Terp

Hogebeintum (Friesland)

De goudschat uit de zevende eeuw, gevonden in de terp van Wieuwerd (Friesland) in 1866

Deinum (Friesland)

Terp is een Fries woord waarmee in Nederland kunstmatige heuvels worden aangeduid, die werden opgeworpen om bij hoogwater een droge plek te hebben. Deze vluchtheuvels veranderden vaak in woonheuvels, waarop soms complete dorpen werden gebouwd. Terpen kwamen voor langs de hele Waddenkust van West-Europa; in België, Noord-Nederland, Noord-Duitsland en West-Denemarken. In Groningen en Friesland liggen samen 1190 terpen; 955 in Friesland en 235 in Groningen. In de 19e eeuw waren hiervan nog 867 over. Veel zijn erna verdwenen door afgravingen.

In Groningen wordt meestal de benaming wierde gebruikt, in Noord-Holland en het eiland Marken de benaming werf, in Noord-Duitsland de benamingen warft, wurt of wierde en in Denemarken værft, varft of verft. Berendsen (2005) stelt dat het Groningse woord 'wierde' eigenlijk een betere benaming is dan 'terp', omdat het eerste 'woonheuvel' zou betekenen en het tweede 'dorp' (zie ook de betreffende paragraaf). Wierde komt echter van het Oudfriese 'werd' of 'wird' en betekent "hoogte", een woord dat echter eveneens toepasselijker lijkt. In Gelderland wordt de term Pol gebruikt waarbij op een pol liggen streektaal is voor op een terp. Een pol kan ook een stuifduin zijn, ontstaan door zandverstuiving.

Hogebeintum (Hegebeintum) is met 8,80 meter boven NAP de hoogste terp van Nederland.

Huisterpen

Huisterpen zijn opgeworpen voor een enkele boerderij met bijgebouwen. Ze dateren meestal van na het jaar 1000 toen veel boeren de dorpsterp verlieten voor een plaats in het open land. In het oude zeekleigebied van Groningen en Friesland kunnen ze echter al gesticht zijn in de prehistorie. Soms zijn juist verschillende huisterpen aaneengegroeid tot een dorpsterp. In middeleeuwse veenontginningsgebieden zijn de terpen soms 'gegroeid' doordat het bewerkte land inklonk en de terp door eeuwenlange opslag van mest en afval juist groter en hoger werd. Ook rond de voormalige Zuiderzee, onder andere in de polder Mastenbroek bij Kampen en op Marken zijn huisterpen te vinden, evenals in het rivierengebied.

Vergelijkbare heuvels

Buiten het waddengebied komt de benaming terp ook voor in Zeeland: Aldaar werd in de 15e eeuw het woord vliedberg geïntroduceerd omdat men dacht dat de heuvels aldaar ook als vluchtheuvels waren opgericht. Bij latere opgravingen bleek echter dat deze heuvels vaak de restanten van mottekastelen bevatten die dus eerder moeten worden gezien als versterkte heuvels, vergelijkbaar met de Friese hege wieren, waarop stinzen werden gebouwd. Kloetinge is echter een voorbeeld van een woonheuvel in de oude zin van het woord. In het Nederlandse rivierengebied lagen ook kunstmatige heuvels, die aangeduid worden met het Middelnederlandse woerden ("woonheuvels"; of werden, wuurden of worden; zoals in Wordragen), maar het is niet zeker of deze flauwe hoogten ontstaan zijn door intensief bodemgebruik of dat er ook grond is opgebracht. In elk geval dateren ze voor zover bekend uitsluitend van na de bedijkingen. De term woerd kan verder ook verwijzen naar een natuurlijke heuvel; de donk. In de Bommelerwaard zijn wel vluchtheuvels opgeworpen na de overstroming van 1861, maar deze zijn nooit als zodanig gebruikt.

Etymologie en geografische namen

Het woord terp is van oorsprong het Friese woord voor dorp. Tegenwoordig wordt hiervoor echter het Nederlandse leenwoord "doarp" gebruikt en wordt met "terp" verwezen naar deze woonheuvels. In het Noordfries en Saterfries kent men de benaming nog wel. Het woord terp is ook verwant aan het Oost-Nederlandse 'darp' wat eveneens dorp betekent.

Plaatsen die voortgekomen zijn uit een terp hebben in Friesland vaak de uitgang -um (Dokkum, Kollum, Hantum, Hogebeintum, Menaldum, Burum, Blessum, Britsum, Wierum, Deinum, Boksum, Roordahuizum, Marrum, ). Ook komt de uitgang -werd vaak voor in Friesland en Groningen (Wieuwerd, Sauwerd, maar ook Leeuwarden, wat ontstaan is uit verschillende terpen). Ook komt de uitgang -terp voor, zij het minder frequent dan de eerder genoemden. In het land Hadeln en Noord-Friesland komen vooral de uitgangen -wort en -wörden voor.

Geschiedenis

De eerste terpen werden gebouwd rond 500 v.Chr. De terpenbouw eindigde in Friesland, Groningen en Drenthe met de komst van de eerste dijken in het gebied, zo rond 1200. Er werden wel vier terpengeneraties onderscheiden, maar na het verlaten van het Duinkerke-transgressiemodel is ook dit onderscheid twijfelachtiger.

Vanaf 1840 werden veel terpen afgegraven. De vrijkomende terpaarde werd onder andere gebruikt ter bemesting van de ontginningen van zandgronden en veenkolonieën. Zo verdwenen ook de weinige terpen die in Drenthe lagen. Door de afgravingen kwamen in die tijd veel dorpen met elkaar in verbinding te staan doordat er vaarten voor de afgravingen werden gegraven. Aan de afgravingen kwam een einde in 1943.

Eind 20e eeuw kwamen er plannen om afgegraven terpen weer aan te vullen met baggerspecie, zodat en het landschap werd 'hersteld' en men ergens heen kon met deze overtollige grond. Verschillende wierden in bijvoorbeeld Groningen werden en worden hiermee aangevuld (bijvoorbeeld Wierum en Krassum). Rijkswaterstaat heeft ook plannen om in de nabije toekomst nieuwe terpen te creëren van baggerspecie. Een voorbeeld hiervan is de 'multifunctionele landschapsterp' die tot 2022 moet verrijzen bij de Zeelandbrug.

In de terp van Achlum is een walvisbot gevonden, waarschijnlijk werd dit gebruikt om netten te verzwaren. Het hulpmiddel is zo'n 1200 jaar oud.

Zie ook

• Veenterp;
• Tell (archeologie);
• Vliedberg provincie Zeeland;
• Lijst van terpen in Nederland.

Bronnen, noten en/of referenties

Mediabestanden

Zie de categorie Artificial dwelling hill van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.