Wereldtaal

Een wereldtaal is een taal die in grote delen van de wereld als communicatiemiddel wordt gebruikt. Dit veronderstelt een aantal eigenschappen, waarvan de belangrijkste zijn:

• Het gebruik van de wereldtaal strekt zich (ver) uit buiten geografische grenzen.
• Het gebruik is ook frequent buiten wat als het eigenlijke taalgebied van de betrokken taal wordt beschouwd.
• De taal is een van de officiële talen van een staat waar zij niemands moedertaal is.
• Internationale organisaties maken gebruik van de taal als officiële taal.
• Het aantal sprekers is relatief groot, in vergelijking met dat van andere talen.
• Onder die sprekers bevindt zich een aanzienlijk deel dat de wereldtaal als tweede taal bezigt.
• De wereldtaal fungeert als internationaal communicatiemiddel.

Niet al deze eigenschappen zijn noodzakelijk van toepassing op iedere wereldtaal. De omschrijving is eerder een kwestie van definitie dan dat het karakter van wereldtaal met harde bewijzen kan worden gestaafd.

Daarbij komt dat het vaak een statuskwestie voor een taal is om tot de wereldtalen te behoren. Dit laatste punt, dat eerder een zaak van prestige is dan van linguïstiek, wordt in dit artikel buiten beschouwing gelaten. De talen die hieronder worden beschreven, krijgen aandacht vanuit hun functioneren als wereldtaal; daarentegen is een beschrijving van de taal als zodanig te vinden in de betreffende artikelen.

Een overweging die niet in aanmerking komt om een taal als wereldtaal te beschouwing, is haar veronderstelde geschiktheid. Soms wordt het fungeren van een taal als wereldtaal verklaard op taalkundig onhoudbare gronden, zoals haar interne logica, haar schoonheid, haar gebruiksgemak of andere karakteristieken. Talen zijn niet aldus te vergelijken, doordat de taalkundige instrumenten daartoe ontbreken. Veeleer moet een verklaring worden gezocht in historische, demografische en economische oorzaken.

Arabisch

Kaart met Arabisch sprekende gebieden.

• Status

Het Arabisch wordt door ongeveer 300 miljoen mensen als moedertaal gesproken en door ongeveer 250 miljoen mensen als tweede taal. Het is een officiële taal in 25 landen in Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Daarnaast wordt de taal gesproken door immigranten in vooral Europa.

Arabisch bestaat echter uit veel verschillende varianten, zoals het Marokkaans en Egyptisch, die onderling vaak moeilijk verstaanbaar zijn.

• Officiële taal in:

Algerije	Bahrein	Comoren
Djibouti	Egypte	Eritrea
Irak	Israël	Jemen
Jordanië	Koeweit	Libanon
Libië	Mauritanië	Marokko
Oman	Palestina	Qatar
Saoedi-Arabië	Soedan	Somalië
Syrië	Tsjaad	Tunesië
Verenigde Arabische Emiraten	Westelijke Sahara/SADR

• Internationaal gebruik:
  • Afrikaanse unie
  • Arabische Liga
  •  CCASG
  •  Verenigde Naties

Chinees

■ Landen waar Chinees de officiële taal is

■ Landen met meer dan 5.000.000 Chineestaligen

■ Landen met meer dan 1.000.000 Chineestaligen

■ Landen met meer dan 500.000 Chineestaligen

■ Landen met meer dan 100.000 Chineestaligen

■ Grote Chinese gemeenschappen

• Status

Het Chinees bestaat uit een aantal varianten, waarvan het Mandarijn de meest gesproken is. Zo'n 885 miljoen mensen hebben Mandarijn als moedertaal en in totaal wordt het door ongeveer 1,3 miljard mensen gesproken. Het Chinese schrift is niet aan één dialect gebonden.

Klassiek Chinees was eeuwenlang de (geschreven) lingua franca in Oost-Azië en door de grote economische rol van Volksrepubliek China wordt met name het Mandarijn internationaal steeds belangrijker. Een opmerkelijke factor is het explosief groeiende aantal mensen dat Chinees leert in het buitenland.

Chinees is een officiële taal in de Volksrepubliek China, de Republiek China, Singapore en de speciale admistratieve regio's Hongkong en Macau.

• Internationaal gebruik

Chinees is een officiële taal van de Verenigde Naties en de Sjanghai-samenwerkingsorganisatie.

Duits

Wereldkaart met Duits sprekende gebieden.

• Status

Het Duits kende een lange tijd geen standaardvorm maar werd al sinds de Middeleeuwen gebruikt door een aanzienlijk groot volk in Midden-Europa, het huidige Duitsland, de Alpenlanden en wijde aangrenzende gebieden. Het Duits wordt door zo'n 100 miljoen als moedertaal gesproken (zowel Hoogduits als Nederduits, wat vaak dichter bij Nederlands staat dan Hoogduits). Na 1800 kreeg het Duits steeds een belangrijkere betekenis. De Duitse gebieden in Europa werden militair en economisch steeds belangrijker en veel Duitsers trokken naar de Nieuwe Wereld (de Verenigde Staten). Duitsers waren ondertussen ondanks gebrek aan eigen koloniën veel actief in koloniën van andere Europese mogendheden, vooral Nederland en Engeland. Het Duits werd een lingua franca in Oost-Europa, vooral in Polen, Rusland en Tsjecho-Slowakije maar ook op de Balkan. Deze status is grotendeels al weer minder geworden maar nog steeds van toepassing. Het Duits in het buitenland sterft echter steeds meer uit en Duits als lingua franca wordt steeds minder populair.

• Internationaal gebruik

Officieel in de Europese Unie, redelijk gesproken in Namibië.

Engels

Bestand:Anglophone map.png

Landen waar Engels als moedertaal door de meerderheid van de bevolking gesproken wordt of waar het een nationale of officiële taal is.

Tot het laatste kwart van de 16e eeuw was het Engels een eilandtaal, slechts gesproken door zo'n vijf tot zeven miljoen moedertaalsprekers. Rond het jaar 2000 was het aantal moedertaalsprekers geëxplodeerd en bedroeg ruim 300 miljoen. Daarnaast spreken nog vele miljoenen het Engels als tweede taal, en als men moedertaalsprekers en tweedetaalsprekers bij elkaar optelt, dan kent de taal de meeste gebruikers ter wereld.

Voor de expansie waren twee redenen. De eerste is de machtsuitbreiding van het Britse rijk, die een aanvang nam met de kolonialisaties aan het begin van de 17e eeuw, met name van Amerika. Het gebruik van het Engels in de Verenigde Staten is de tweede reden; dat land groeide immers uit tot de grootste economische macht ter wereld.

De best kwantificeerbare redenen om het Engels als wereldtaal aan te merken, zijn gelegen in zijn ruime verspreiding.

• De taal is dominant — of heeft zelfs officiële status — in zo'n 75 gebieden, van Anguilla tot Zimbabwe. Per gebied varieert het aantal sprekers zeer sterk, van 278 miljoen in de Verenigde Staten tot vierduizend in Montserrat. In vele gebieden zijn die sprekers niet allen moedertaalsprekers. Zo bezigt in de Verenigde Staten een minderheid de taal als tweede taal (ruim 25 miljoen van de totale 278 miljoen). In India is het omgekeerd; naast 350.000 eerstetaalsprekers van het Engels zijn er 200 miljoen tweedetaalsprekers.
  In India is het Engels een van de officiële talen. Daarin staat het land niet alleen; ook in bijvoorbeeld Kenia is het Engels een nationale taal.
• De taal wordt in alle werelddelen intensief gebruikt, met name in Noord-Amerika, Australië en Europa, maar ook in Afrika en Azië. Zij is daarnaast vertegenwoordigd in tal van oceaaneilanden.

Er zijn tal van andere redenen om het Engels als wereldtaal aan te merken. Het is de internationale taal van de wetenschap, van de automatisering, van de luchtvaart en van internationale organisaties. Toerisme en reclame maken van de taal veelvuldig gebruik.

De brede geografische verspreiding, het contact met andere talen en het gebruik door tweedetaalsprekers hebben gezorgd voor aanzienlijke taalvariaties, waarvan het verschil in uitspraak, woordenschat en grammatica tussen het Amerikaans en het Brits Engels wellicht het bekendst is. Maar er bestaan talloze andere Englishes, vaak met portmanteaunamen aangegeven (één enkel voorbeeld uit vele is Singlish voor "Singapore English").

Frans

Wereldkaart met Frans sprekende gebieden.

• Status

Frans is een officiële taal in 29 landen in Europa, Afrika, Amerika en Oceanië, in de overzeese gebiedsdelen van Frankrijk, Pondicherry in India, Valle d'Aosta in Italië en op de Kanaaleilanden. Daarnaast wordt het veel gesproken in Noord-Afrika, het Midden-Oosten en in de Amerikaanse staten Louisiana en Maine.

• Internationaal gebruik

Frans is een van de officiële talen van onder andere de Verenigde Naties, de Europese Unie, de NAVO, de WEU, de WTO, de OSCE, de NAFTA het Rode kruis, Artsen zonder grenzen, het IOC en vele andere internationale organisaties.

Italiaans

Wereldkaart met Italiaans sprekende gebieden.

Japans

Japans sprekende gebieden.

Nederlands

Zie Nederlands taalgebied voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

■ Landen waar het Nederlands officieel of erkend is

■ Landen waar het Afrikaans officieel of erkend is

■ Landen waar het Nederlands voorheen officieel of erkend was

■ Landen met een aanzienlijk aantal Afrikaans- en/of Nederlandssprekende immigranten

• Status

Het Nederlands (inclusief (half-)creolen) wordt door ongeveer 29 miljoen mensen als moedertaal gesproken en door ongeveer 14 miljoen mensen als tweede taal. Het is een officiële taal in België, het Koninkrijk der Nederlanden en Suriname. Het Nederlands was tot 1983 ook een officiële taal in Zuid-Afrika en haar mandaatgebied Zuidwest-Afrika (Namibië). Daarnaast wordt de taal gesproken door immigranten in landen in de westerse wereld.

Thans bezit het Afrikaans een officiële status in Zuid-Afrika en Namibië. Het Afrikaans is zo nauw verwant aan het Nederlands dat onderlinge sprekers elkaar zonder al te grote problemen kunnen verstaan.

Nederlands bestaat echter uit 41 dialecten. Sommige zijn onderling moeilijk verstaanbaar.

• Internationaal gebruik

Het Nederlands is een officiële taal van de Benelux, de Europese Unie, de Caribische Gemeenschap en de Unie van Zuid-Amerikaanse Naties. Het Afrikaans bezit een officiële status bij de Afrikaanse Unie.

Het Nederlands wordt gebruikt bij onderlinge contacten tussen België, Nederland en Suriname.

Tot 1994 ging het diplomatieke verkeer tussen Nederland en Zuid-Afrika slechts in het Afrikaans en Nederlands, waarbij vertegenwoordigers in hun eigen taal spraken. Na de Transformasie in dat jaar wordt er ook Engels gesproken op diplomatiek vlak, indien een van de betrokkenen geen Afrikaans of Nederlands machtig is.

Portugees

Wereldkaart met Portugees sprekende gebieden.

Russisch

Wereldkaart met Russisch sprekende gebieden.

Spaans

Wereldkaart met Spaans sprekende gebieden.

Lijst van landen waar Spaans een officiële taal is

Andere begrippen

• Een lingua franca is een taal die in een bepaald gebied wordt gebruikt om taalverschillen te overbruggen. Ook niet-moedertaalsprekers gebruiken haar voor communicatiedoeleinden. Aangezien een lingua franca aan een beperkte regio (bijvoorbeeld Zuidoost-Azië gebonden kan zijn, is zij niet noodzakelijkerwijs een wereldtaal.
• Een voertaal is niet meer dan de taal die men besloten heeft voor een bepaald doel te gebruiken. Het kan om officiële, nationale doeleinden gaan, maar ook om besprekingen of onderhandelingen, bij een handelsgesprek of om welke reden dan ook. Voor de voertaal kan een wereldtaal worden gekozen, maar dat hoeft niet; een taal die in een bepaalde situatie als voertaal wordt gebruikt, is dus niet per definitie een wereldtaal.
• Een tweede taal is een taal die men beheerst, maar niet als moedertaal. Een wereldtaal fungeert vaak als tweede taal; zo beheersen veel moedertaalsprekers van het Nederlands daarnaast in meerdere of mindere mate een wereldtaal, het Engels. Maar het omgekeerde is niet het geval: lang niet íédere tweede taal is een wereldtaal.
• Een pidgin is een soort lingua franca, die ontstaat door contact tussen sprekers van verschillende talen. Maar een pidgin heeft als kenmerk dat niemand het als moedertaal spreekt. Het kan zich wel ontwikkelen tot de moedertaal van latere generaties, en dan heet het een creooltaal. Wereldtalen hebben door hun dominante rol per definitie tot veel taalcontact geleid, en geven daardoor vaak aanleiding tot het ontstaan van talloze regionale pidgins en creooltalen, en vormen er zelfs de basis voor.

Bronnen, noten en/of referenties