Bisdom Groningen-Leeuwarden

Het bisdom Groningen-Leeuwarden

Het bisdom Groningen-Leeuwarden is een van de zeven bisdommen van de Nederlandse katholieke kerkprovincie. Het omvat de provincies Groningen, Friesland en Drenthe en de Noordoostpolder. Het bisdom draagt zijn dubbele naam sinds 4 februari 2006. Tot die datum was het bisdom bekend als bisdom Groningen

Geschiedenis

Het eerste bisdom Groningen maakte deel uit van de nieuwe bisschoppelijke indeling van de Nederlanden zoals die door paus Paulus IV bekend werd gemaakt (in diens bul Super Universas van 1559). De nieuwe indeling kwam tot stand op aandringen van koning Filips II om het oprukkende protestantisme terug te dringen. De eerste bisschop werd in 1561 benoemd, de Martinikerk werd verheven tot kathedraal. Het bisdom omvatte alleen de tegenwoordige provincies Groningen en Drenthe. Friesland vormde een apart bisdom met zetel in Leeuwarden. Dit eerste bisdom Groningen heeft maar kort bestaan: de eerste bisschop, Johan Knijff, was tevens feitelijk de laatste, en zelfs hij had al moeite zijn ambt uit te oefenen. Als hij geen hulp zou hebben gekregen van de hertog van Alva zou hij de stad niet eens hebben kunnen betreden. Na zijn dood in 1576 werd er nog wel tot twee maal toe iemand benoemd, maar deze laatste twee bisschoppen konden niet eens meer in de stad zelf worden gewijd. Groningen viel in het vervolg onder het gezag van de Staten-Generaal, in het gebied waar de rooms-Katholieke Kerk verboden was.

In 1561 werd Johan Knijf tot eerste bisschop benoemd. Bisschop Knijf was een Franciscaan. Hij werd in 1563 doorKardinaal Granvelle in Brussel tor bisschop gewijd. De stad verzette zich tegen de komst van een bisschop en pas in 1568 nam Mgr. Knijf, gesteund door troepen van de Hertog van Alva, zijn cathedra in zijn kathedraal in. Hij stierf in 1576 aan de pest. De overleden bisschop werd vanwege de besmetingsangst snel en zonder veel plichtgevingen begraven in een vrij graf in het ambulatorium ten oosten van het altaar. Later werden zijn resten opgegraven en in een grafkelder onder het koor gelegd. Er is geen steen en ook geen grafmonument bewaard gebleven.

Dertien jaar lang bleef de in het koor opgestelde bisschoppelijke troon leeg. Pas in 1589 werd de Utrechtse kanunnik Johan van Bruheze tot tweede bisschop van Groningen benoemd. Hij kwam nooit naar Groningen en werd in 1593 Aartsbisschop van Utrecht. Zijn opvolger werd de Dominicaan Arnoldus Nijlen. Deze derde bisschop van Groningen kwam naar Groningen en hij bracht in zijn gevolg tal van jezuieten mee om de contrareformatie te bevorderen. Op 22 juli 1994 veroverden Prins Maurits en de Friese Stadhouder Willem Lodewijk Groningen.

De reductie van Groningen, een verdrag waarin de stad en de Ommelanden werden samengevoegd en samen lid werden van de Unie van Utrecht maakte een einde aan het openlijk beleiden van het katholicisme in Noord Nederland en ook aan de Martinikerk als kathedraal. De bisschop moest vluchten.

Hollandse zending

Het bisdom Groningen had weliswaar opgehouden te bestaan, maar het Groninger, Friese en Drentse katholicisme natuurlijk niet, al was het in laatstgenoemde provincie wel heel dunnetjes geworden. Niet alleen op plaatsen waar de leden van de landadel, de bewoners van de borgen en stinzen, katholiek waren gebleven, werd in het geheim de Mis opgedragen, maar ook katholiek gebleven landbouwers speelden hierbij een grote rol. Zo ontstond rond 1730 de statie Den Hoorn in de omgeving van de Lulemaborg te Warfhuizen. Een schuilkerk werd gebouwd op een aangekocht stuk land ten zuiden van het reeds lang bestaande lintdorp. Ook de staties Bedum en Uithuizen lijken hun oorsprong deels te danken te hebben aan adellijke ondersteuning, al speelden katholieke boeren op onder meer de Poel (Bedum), Kruisstee (Usquert) en Langenhuis (Uithuizen) ook een grote rol. Rondtrekkende priesters, zogenaamde "omes" deden in de schuren van boerderijen als Feddemaheerd (Kloosterburen) de Mis, de eerste jaren soms met gevaar voor eigen leven, later veelal "gedoogd", al dreigden doorlopend boetes en uizettingen van priesters. Groningen, Friesland en Drenthe waren met andere woorden een deel geworden van de Hollandse zending, het missiegebied boven de grote rivieren.

Herstel van de hiërarchie: geen bisdom Groningen

Hoewel er van tevoren wel enkele malen over gesproken was, kwam er bij het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in 1853 géén bisdom Groningen: het gebied werd bij het aartsbisdom Utrecht gevoegd. Uiteindelijk werd het in 1956 gesticht (tegelijk met het bisdom Rotterdam), eigenlijk alleen vanwege de eigenheid van de streek en de bevolking. Er woonden relatief gezien immers erg weinig katholieken en veel roepingen voor het priesterschap waren er ook nooit geweest in de drie noordelijke provincies. Daarom speelde men met de gedachte Twente aan Groningen toe te voegen, maar dit werd tegengehouden door de op dat moment zojuist aartsbisschop van Utrecht geworden kardinaal Alfrink, die die bron van priesters hard nodig had voor zijn eigen bisdom. Friesland hoorde er echter deze keer wel bij.

Het nieuwe bisdom Groningen

De heroprichter en eerste moderne bisschop was mgr. P.A. Nierman, tot dan toe pastoor en deken van Groningen. Hij was geen geleerde, maar een praktische zielzorger met een ruime ervaring als kapelaan en pastoor. Hij was een groot voorstander van oecumene en werkte samen met andere zielzorgers en andere christelijke kerken. In de jaren vijftig en zestig werden er veel moderne kerken in het bisdom gebouwd. Nierman reorganiseerde de kerkelijke structuren en stichtte een kleinseminarie, het Liudgerconvict in Glimmen. Het Liudgerconvict was verbonden aan het Maartenscollege, het enige katholieke lyceum in het Noorden, dat in deze jaren sterk werd uitgebreid. De Groninger Sint-Martinuskerk, een neogotische schepping van de Roermondse architect Pierre Cuypers, werd de nieuwe kathedraal.

Monseigneur Möller, bisschop in een moeilijke tijd

De opvolger van Nierman als bisschop van Groningen in 1969 was mgr. Johann Bernard Wilhelm Maria Möller. Zijn episcopaat duurde maar liefst dertig jaar. In deze periode werd ook het nog zo jonge bisdom Groningen getroffen door de kerkelijke crisis (door behoudende katholieken wel Tweede Beeldenstorm genoemd) die ontstond tijdens het Tweede Vaticaans Concilie. Het kerkbezoek liep sterk terug, de liturgie werd indringend gewijzigd en onder de geestelijkheid en de meer kerkbetrokken gelovigen stak de polarisatie de kop op. In 1969 werd het Liudgerconvict opgeheven; een jaar later verloor de Sint-Martinuskathedraal zijn functie, om tenslotte in 1982 plaats te maken voor de nieuwbouw van de universiteitsbibliotheek. Later werd de Sint Jozefkerk, eveneens van architect Cuypers, en veel meer dan de Sint Martinus een hoogtepunt in diens oeuvre, tot kathedraal verheven.

Bisschop Möller, een wijs en aimabel persoon, had niet de mogelijkheid om iets aan de moeilijkheden van de katholieke kerk te doen. Toen de troebelen aan het eind van de jaren negentig van de twintigste eeuw een einde namen, bleek het bisdom Groningen er iets veerkrachtiger uit tevoorschijn gekomen dan de andere bisdommen in Nederland. Het kerkbezoek is op dit moment (2004) een paar procent hoger dan gemiddeld, en de overgebleven katholieken zijn op allerlei terreinen zeer actief en aanwezig. Dit kan misschien verklaard worden uit het feit dat de katholieken in het Noorden zich altijd hebben moeten handhaven te midden van een grote meerderheid van andersdenkenden (een zogenaamde diasporasituatie).

Bisschop Eijk, zuur begin maar zoet vervolg

Mgr. Eijk (midden), Heilig Bloedprocessie te Brugge

Toen monseigneur Eijk op 6 november 1999 aantrad als opvolger van bisschop Möller, werd hij bijna onmiddellijk door de landelijke pers aangevallen op zijn standpunten ten aanzien van de seksuele moraal, die extreem conservatief en onbuigzaam zouden zijn. Aanleiding was een aantal collegedictaten uit de jaren '90 die Eijk aan priesterstudenten had gegeven in de tijd dat hij moraaltheologie doceerde aan onder andere de seminaries van ’s-Hertogenbosch en Roermond, en die nu bij de kerkhistoricus Ton van Schaik waren terechtgekomen. Vooral de opmerkingen over homoseksualiteit die erin stonden, deden veel stof opwaaien; deze leverden de bisschop niet alleen een protest op van de Nederlandse Vereniging voor Integratie van Homoseksualiteit COC, maar ook de ex-priester Herman Verbeek en de Acht-Mei-beweging uitten scherpe kritiek op Eijks denkbeelden. Van Schaik noemde de opvattingen van Eijk "onpastoraal en onbarmhartig". "Dit zijn denkbeelden uit de jaren dertig, relicten uit een afgesloten verleden." Op andere opmerkingen van Eijk reageerde het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap (NIK) pijnlijk getroffen: de bisschop zou hebben verklaard dat wat de katholieke Kerk de joden in de loop der eeuwen had aangedaan, vaak schromelijk overdreven werd. Een aangezegde strafvervolging wegens discriminatie werd echter niet ontvankelijk verklaard, omdat er volgens de officier van Justitie geen opzet in het spel was en de dictaten evenmin voor de openbaarheid bestemd waren geweest. In de loop van september 1999 luwde deze zaak na verzoenende stappen van de verschillende partijen.

In 2001 werd de bisschop getroffen door een hersenbloeding, en moest hij zijn bisdom lange tijd aan zijn beide vicarissen overlaten. Na deze moeilijke start werd het episcopaat van Mgr. Eijk tot nu toe vooral getekend door opbouw in alle geledingen van de kerk. Als meest sprekende voorbeeld mag de Groningse kathedraal genoemd worden, die veranderde van een kerk die vooral op slot zat naar een zeer levendige en open kerkgemeenschap. Het aantal priesterwijdingen is de afgelopen jaren wat gestegen

Sommigen zijn van mening dat de benoeming van Willem Eijk als bisschop van Groningen-Leeuwarden het bisdom geen goed heeft gedaan: de rol van pastorale werkers werd teruggedrongen, geheel volgens de traditie. Analoog daaraan is de liturgische rol van leken in de Kerk minder prominent geworden. Het beleid van het bisdom werd traditioneler ten koste van sommige gebruiken die in Nederland in de jaren zestig en zeventig ontstonden. Het aantal katholieken en het aantal kerkbezoekers is in recente jaren verder afgenomen.

Op 11 december 2007 werd bekend dat Mgr. Eijk met onmiddellijke ingang is benoemd tot aartsbisschop van Utrecht. Voorlopig zal hij ook de leiding over het bisdom Groningen nog waarnemen. Ook verscheidene andere hogere bisdomfunctionarissen uit de bisdomstaf zijn naar het aartsbisdom en andere bisdommen overgeplaatst, wat de toch al kleine staf nog verder heeft gereduceerd.

Mgr. de Korte

Op woensdag 18 Juni 2008 werd bekend gemaakt dat Mgr. Eijk als bisschop van Groningen wordt opgevolgd door Mgr. Gerard de Korte, tot dan toe hulpbisschop van het aartsbisdom Utrecht.

Naamsverandering

In verband met de historische claims van Friesland en Leeuwarden op een bisschoppelijke zetel werd de naam van het bisdom per 4 februari 2006 veranderd in Bisdom Groningen-Leeuwarden. Dit gebeurde bij gelegenheid van het vijftigjarig jubileum van het bisdom.

Kathedraal

de Sint-Jozefkathedraal

De huidige kathedraal van het bisdom is de Sint-Jozefkerk aan de Radesingel. Bij de hernieuwde oprichting van het bisdom in 1956 werd de toenmalige Sint-Martinuskerk aan het Broerplein tot kathedraal verheven. Deze kerk werd echter in 1970 aan de eredienst onttrokken, en uiteindelijk in 1982 gesloopt. Tijdens het eerste bisdom Groningen, in de zestiende eeuw, was de toen nog katholieke Martinikerk de kathedraal van Groningen.

Bisschoppen van Groningen

De bisschoppen van het eerste bisdom Groningen:

1. Johannes Knijff (1559-1576)
2. Jan van Bruhesen (1589-1592)
3. Arnold Nijlen (-1603)

Bisschoppen van het voormalige bisdom Leeuwarden:

1. Remigius Driutius (1561-1569)
2. Cuneris Petri (1569-1580)

De bisschoppen van het tweede bisdom (vanaf 1956):

1. Petrus Antonius Nierman (1956-1969)
2. Johann Bernard Wilhelm Maria Möller (1969-1999)
3. Willem Jacobus Eijk (1999-2008)
4. Gerard de Korte (2008-heden)

Kerncijfers van het bisdom Groningen-Leeuwarden

In het jaar 2006 maakte het katholieke volksdeel met circa 109.000 kerkelijk geregistreerde gelovigen 6,1% van de totale bevolking van het bisdom uit. Iedere zondag bezochten gemiddeld 7.385 mensen de kerk. Dat is 0,4 percent van de totale bevolking van het bisdom Groningen-Leeuwarden. Over het totale weekend gemeten (dus zaterdag en zondag inclusief dubbeltellingen van diegenen die op beide dagen naar de kerk gaan), met bijna 12 % is het weekend kerkbezoek van de nog aanwezige katholieken in het het bisdom Groningen - Leeuwarden het hoogste van alle Nederlandse bisdommen.

Er werken 26 priesters in het bisdom Groningen-Leeuwarden, daarnaast is er een aantal emeriti-priesters actief. In het bisdom zijn 90 katholieke kerken, die in 84 parochies staan. Vanwege een tekort aan priesters hebben sommige pastoors verscheidene parochies onder hun hoede (in sommige gevallen 6 tegelijkertijd, hetgeen een grote belasting betekent). Daarnaast zijn er 28 pastoraal werkers en diakens werkzaam in het bisdom. Vanwege de toenemende secularisering en de wil om te komen tot een beter bestuur heeft het bisdom verscheidene keren moeten reorganiseren. Sinds de laatste reorganisatie in 2006 kent dit bisdom (als eerste van Nederland) geen dekenaten meer.

Gevolg van securalisering

De voortgaande ontkerkelijking zal wellicht verdere reorganisaties veroorzaken in de noordelijke bisdommen. Volgens plan zal het aantal parochies in het aartsbisdom Utrecht, en in de bisdommen Haarlem, Rotterdam en Breda afnemen met 85 % (van 606 parochies). Opvallend is dat in het noorden van Nederland alleen het (kleinste) bisdom Leeuwarden-Groningen geen plannen heeft om het aantal zelfstandige parochies te verminderen.

Zie ook

• Lijst van rooms-Katholieke bisdommen

Externe link

• Bisdom Groningen-Leeuwarden
  
• Kerncijfers 2005 KASKI Kerncijfers 2005 van het Rooms-Katholiek Kerkgenootschap in Nederland"