Capitolijn

De Capitolijn of het Capitool (Latijn: Capitolium of Collis Capitolinus, "Capitolijnse heuvel", Italiaans: Campidoglio) is de belangrijkste van de zeven heuvels van Rome.

De Capitolijn in de Romeinse tijd

De Capitolijn was een heuvel met twee toppen, waarvan eigenlijk alleen de zuidelijke (49 m hoog, ca. 1,5 ha) Capitolium werd genoemd. De noordelijke top (46 m hoog, ca. 1 ha) werd Arx (burcht) genoemd.

Op de zuidelijke top stond sinds de 6e eeuw v.Chr. de Tempel van Jupiter Optimus Maximus, Juno en Minerva, de belangrijkste tempel van Rome. De tempel is oorspronkelijk Etruskisch, en was eerst gemaakt van materialen zoals hout en leem. De tempel brandde in 83 voor Christus af, maar de Romeinen bouwden hem weer op, ditmaal met marmeren zuilen. Het bouwwerk brandde in totaal drie keer af en werd door keizer Domitianus (81-96) mooier en groter dan ooit tevoren hersteld. Voor de bouw van de tempel was een groot platform aangelegd met steunmuren, de Area Capitolina. Behalve de Jupitertempel stonden hierop ook nog altaren, standbeelden en kleinere heiligdommen, waaronder de Tempel van Fides, de Tempel van Jupiter Tonans, de Tempel van Jupiter Custos, de casa Romuli (de ‘hut van Romulus’, waarschijnlijk een replica van die op de Palatijn) en het atrium publicum, een staatskantoor waar misschien een deel van de archieven werd bewaard. Het platform was door een muur omgeven met twee poorten. De hoofdingang werd bereikt via een zeer steile weg, de Clivus Capitolinus, en meer naar het zuiden bevond zich de Porta Pandana. Aan de zuidkant van het Capitolium bevond zich ook de steile Tarpeïsche rots, waar in de republikeinse tijd mensen die veroordeeld waren wegens landverraad, vanaf werden gegooid.

Op de noordelijke top, de Arx, stond op de plek waar tegenwoordig de kerk Santa Maria in Aracoeli staat, de Tempel van Juno Moneta, die in 344 v.Chr. door Camillus was ingewijd. Sinds 269 v.Chr. bevond zich hier ook de munt (moderne woorden als ‘monetair’, ‘money’ en ‘munt’ zijn van de bijnaam Moneta afgeleid). Verder bevonden zich op de Arx mogelijkerwijze nog enkele andere heiligdommen, waaronder in ieder geval een tempel van Concordia, die in 217 v.Chr. werd ingewijd, en op de noordoosthoek het Auguraculum, de plaats waar de augurs de vogeltekenen raadpleegden.

Tussen de twee heuveltoppen lag een lager gedeelte waar voornamelijk privé-bouwwerken stonden. Hier stonden ook het asylum van Romulus, de plaats waar hij vogelvrijverklaarde misdadigers een vrijplaats zou hebben aangeboden, en de Tempel van Veiovis. Aan de kant van het Forum Romanum werd in 78 v.Chr. op kosten van Quintus Lutatius Catulus het Tabularium, het staatsarchief, gebouwd. Dit gedeelte van de Capitolijn was te bereiken vanaf het Forum Romanum via de steile Clivus Capitolinus, die vervolgens verder liep naar de hoofdingang van het Capitolium.

De Capitolijn tegenwoordig

Piazza del Campidoglio

Het bekendste deel van de heuvel is de Piazza del Campidoglio. Het huidige uitzicht daarvan is te danken aan Michelangelo. Tussen de twee toppen van de Capitolijn ontwierp hij in de zestiende eeuw op verzoek van paus Paulus III een strikt symmetrisch plein (Piazza del Campidoglio), dat het centrum van de heuvel werd. Bovendien keerde hij de oriëntatie 180° om. In de oudheid vormde de naar het Forum Romanum gerichte zuidoostkant de voornaamste toegang tot de heuvel; in de middeleeuwen en de renaissance daarentegen was het Marsveld het centrum van de stad geworden, en daarom legde Michelangelo een statige trap aan op noordwestelijke zijde van de heuvel die naar het Marsveld is gericht: de 'cordonata'.

Rondom het plein liggen drie openbare gebouwen. Aan de zuidkant rust op de resten van het Tabularium het Palazzo Senatorio (Senatorenpaleis), dat fungeert als het officiële stadhuis van Rome. In het midden ervan is onder het bordes een antiek porfieren standbeeld opgesteld als stadsgodin van Rome, tussen twee enorme liggende beelden van riviergoden, de Nijl en de Tiber. Aan de noord- en zuidzijde van het plein liggen respectievelijk het Palazzo dei Conservatori (Conservatorenpaleis) en het Palazzo Nuovo. Michelangelo liet het Palazzo dei Conservatori ontdoen van alle middeleeuwse elementen en ontwierp er een nieuwe façade voor, die enkele jaren na zijn dood in 1564 werd gerealiseerd. Naar dat model ontwierp hij ook het Palazzo Nuovo, dat echter pas in 1655 werd gebouwd. In die twee paleizen zijn de Capitolijnse musea gevestigd. Ze zijn met elkaar verbonden door een gang die onder het plein doorloopt en waarin de ‘Galleria Lapidaria’ van de Capitolijnse Musea is ondergebracht.

Midden op het plein staat het ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius. Het is een kopie van het originele beeld dat in het aangrenzende Palazzo dei Conservatori staat. Het origineel werd in 1538 volgens de wens van paus Paulus III naar dit plein overgebracht vanuit de oorspronkelijke locatie nabij de basiliek San Giovanni in Laterano. Het stervormige plaveisel van het plein werd eveneens door Michelangelo ontworpen, maar pas in 1940 uitgevoerd in opdracht van Benito Mussolini.

Langs de toegangstrap, de cordanata, staat een aantal standbeelden. Onderaan rusten op de balustrade twee antieke leeuwen, die in 1588 door Giacomo della Porta van het Marsveld hierheen werden gehaald. Bovenaan de trap werden in 1585 twee enorme beelden van Castor en Pollux geplaatst, afkomstig uit de tempel van Castor en Pollux die zich op het Marsveld bevond.

In dezelfde tijd werden langsheen de balustrades bovenaan aan weerszijden van de trap andere antieke beelden opgesteld, in spiegelbeeld en te beginnen vanaf de beelden van Castor en Pollux:

twee trofeeën: symbolische voorstellingen van buitgemaakte wapens ter ere van de zegevierende veldheer. Traditioneel werden ze de 'trofeeën van Marius' genoemd, maar in feite dateren ze uit de periode van keizer Domitianus;
de standbeelden van de keizers Constantijn en zijn zoon Constantinus II, afkomstig uit de Thermen van Constantijn op de Quirinaal.
twee mijlpalen die in de oudheid langs de Via Appia opgesteld stonden. Hun inscriptie vermeldt de naam van de keizers Nerva en Vespasianus.

Andere bezienswaardigheden op de heuvel

Beginnend aan de voet van Michelangelo's cordonata en dan vervolgend in uurwijzerzin, zijn volgende bezienswaardigheden te zien op de Capitolijn:

1. De basiliek Santa Maria in Ara Coeli, gebouwd op de tweede heuveltop, de Arx, en voorafgegaan door een trap van 124 marmeren treden die begint vanaf de Via del Teatro di Marcello.

2. Tussen de cordonata naar de Piazza del Campidoglio en de trap naar de Santa Maria in Ara Coeli werd in 1887 een standbeeld opgericht voor Cola di Rienzo. Tijdens de afwezigheid van de paus die toen in Avignon hof hield, wist deze volksleider vanaf 1348 de gunst van de Romeinse bevolking te winnen. Uiteindelijk keerde de bevolking zich tegen hem en in 1354 werd hij hier op de Capitolijn gelyncht.

3. Links van de trap naar de Santa Maria in Ara Coeli liggen resten van de 11de-eeuwse kerk San Biagio al Mercatello die was gebouwd op de Romeinse insula naast de Capitolijn (Insula dell'Ara Coeli). Van de kerk resten nog de fijne campanile en een halfronde nis met een goed bewaard fresco uit de 12de eeuw. Dit stelt de gekruisigde Christus tussen Maria en Johannes voor, met daarrond het Paaslam en de symbolen van de 4 evangelisten. Deze middeleeuwse kerk rust op haar beurt op de bovenverdiepingen van een antiek flatgebouw (insula) uit het einde van de eerste of het begin van de tweede eeuw. Deze kerk en insula kwamen te voorschijn bij de afbraak van de kerk Santa Rita die in de 17de eeuw bovenop de San Biagio was gebouwd. Bij de ontdekking van de antieke en middeleeuwse gebouwen werd verder afgegraven tot op het straatniveau van na de brand van het jaar 64. Die antieke bestrating is zichtbaar naast het moderne voetpad en ligt ongeveer 8 meter lager.

4. Op de noordelijke flank van de Capitolijn werd vanaf 1885 het Monument voor Vittorio Emanuele II ("il Vittoriano") gebouwd dat geldt als het centrum van Rome en het grootste en hoogste gebouw in het historische centrum van de stad is.

5. In het grasperkje aan de zijde van de Via dei Fori Imperiali, tussen de trappen van het Vittoriano en de Fontein van de Adriatische Zee, is nog een gedeelte bewaard van het grafmonument van de politicus Gaius Publicius Bibulus uit de eerste helft van de eerste eeuw v.C.

6. Vanaf de Via dei Fori Imperiali leiden twee toegangen naar de Piazza del Campidoglio: een steile trap onmiddellijk naast het Vittoriano en de slingerende Via di San Pietro in Carcere.

7. Onderaan de Via di San Pietro in Carcere takt de Clivo Argentario af, een hellende straat uit de oudheid die langs de voet van de Capitolijn loopt. De woonhuizen die hier vanaf de 16de eeuw waren gebouwd, werden omstreeks 1930 afgebroken. Daarbij kwamen de resten van de Basilica degli Argentari (markthal van geldwisselaars) bloot te liggen evenals het antieke wegdek. De straat werd dan genoemd naar die antieke basilica.

8. Tussen de Via di San Pietro in Carcere en de Clivo Argentario ligt de kerk San Giuseppe dei Falegnami met daaronder de antieke Mamertijnse gevangenis (Carcer Mamertinus) waar in de oudheid onder andere de samenzweerders van Catilina, de Gallische aanvoerder Vercingetorix en - althans volgens de legende - ook Sint Pieter gevangen zijn gehouden.

9. Het Tabularium, het staatsarchief uit de eerste eeuw v.C. dat aanleunt tegen de zuidoostflank van de Capitolijn en thans de onderbouw vormt voor het Palazzo Senatorio.

10. De Tarpeïsche Rots (Rupe Tarpea), gelegen tegenover de Piazza della Consolazione. Aan de voet ervan begint de Via di Monte Tarpeo die de heuvel op slingert tot aan de Piazza del Camidoglio. Hier is nog duidelijk de tufsteen te zien die de geologische kern vormt van de Capitolijn.

11. De zuidwestelijke flank van de Capitolijn, langsheen de Vico Jugario en de Via del Teatro di Marcello, werd omstreeks 1930 ontdaan van alle woonhuizen die er tot dan toe stonden. Sindsdien is dat gedeelte van de heuvel braakliggend en niet toegankelijk. Er bestaan plannen om er een park van te maken, maar die zijn nog niet gerealiseerd. De (niet toegankelijke) paden die langs de helling lopen, heten Via die Monte Caprino naar de naam "Geitenberg" die de steile Capitolijn in de middeleeuwen kreeg.

12. Rechts van Michelangelo's cordonata begint de slingerende Via delle Tre Pile die leidt naar de Villa Caffarelli, een 16de-eeuws palazzo waar regelmatig tijdelijke tentoonstellingen doorgaan onder beheer van de Musei Capitolini. Op de binnenkoer van de Villa Caffarelli staat sinds 2024 een replica van het kolossale standbeeld van keizer Constantijn waarvan het origineel stond opgesteld in de basilica van Maxentius en Constantijn op het Forum Romanum en waarvan de bewaarde delen opgesteld staan op de binnenkoer van het Palazzo dei Conservatori.

Wetenswaardigheden

In de oudheid was de Capitolijn vanuit het Forum Romanum toegankelijk via de trap "Scalae Gemoniae" en via de Clivus Capitolinus, de hellende weg in het verlengde van de Via Sacra.
Cordonata is niet de eigennaam van de door Michelangelo aangelegde trap, maar is een soortnaam in het Italiaans. Het woord doelt op een langzaam hellende trap met brede bakstenen treden die zijn afgeboord met marmeren of travertijnen richels die lijken op een cordone, een dik touw. Een andere cordonata is te zien in de Engelenburcht.
Naar het voorbeeld van het antieke Rome waar het Capitolium het meest eerbiedwaardige centrum van de stad was, werd de naam Capitolium ook in andere steden toegekend aan het politieke en/of religieuze centrum ervan, zo bv. in Capua, Ostia Antica, Narbo (thans Narbonne) en Karthago.
Evenzo kreeg ook het politieke centrum van de Verenigde Staten in Washington D.C. de benaming the Capitol, eveneens verwijzend naar het Romeinse Capitolium.
Het ruiterbeeld van Marcus Aurelius en de bevloering van de Piazza del Campidoglio zijn afgebeeld op het Italiaanse muntstuk van 50 eurocent.
In de middeleeuwen was de Capitolijn vervallen tot een heuvel waar geiten graasden en werd hij "Monte Caprino" genoemd, de geitenheuvel. Deze benaming bleef in gebruik tot in de 19de eeuw.