Parlementair onderzoek in België

In België heeft de Kamer van volksvertegenwoordigers het recht van onderzoek op basis van artikel 56 van de Grondwet dat wordt uitgeoefend door middel van onderzoekscommissies. Tot 2014 had de Senaat (België) ook recht van onderzoek maar dit is vervangen door de mogelijkheid om een informatieverslag op te maken tijdens de zesde staatshervorming. Naast de kamer van volksvertegenwoordigers heeft ook het Vlaams Parlement, het Waals Parlement, het Brussels Hoofdstedelijk Parlement, de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissieen het Parlement van de Duitstalige Gemeenschap, net als de Franse Gemeenschapscommissie als het gaat om bevoegdheden die zijn overgedragen door de Franse Gemeenschap het recht van onderzoek. Voordien hadden de cultuurraden reeds recht van onderzoek.

Dit recht werd uitgewerkt in de wet van 3 mei 1880 op het parlementair onderzoek. De wet die onderzoekscommissies regelt is aangepast in 1996 naar aanleiding van het transnuclear arrest in 1994. Onderzoekscommissies worden over het algemeen opgericht na onverwachte schokkende gebeurtenissen in de politiek of in de maatschappij. Dit enerzijds om het probleem te onderzoeken en anderzijds ook om te tonen dat er actie wordt ondernomen door de politiek.

Procedure

Een onderzoekscommissie wordt opgericht door een voorstel dat wordt ingediend in de kamer door één of meer kamerleden en waarin de taken van de commissie, de looptijd en het aantal leden wordt vastgelegd. Dit voorstel moet een absolute meerderheid van stemmen krijgen om te worden goedgekeurd. De commissie wordt samengesteld door de Methode-D'Hondt toe te passen. Bij de eerste samenkomst van de commissie wordt een voorzitter gekozen door de leden. Hiervoor is er een informeel systeem tussen de partijen afgesproken over de volgorde. De commissie vergadert in principe in het openbaar al kan ze ook achter gesloten deuren werken wanneer het over geheime of gevoelige informatie gaat.

Het doel van de commissie is om een openbaar verslag te schrijven waarin het de problemen aanduidt en mogelijke oplossingen worden aangereikt. Het is verbonden voor onderzoekscommissies om een strafonderzoek te voeren en zich in de rol van het parket te plaatsen. Onderzoekscommissies kunnen voor hun werk ook beroep doen op onafhankelijke experten. Dit zijn over het algemeen professoren aan Belgische universiteiten en juristen. Onderzoekscommissies eindigen normaal met een rapport dat ter stemming wordt voorgelegd in de Kamer van volksvertegenwoordigers al kunnen ze ook eindigen met de ontbinding van de kamer voordat hun werkzaamheden zijn beëindigd

Bevoegdheden

Een onderzoekscommissie heeft alle bevoegdheden die een onderzoeksrechter toekomen met uitzondering van de inbeschuldigingstelling. Dit wil zeggen dat ze huiszoekingen kunnen bevelen, afluisteren, en getuigen oproepen en onder ede verhoren. Voordat een onderzoekscommissie kan overgaan tot acties die mogelijk de privacy schenden is de tussenkomst van een magistraat echter vereist. Die wordt aangesteld door de eerste voorzitter van het Hof van beroep (België) waar de onderzoeksdaden worden gesteld. De controle van deze magistraat beperkt zich tot de wettigheid van deze acties. Wanneer een onderzoekscommissie samenloopt met een gerechtelijk onderzoek heeft dit gerechtelijk onderzoek altijd voorrang en mag de onderzoekscommissie niets doen dat dit onderzoek kan schaden. Dit is een gevolg van het transnuclear arrest waar getuigen die voor de onderzoekscommissie zijn gekomen niet langer vervolgd konden worden. Na deze zaak heeft de wetgever de wet op het parlementair onderzoek gewijzigd.

De oprichtingsdatum verwijst naar de dag waarop de plenaire vergadering van het betreffende parlement beslist tot oprichting van de onderzoekscommissie. Daarop volgt een constituerende zitting van de commissie.

Onderzoekscommissies in de Kamer van volksvertegenwoordigers

Legislatuur	Oprichtingsdatum	Voorzitter	Voorwerp
1831-1833	14 november 1831		Tiendaagse veldtocht (les causes et les auteurs des revers de la campagne militaire d’août 1831)
1837-1841	18 mei 1840	Léandre Desmaisières	Buitenlandse handel.
	27 februari 1845	Pierre-Théodore Verhaegen	Instorting van de spoortunnel van Kumtich
1857-1861	1859		De resultaten van de wetgevende verkiezingen in het arrondissement Leuven.
1861-1864	1863		De resultaten van de wetgevende verkiezingen in het arrondissement Bastenaken.
1878-1882	5 mei 1880		De morele en materiële toestand van het lager onderwijs in België, de uitslagen van de wet van 1 juli 1879 en de middelen aangewend om de uitvoering van deze wet te beletten (zie de schoolstrijd)
1908-1912	10 maart 1909		De uitslagen van de wet van 21 mei 1902 (wijziging van de militiewet en van de wet op de bezoldiging van de dienstplichtigen) na te gaan.
1932-1936	17 april 1935	Henri Jaspar	Het vastleggen van de verantwoordelijkheden inzake de devaluatie van de frank, vastgelegd bij de wet van 30 maart 1935 en het K.B. van 31 maart 1935 (onder de regering-Van Zeeland I).
1958-1961	15 januari 1959	André Dequae	De gebeurtenissen die zich voordeden in Leopoldstad van januari 1959.
1971-1974	28 juni 1972	Eugène Charpentier	Het rechtstreeks of zijdelings inlassen van publicitaire teksten of afbeeldingen (sluikreclame) in de uitzendingen van de BRT, van de RTB en van de Kabeltelevisie.
1974-1977	30 januari 1975	Léon Remacle
1981-1985	6 juni 1985	Robert Collignon	De oorzaken, de omstandigheden van en de lessen die moeten worden getrokken uit de tragische gebeurtenissen die zich op woensdag 29 mei 1985 tijdens de voetbalwedstrijd Liverpool-Juventus Turijn hebben voorgedaan (het Heizeldrama).
1985-1987	9 april 1987	André Bourgeois	Het onderzoek naar de Belgische leveringen van wapens en munitie aan landen die in een gewapend conflict verwikkeld zijn of waartegen een wapenembargo geldt (zie de Iran-Contra-affaire).
1988-1991	17 maart 1988	Éric Tomas	De studie van de draagwijdte, de oorzaken en de gevolgen van de mogelijke fraudeschandalen en van eventuele overtredingen op het non-proliferatieverdrag door het Studiecentrum voor Kernenergie (SCK) of aanverwante bedrijven.
	21 april 1988	André Bourgeois	Het onderzoek naar de wijze waarop de bestrijding van het banditisme en het terrorisme gebeurt (cfr. Bende van Nijvel).
	16 juni 1988	André Bourgeois	Het onderzoek naar de Belgische leveringen van wapens en munitie aan landen die in een gewapend conflict verwikkeld zijn of waartegen een wapenembargo geldt (heroprichting van de onderzoekscommissie van 9 april 1987).
1991-1995	26 november 1992	Johan Vande Lanotte	Het onderzoek naar een structureel beleid met het oog op de bestraffing en de uitroeiing van de mensenhandel.
	5 maart 1992	Trees Merckx-Van Goey	De in-, uit- en doorvoer van industriële en huishoudelijke afvalstoffen. (Een onderzoekscommissie over dezelfde materie werd tevens in de Waalse Gewestraad, het huidige Waals Parlement, opgericht)
	17 juni 1993	Frans Cauwenberghs	Het onderzoek naar legeraankopen.
1995-1999	13 juni 1995	Tony Van Parys	een onderzoek naar de noodzakelijke aanpassingen van de organisatie en de werking van het politie- en justitiewezen op basis van de moeilijkheden die gerezen zijn bij het onderzoek naar de "Bende van Nijvel".
	6 maart 1996	Serge Moureaux	De beleidsvorming ter bestrijding van de onwettige praktijken van de sekten en van de gevaren ervan voor de samenleving en voor het individu, inzonderheid voor de minderjarigen.
	17 oktober 1996	Marc Verwilghen	Het onderzoek naar de wijze waarop het onderzoek door politie en gerecht werd gevoerd in de zaak "Dutroux-Nihoul en consoorten".
	24 oktober 1996		Het onderzoek naar de moord op André Cools (op 18 juli 1991).
1999-2003	16 juli 1999	Charles Janssens	Een onderzoek van de Belgische vlees-, zuivel- en eierproductie en naar de politieke verantwoordelijkheden in het licht van de zogenaamde "dioxinecrisis".
	24 februari 2000	Geert Versnick	Het vaststellen van de precieze omstandigheden waarin Patrice Lumumba werd vermoord en van de eventuele betrokkenheid daarbij van Belgische politici.
	20 december 2001	Raymond Langendries	De omstandigheden die hebben geleid tot het faillissement van Sabena, de bepaling van de eventuele verantwoordelijkheden en de formulering van aanbevelingen voor de toekomst.
2007-2010	10 april 2008	François-Xavier de Donnea	Fiscale fraude
	15 januari 2009	Bart Tommelein	De eerbiediging van de Grondwet, in het bijzonder de scheiding der machten, en de wetten in het raam van de tegen de nv FORTIS ingestelde gerechtelijke procedures
2014-2019	14 april 2016	Patrick Dewael	De terroristische aanslagen in Brussel op 22 maart 2016 (reconstructie van de feiten, onderzoek naar de werking van de veiligheidsstructuur en analyse van de radicalisering)
	21 april 2016	Ahmed Laaouej	De uitgelekte Panama Papers over internationale fiscale fraude (initieel een bijzondere commissie, die later werd omgevormd tot onderzoekscommissie)
	7 juli 2016	Eric Van Rompuy	Het faillissement van Optima Bank.
	1 december 2016	Francis Delpérée (van 1 tot 22 december 2016) Dirk Van der Maelen (vanaf 22 december 2016)	"Kazachgate"; het ontstaan van de wet van 14 april 2011 houdende diverse bepalingen, voor wat de minnelijke schikking in strafzaken betreft (de uitbreiding van de afkoopwet)

Onderzoekscommissies in de Senaat

Sinds 2014 heeft de Senaat geen recht van onderzoek meer. Hieronder staan de onderzoekscommissies die tijdens de periode 1831-2014 zijn opgericht geweest.

Legislatuur	Oprichtingsdatum	Voorzitter	Voorwerp
1950-1954	1 maart 1951		De activiteiten van de dienst van het Sequester.
1978-1981	19 juni 1980	Jos Wijninckx	De problemen in verband met de ordehandhaving en de private milities.
1985-1987	7 april 1987		Het onderzoek naar de omstandigheden waarin België, rechtstreeks of zijdelings, betrokken zou zijn in de handel en het vervoer van wapens en munitie naar de landen ten aanzien waarvan de regering tot een embargo heeft besloten (zie de Iran-Contra-affaire).
1988-1991	23 maart 1988		Het onderzoek en de beoordeling van de voorschriften inzake nucleaire veiligheid, de maatregelen ter voorlichting en bescherming van de bevolking en de evacuatievoorzieningen in geval van verhoogde radioactiviteit op het grondgebied van het Rijk.
	20 december 1990	Roger Lallemand	Het onderzoek van de recente onthullingen over het bestaan in België van een clandestien internationaal inlichtingennetwerk, bekend onder de naam "Gladio".
1995-1999	18 juli 1996	Hugo Vandenberghe & Roger Lallemand	Onderzoek naar de georganiseerde criminaliteit in België.
	23 januari 1997	Frank Swaelen	Een bijzondere commissie-Rwanda, die wegens de ontoereikendheid van de normale parlementaire procedure werd omgevormd tot een onderzoekscommissie.
1999-2003	28 juni 2001	André Geens	Het onderzoek naar de legale en illegale exploitatie van en de handel in natuurlijke rijkdommen in de regio van de Afrikaanse Grote Meren, in het licht van de huidige conflictsituatie en de betrokkenheid van België daarbij.

Onderzoekscommissies in het Vlaams Parlement

Voor het Vlaams Parlement werd het recht van onderzoek uitgewerkt in het decreet van 1 maart 2002 houdende de organisatie van het parlementair onderzoek, dat het decreet van 20 maart 1984 houdende vaststelling van de procedure van onderzoek vervangt. Een onderzoekscommissie wordt opgericht bij wijze van motie.

Legislatuur	Oprichtingsdatum	Parl. St.	Voorzitter	Voorwerp
1985-1987	22 mei 1986	141 (1985-1986)	Frans Grootjans	Het administratief en financieel beheer van de intercommunale Opera van Vlaanderen. (Commissie actief van 22 mei 1986 tot 26 mei 1987)
	...	185 (1986-1987)	Frans Grootjans	Het Gewestplan Halle-Vilvoorde-Asse (I) (Commissie actief van 8 januari 1987 tot 12 december 1987; niet afgerond wegens ontbinding van de Raad)
1988-1991		115 (BZ 1988)	Louis Vanvelthoven	Het Gewestplan Halle-Vilvoorde-Asse (II)
1991-1995	1993	318 (1992-1993)	Gilbert Bossuyt	NV Kempische Steenkoolmijnen
1999-2004	12 mei 2000	291 (1999-2000)	Patrick Lachaert	Onderzoek naar mogelijke onzorgvuldigheden begaan sinds 1 januari 1989 bij het toekennen en bij het beheer van overheidsgelden inzake zeescheepsbouw en scheepskredieten en/of bij de uitoefening van het functioneel of financieel toezicht dat hierop werd uitgeoefend. (Commissie actief van 16 mei 2000 tot 6 juli 2000)
2019-2024	16 juni 2021	844 (2020-2021)	Hannes Anaf	Onderzoek naar de aanpak van de met PFOS vervuilde gronden op de Oosterweelwerf en de gevolgen voor de volksgezondheid (commissie nog actief)

Onderzoekscommissies in het Waals Parlement

Tot dusver (2017) werden er twee onderzoekscommissies ingesteld in het Waals Parlement.

Legislatuur	Oprichtingsdatum	Parl. St.	Voorzitter	Voorwerp
1991-1995	23 juli 1992			Afvalophaling
2014-2019	15 februari 2017	742 (2016-2017)	Olga Zrihen	Onderzoek naar de transparantie en de werking van de Publifin-groep (naar aanleiding van het Publifinschandaal).

Onderzoekscommissies in het Parlement van de Franse Gemeenschap

In de jaren '80 werden onderzoekscommissies veelvuldig opgericht binnen het Parlement van de Franse Gemeenschap. Sindsdien zijn er geen meer ingesteld. In dit parlement worden onderzoekscommissies opgericht per decreet, wat eerder uitzonderlijk is; een decreet vereist namelijk de goedkeuring van de regering en is dus een theoretische beperking van het onderzoeksrecht aangezien de regering vaak net het voorwerp van onderzoek is.

Legislatuur	Oprichtingsdatum	Parl. St.	Voorwerp
1981-1985	decreet van 6 april 1984	207 (1985-1985)	De problemen van de vierde wereld
	decreet van 29 april 1985		De situatie van minderjarigen die onder het toepassingsveld van de wet van 8 april 1965 vallen
	decreet van 5 juli 1985	178 (1984-1985)	De situatie van Franstaligen binnen (Brusselse) publieke diensten
1985-1987	decreet van 11 december 1986	35 (1986-1987)	De situatie van bejaarde personen
	decreet van 17 juni 1988	114 (1996-1997)	De situatie van minderjarigen die onder het toepassingsveld van de wet van 8 april 1965 vallen

Onderzoekscommissies in Brussel

In Brussel hebben zowel het Brussels Hoofdstedelijk Parlement, de Verenigde Vergadering van de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie als de Vergadering van de Franse Gemeenschapscommissie het recht van onderzoek. De ordonnantie van 16 juni 2017 regelt het parlementair onderzoek voor de Verenigde Vergadering van de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie.

Binnen deze drie assemblees is er slechts één onderzoekscommissie opgericht tot nu toe.

Verenigde Vergadering van de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie

Legislatuur	Oprichtingsdatum	Parl. St.	Voorzitter	Voorwerp
2014-2019	20 juni 2017		Stefan Cornelis	Onderzoek naar het beheer van Samusocial.

Onderzoekscommissies in het Parlement van de Duitstalige Gemeenschap

Sinds 1973 (eerst de Cultuurraad voor de Duitstalige Cultuurgemeenschap, daarna de Raad/het Parlement van de Duitstalige Gemeenschap) werden drie onderzoekscommissies ingesteld.

Legislatuur	Oprichtingsdatum	Parl. St.	Voorwerp
1978-1981	7 juli 1980	82 (1979-1980)	Het afluisteren van telefoongesprekken in het Parlement.
1990-1995	9 maart 1994	111 (1993-1994)	Frauduleuze toewijzing van sport- en cultuursubsidies.
1995-1999	16 oktober 1995	21 (1995-1996)	Stichting-Niermann (de).

Bronnen, noten en/of referenties