Grote klinkerverschuiving (Engels)

De vroegmodern Engelse klinkerverschuiving (Engels: Great Vowel Shift) was een grootschalige systematische klankverschuiving die de uitspraak van de klinkers van het Middelengels betrof. Deze verschuiving vond plaats tussen de 12e en de 16e eeuw in het zuiden van Groot-Brittannië. Het verschijnsel is voor het eerst uitgebreid bestudeerd door Otto Jespersen, later o.a. door William Labov.

De vroegmodern Engelse klinkerverschuiving vormt waarschijnlijk de belangrijkste mijlpaal waardoor het Middelengels zich onderscheidt van het Oudengels. Voorheen werden alle klinkers in het Engels zo´n beetje hetzelfde gearticuleerd als op het Europese vasteland. Het feit dat de spelling van het moderne Engels nog steeds is gebaseerd op de uitspraak van het Middelengels (vanwege de uitvinding van de druktechniek, die precies samenviel met de vroegmodern Engelse klinkerverschuiving) is er de oorzaak van dat de spelling van het Engels zo vaak problemen oplevert omdat ze zover van de gesproken taal afstaat.

Klankverschuivingen

De belangrijkste veranderingen waren dat de twee meest gesloten lange klinkers /iː/ en /uː/ diftongeerden tot /aɪ/ en /aʊ/. Vervolgens namen /eː/ und /oː/ de plaats in van /iː/ en /uː/, zodat er geen sprake was. Over de volgorde waarin dit gebeurd is zijn niet alle taalkundigen het eens. Zo is Onno Jespersen bijvoorbeeld van mening dat eerst de diftongering van /iː/ en /uː/ plaatshad, waarna de "vrijgekomen plaats" werd bezet door andere klinkers. Volgens taalkundige Karl Luick was het daarentegen juist andersom: de klinkers /eː/ en /oː/ werden eerst vernauwd, waardoor ze de klinkers /iː/ en /uː/ "verdrongen" van hun plaats.

Bij de articulatie van de klinkers e, a, o, u en ə ging de tong in de richting van het harde verhemelte. De voornaamste veranderingen waren de volgende:

• De centraal gearticuleerde [aː] (ā) van het Middelengels veranderde in de meer voor in de mond gelegen [æː] en vervolgens in de hoger gearticuleerde [ɛː], [eː] In veel dialecten van het moderne Engels is deze klinker gediftongeerd tot [eɪ] (bijv. in make). Omdat de lange ā van het Oudengels in het Middelengels was veranderd in [ɔː] , komt de Oud/Engelse ā niet overeen met de huidige Engelse diftong [eɪ].
• De [ɛː] van het Middelengels ging omhoog naar [eː] en veranderde in het moderne Engels in [iː] (zoals in beak).
• De [eː] van het Middelengels veranderde in de [iː] van het moderne Engels (zoals in feet).
• De [iː] van het Middelengels diftongeerde tot een [ɪi], die waarschijnlijk daarnaa veranderde in [əɪ] en tenslotte in [aɪ] in het moderne Engels (zoals mice).
• De [ɔː] van het Middelengels ging omhoog naar [oː]. In de 18e eeuw werd dit ofwel de [oʊ] van het moderne Engels, ofwel [əʊ] (zoals in boat).
• De [oː] van het Middelengels ging omhoog naar de [uː] van het moderne Engels (zoals in boot).
• De [uː] van het Middelengels werd in de meeste gevallen gediftongeerd tot [ʊu], vervolgens tot [əʊ], en tenslotte tot de [aʊ] van het moderne Engels (zoals in mouse) in de 18e eeuw. Deze verandering vond alleen niet plaats voor labiale medeklinkers [uː], en in sommige woorden zoals room en droop.

De klinker die te horen is in date werd in het Middelengels dus uitgesproken als [aː] (ongeveer zoals de klinker in dart). De klinker in feet was [eː] (zoals in het moderne fate); de klinker in wipe was [iː] (zoals in het moderne weep); de klinker in boot was [oː] (zoals in het moderne boat); de klinker in house tenslotte was [uː] (zoals in het moderne whose).

De hierboven beschreven veranderingen waren niet overal even uniform, waardoor de precieze uitspraak van de Engelse klinkers verschilt per dialect.

Complicaties

Doordat ea gemakkelijk korter wordt voor coronalen, zoals bijvoorbeeld dead, head en threat ontstond als gevolg van de vroegmodern Engelse klinkerverschuiving fonemische neutralisatie; deze klinker ging namelijk exact hetzelfde klinken als de korte [ɛː] van /brɛːd/.

Uitzonderingen

De hierboven beschreven klankverschuivingen golden niet voor alle klinkers van het Engels. ea veranderde bijvoorbeeld niet in [iː] in sommige woorden zoals great, break, steak, swear and bear. Ook de eerste klinker in father veranderde niet in [ɛː] Ook bij enkele leenwoorden zoals Umlaut en soufflé is de klankverschuiving niet opgegaan, maar deze woorden werden pas na de vroegmodern Engelse klinkerverschuiving geïmporteerd en zijn dus schijnuitzonderingen.

Achtergrond

De oorzaak van de vroegmodern Engelse klinkerverschuiving wordt door sommigen toegeschreven aan de Zwarte Dood. Doordat veel mensen als gevolg van deze ziekte naar het zuiden van Engeland emigreerden, zouden diverse regiolecten en sociolecten zich vermengd hebben (de lagere klassen kwamen bijvoorbeeld opeens veel meer in contact met de hogere), waardoor de nieuwe standaarduitspraak van het Engels zijn ontstaan. Anderen leggen eerder het verband met de Honderdjarige Oorlog, waardoor aan het begin van de 15e eeuw de prestige van het Frans aanzienlijk was gedaald en die van het Engels juist gestegen. Hierdoor werden Franse uitspraken in het vervolg gemeden en ontstond er hypercorrectie van de uitspraak van het Engels. Ook bepaalde sociale en politieke opwerkingen kunnen een grote rol hebben gespeeld.

Referenties

• Dan Mosser, History of the English Language Website.
• George L. Dillon, Studying Phonetics on the Net.
  • Zie met name over klinkers van het Amerikaans Engels
• Bill Rogers, A Simplified History of the Phonemes of English.
• Baugh, Alfred C. and Thomas Cable. A History of the English Language, 4 ed. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall, 1993.
• Cable, Thomas. A Companion to Baugh & Cable's History of the English Language. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall, 1983.
• Dobson, E. J. English Pronunciation 1500-1700, 2 ed. 2 vols. Oxford: Clarendon P, 1968.
• Freeborn, Dennis. From Old English to Standard English: A Course Book in Language Variation Across Time. Ottawa, Canada: University of Ottawa Press, 1992
• Görlach, Manfred. Introduction to Early Modern English. Cambridge: Cambridge University Press, 1991.
• Kökeritz, Helge. Shakespeare's Pronunciation. New Haven: Yale University Press, 1953.
• Millward, Celia. A Biography of the English Language, 2 ed. Fort Worth: Harcourt Brace, 1996.
• Pyles, Thomas, and John Algeo. The Origins and Development of the English Language, 4 ed. Orlando, FL: Harcourt Brace and Company, 1993.

Bronnen, noten en/of referenties