Cornett (ab c1) 0 V Mixtur 0V Cimbel 0III Trompete 016′

III Oberwerk CD–f3 Quintadena 016′ Principal 08′ Flöte 08′ Lamento (ab gº) 08′ Salicional 08′ Octave 04′ Gedackt 04′ Octave 02′ Sesquialtera 0II Mixtur 0IV Trompete 08′ Vox Humana 08′ Tremulant

Pedalwerke C–d1 Pedalwerk I Principal 16′ Subbass 16′ Octave 08′ Bassflöte 08′ Octave 04′ Mixtur 0V Posaune 16′ Fagott 16′ Trompete 08′ Schalmey 04′ Pedalwerk II [‘Großpedal’-1877] Principalbass 32′ Offenbass 16′ Contraposaune 0 32′ 0

• Schuifkoppels I/II, III/II
  Koppel II/P, Koppel Großpedal
• Tremulant, Cimbelster, Pauken.
• Het register „Lamento” op het Oberwerk is een zwevend diskantregister; het werd voor de eerste keer gebouwd in 1757 door Christian Gottlieb Richter in Arensdorf. (R. Eberlein: Orgelregister, ihre Namen und ihre Geschichte. Köln, 2016, p.385)
• Toets- en Registertractuur: Mechanisch
• Windladen: Haupt- en Unterwerk (2020), Oberwerk (1783), Pedalwerk I (1741), Pedalwerk II (1877)
• Toonhoogte: a' = 440 Hz
• Temperatuur: Neidhardt („für eine kleine Stadt”)
• Windverzorging: 6 keilbalgen; 1 magazijnbalg voor het Großpedal
• Winddruk: ?