Dienstplicht

Wereldkaart van de legervormen

Legenda
■ geen (eigen) leger ■ geen dienstplicht (vrijwilligersleger/beroepsleger) ■ dienstplicht wordt binnen drie jaar afgeschaft ■ dienstplicht ■ geen opgave

Zweedse dienstplichtigen (circa 1918-1920).

De dienstplicht of militaire dienst, in de middeleeuwen heerban genoemd, is de verplichting tot het tijdelijk vervullen van werkzaamheden door (een deel van) de bevolking. Meestal wordt de term dienstplicht gebruikt voor de militaire dienstplicht, waarbij jonge mensen (in de meeste landen alleen mannen) een tijdlang verplicht deel uit maken van de krijgsmacht. Beroepsmilitairen spreken over zichzelf als in dienst ofwel in militaire dienst. Men kan dienstplicht zien als een belasting in natura.

Naast verplichtingen biedt de dienstplicht ook (opleidings)mogelijkheden, die vaak wel een militaire toepassing hebben. Men kan bijvoorbeeld leren zware voertuigen te besturen en zo een rijbewijs C behalen. Ook is er vaak ruimte voor andere opleidingen, al dan niet met militair nut. Wie een militaire opleiding heeft gevolgd of wil volgen (wat vaak in dienst eveneens mogelijk is), kan doorstromen naar verdere training of zelfs de officiersopleiding, en beroepsmilitair worden.

Het komt voor (dit hangt van het land af) dat mannen die hun dienstplicht hebben vervuld 'op herhaling' moeten. Dit betreft dan meestal een 'opfriscursus' van enkele weken.

Vrijstelling en ontduiking van de militaire dienstplicht

Waar de dienstplicht geldt, gelden vaak eveneens vrijstellingen, vaak vastgelegd in de nationale dienstplichtwet. Veelvoorkomende vrijstellingsgronden zijn:

• Afgekeurd worden bij de medische keuring of een medisch certificaat van ongeschiktheid kunnen overleggen.
• Het (fulltime) volgen van een studie of (hogere) opleiding.
• Het bezitten van de doctorstitel, het volgen van een opleiding die hiertoe leidt, het verrichten van onderzoek, of het schrijven van een proefschrift.
• De gezinssituatie, bijvoorbeeld enig kind of enige kostwinner zijn, of (kleine) kinderen hebben.
• Homoseksualiteit. In sommige landen bestaat een aversie tegen homoseksuelen in het leger of beschouwt men homoseksualiteit als psychische stoornis en daarmee als medische afkeuringsgrond (vergelijkbaar met de S5 in Nederland).
• Het vervullen van een belangrijk geachte functie, eventueel met militair nut (leraren, artsen, werknemers in de oorlogsindustrie, chemici, etc.).

Hoewel sommige banen kunnen kwalificeren voor vrijstelling van de dienstplicht, geldt het hebben van een baan op zichzelf niet als vrijstellingsgrond. Reden hiervoor is dat men vaak al wordt opgeroepen voor men de kans heeft een (vaste) baan te vinden, of dat de overheid vindt dat men maar rekening moet houden met het worden opgeroepen voor dienstplicht. Wel kan het vervullen van dienstplicht eventueel een ontslagbescherming met zich meebrengen, bijvoorbeeld in de Verenigde Staten.

Vaak wordt de dienstplicht ook ontdoken. De redenen hiervoor zijn vaak slechte omstandigheden in het leger, angst om in een oorlog te worden ingezet, ontgroening door oudere lichtingen, liever andere dingen willen doen, of gewetensbezwaren. Ontduiking is meestal illegaal. Voorbeelden van ontduiking zijn:

• Vervalsing van een medisch certificaat van ongeschiktheid, inschrijfbewijzen bij universiteiten, of andere bewijsstukken (deze certificaten zijn veelal tegen betaling verkrijgbaar bij professionele vervalsers of corrupte artsen).
• Het benadelen van de eigen gezondheid teneinde te worden afgekeurd. In de Franse Tijd geschiedde dit bijvoorbeeld door het afhakken of afschieten van de wijsvinger, waardoor men geen musket meer kon bedienen.
• Niet komen opdagen na een oproep, onderduiken of naar het buitenland vluchten. Tijdens de Vietnamoorlog vluchtten bijvoorbeeld veel Amerikaanse dienstplichtigen naar Canada.
• Dienstweigering, het openlijk weigeren om aan de dienstplicht te voldoen. Afhankelijk van het land, en van de redenen die de weigeraar aanvoert, kan dit legaal of illegaal zijn.

Ontduiking van de dienstplicht is in veel landen strafbaar en leidt vaak tot gevangenisstraf, waarna men alsnog direct uit de gevangenis in dienst moet. Ook worden in veel landen, met name op het platteland, dienstontduikers gestigmatiseerd, zodat er een sociale druk bestaat zich (alsnog) te melden. Wanneer een dienstontduiker zichzelf alsnog meldt kan hij gekort worden op de straf of wordt de straf zelfs kwijtgescholden of wordt er afgezien van vervolging.

Nederland

Militaire dienstplicht

In Nederland werd de militaire dienstplicht, toentertijd "conscriptie" genaamd, in 1810 ingevoerd na inlijving van het Koninkrijk Holland in het Franse Keizerrijk,. Iedere man van 20 jaar of ouder moest zich inschrijven. Door middel van loting werd bepaald wie dienst moest nemen (de loteling) in het Franse leger. Het systeem werd na de verdrijving van de Fransen en de stichting van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden in stand gehouden, de zogenaamde Nationale Militie. Tot 1898 kon iemand die ingeloot was echter een vervanger (remplaçant) inhuren. Na 1898 gold de persoonlijke dienstplicht.

Later gold de militaire dienstplicht voor alle mannen vanaf 18 jaar. Uitstel, bijvoorbeeld vanwege studie, was mogelijk. Gewetensbezwaarden, mensen die principieel tegen het leger zijn, konden een vervangende dienstplicht vervullen in een andere sector.

In 1966 werd de Vereniging Van Dienstplichtige Militairen (VVDM) opgericht, die zich als een belangenvereniging voor dienstplichtige soldaten ontwikkelde tot een serieuze gesprekspartner van de militaire en politieke leiding.

Door diverse oorzaken kwam de militaire dienstplicht eind 20e eeuw steeds meer onder druk te staan.

1. Door het einde van de Koude Oorlog was het directe gevaar van een oorlog afgenomen.
2. In plaats daarvan werd het Nederlandse leger steeds vaker ingezet bij vredesoperaties die niet direct dienden ter verdediging van Nederlands grondgebied. De complexiteit en het gevaar van deze missies maakten de inzet van dienstplichtigen omstreden.
3. Bovendien werd steeds vaker gewezen op het discriminerende karakter van de dienstplicht. In een tijd waarin gelijke rechten en plichten voor iedereen steeds vanzelfsprekender werden, paste een plicht voor alleen mannen niet langer. Verder is de dienstplicht op basis van geslacht incompatibel met artikel 1 van de Nederlandse Grondwet.
4. Verder bestond er kritiek op het gegeven dat in veel landen de dienstplichtigen na een basisopleiding van enkele weken weinig meer te doen hadden en de rest van hun dienstplicht in ledigheid doorbrachten. Niet alleen was dit verspilde tijd vanuit het oogpunt van de dienstplichtigen, maar op deze manier had ook de overheid weinig aan hen.

Opschorting

In Nederland is sinds 1 mei 1997 de opkomstplicht officieel opgeschort. De Tweede Kamer heeft in mei 1993, bij aanvaarding van de Prioriteitennota, ingestemd met opschorting van de opkomstplicht. En sinds 22 augustus 1996 werden er al geen nieuwe dienstplichtigen meer opgeroepen. De opschorting wil zeggen dat burgers geen militaire dienst hoeven te vervullen zolang de veiligheidssituatie dat niet vereist. Het Nederlandse leger bestaat hierdoor sinds die tijd volledig uit (vrijwillige) beroepsmilitairen. Wel krijgt iedere mannelijke staatsburger een dienstplichtbrief waarin wordt verteld dat hij is ingeschreven, maar niet opkomstplichtig is. Veel mensen zijn in de veronderstelling dat de dienstplicht is afgeschaft. Het is echter de opkomstplicht die is opgeschort, de dienstplicht is nog steeds van kracht. De Kaderwet dienstplicht regelt dat opschorting en beëindiging daarvan bij Koninklijk Besluit wordt geregeld, maar dat wordt ingetrokken als de Staten-Generaal bezwaar maakt.

In het voorjaar 2008 waren er geluiden o.a. in de VVD en ook in de krijgsmacht zelf (generaal Dick Berlijn) die willen onderzoeken of de opkomstplicht weer zou moeten worden ingevoerd, vanwege de zware belasting op het beroepsleger door de vele uitzendingen naar conflictgebieden. Ook in de vredesbeweging werden zulke geluiden gehoord, maar die werden anders gemotiveerd.

Maatschappelijke dienstplicht

Ter vervanging van de militaire dienstplicht maken sommige politieke partijen zich sterk voor de invoering van een maatschappelijke dienstplicht. Deze maatschappelijke stage zou voor alle schoolverlaters moeten gelden. Een jaar lang moeten jongeren vrijwilligerswerk doen dat nuttig is voor de maatschappij en later ook voor henzelf. Hierbij moeten jongeren kiezen wat voor soort werk ze willen gaan doen. Door dit soort werk leren jongeren hoe zij iets nuttigs kunnen doen voor de maatschappij en leren ze niet afwachten tot de maatschappij iets nuttigs doet voor henzelf.

Vrienden uit dienst

De laatste jaren zijn er in Nederland, naar Amerikaans voorbeeld, verschillende online platforms ontstaan waar (voormalig) dienstplichtigen en beroepsmilitairen op zoek kunnen naar vrienden uit hun diensttijd. Met name de eerste groep is op zoek naar de dienstmaten waar ze een vaak betekenisvolle periode in hun leven mee hebben gedeeld. Ook genealogiesites maken dankbaar gebruik van geregistreerde informatie over mannen ('naam, rang en registratienummer') die in dienst zijn geweest.

Curaçao, Aruba en Sint Maarten

Op Curaçao, Aruba en Sint Maarten bestaat een dienstplicht. Dienstplichtigen, die miliciens worden genoemd, moeten een jaar dienen bij de respectievelijke milities. Het eerste halfjaar van de opleiding is een algemene militaire opleiding. In het tweede halfjaar volgen de miliciens een vakopleiding.

België

Tot 1909 bestond het Belgisch Leger uit vrijwilligers en lotelingen, de conscriptie. In 1909 werd de dienstplicht voor één zoon per gezin ingevoerd, op 30 augustus 1913 de algemene dienstplicht.

Na de Tweede Wereldoorlog vervulden vele dienstplichtigen hun legerdienst bij de Belgische strijdkrachten in Duitsland. Om de dienstplichtige soldaten te ondersteunen had onder andere de Katholieke beweging het sociaal netwerk "Milac" uitgebouwd. Vanaf 1963 konden gewetensbezwaarden een burgerdienst vervullen. In 1994 werd de dienstplicht onder minister Leo Delcroix opgeschort en worden er geen dienstplichtigen meer opgeroepen. Op 5 februari 1995 zwaaiden de laatste dienstplichtigen af.

Overige EU-landen

• Duitsland schafte op 1 juli 2011 als een van de laatste landen van de Europese Unie de gedwongen opkomst af.
• Oostenrijk hield op 20 januari 2013 een referendum over afschaffing. Bijna 60% van de deelnemers bleek tegen de komst van een beroepsleger.
• Slechts vijf landen binnen de Europese Unie kennen nog een verplicht verblijf bij 's lands verdediging te weten: Cyprus, Denemarken, Estland, Finland en Oostenrijk.

Rusland

De dienstplicht heeft een zeer slechte reputatie in Rusland, met name vanwege de extreem hardhandige ontgroening (dedovsjtsjina). Deze ontgroening leidde ieder jaar tot incidenten met als gevolg ernstige gezondheidsschade, psychische problemen, en zelfs dodelijke incidenten en zelfmoorden. Daar komen de slechte levensomstandigheden bij, alsmede de gewoonte dienstplichtigen voor de meest riskante militaire operaties (bijvoorbeeld in Tsjetsjenië) in te zetten omdat zij het goedkoopst en makkelijkst te vervangen zijn. Jonge mannen en hun ouders vrezen de dienstplicht, en er is veelvuldig sprake van ontduiking van de dienstplicht op legale of illegale manieren. Illegale ontduiking van de dienstplicht kan in Rusland met gevangenisstraf (van ten hoogste twee jaar) worden bestraft, waarna men alsnog vanuit de gevangenis rechtstreeks in dienst gaat.

In Rusland geldt sinds 1 januari 2008 een dienstplicht van een jaar. Dit is teruggebracht van twee jaar tot een jaar in de hoop dat dit de dedovsjtsjina zal verminderen. Mannen van 18 tot 27 kunnen worden gerekruteerd, met een aantal uitzonderingsgronden.

Zie ook

Mediabestanden

• Dienstweigering
• Zivildienst

Externe links

• Dienstplicht Koude Oorlog – Re-enactmentgroep Dienstplicht KL tijdens de Koude Oorlog periode (nadruk op de jaren '70-80)