Satire

Satirische tekening van James Gillray uit 1806, die Napoleon toont als bakker van koningen en Talleyrand die al nieuw deeg kneedt

Een satire of hekeldicht is een kunstvorm waarbij vaak op humoristische wijze maatschappijkritiek wordt gegeven. De kritiek kan geleverd worden via parodie, ironie, sarcasme, pastiche en karikatuur. De doelwitten kunnen personen, politici, tradities, religie, kunstenaars, entertainers, media, normen, waarden, trends zijn. Niet alle satire is uitsluitend humoristisch bedoeld. Sommige satire is zo agressief en scherp dat ze vooral wil provoceren of tot actie aanzetten. Hierom zijn door de geschiedenis heen veel satirici vervolgd door de overheid.

Etymologie

Het woord 'satire' is, hoewel dit vaak wordt gedacht, niet afgeleid van de klassieke satyr, maar van de lanx satura, wat staat voor een schaal met gemengde vruchten. Dit verwijst naar de eeuwenoude associatie van satire met het consumeren van voedsel (voor de geest) en met het vermengen van verschillende genres en stijlen. Satire wordt ook wel eens geassocieerd met de geneeskunde, waarbij de satiricus als een arts de maatschappij tracht te "genezen".

Vormen van satire

"Le satire e l'epistole di Q. Orazio Flacco", gedrukt in 1814.

Satire kan verdeeld worden in twee vormen, 'Horatiaans', vernoemd naar de Romeinse dichter Horatius. Hierbij gaat het om lichte satire die vooral bedoeld is om op geestige wijze spot te drijven met de dwaasheid van de maatschappij. Een bekend voorbeeld is Desiderius Erasmus' Lof der Zotheid. Een meer harde, scherpe, bijtende vorm van satire wordt 'Juvenaliaans' genoemd, naar de Romeinse dichter Juvenalis. Hierbij wordt op agressieve en cynische wijze kritiek geleverd met de bedoeling het publiek tot denken of actie aan te zetten. Het humoristische aspect is hierbij soms minder belangrijk. Een bekend voorbeeld is George Orwell's Animal Farm.

Satire in Nederland

Nederland kent een lange traditie op gebied van satire. Het boek Lof der Zotheid door Desiderius Erasmus is allicht het oudste voorbeeld. Eind 19de eeuw ontstond in Nederland het cabaret, die vaak hun publiek een figuurlijke spiegel voorhouden. Satirische literatuur was in Nederland onder meer terug te vinden in de werken van Godfried Bomans en de stripreeksen Tom Poes en De familie Doorzon.

In de jaren zestig en zeventig van de 20ste eeuw had Nederland diverse spraakmakende televisieprogramma's, waaronder Zo is het toevallig ook nog eens een keer, Hoepla, Farce Majeure, Hadimassa, Het Gat van Nederland, ... In de jaren tachtig werd televisiesatire vooral vertegenwoordigd door Kees van Kooten en Wim de Bie. Na een tijdelijke stilte in het medialandschap is de draad rond de eeuwwisseling weer opgepakt in programma's als Kopspijkers en later Koefnoen. Een bekend satirisch radioprogramma was Cursief van de KRO, dat in de jaren zeventig werd uitgezonden.

Satire in België

België heeft qua satirische tradities voornamelijk het carnaval van Aalst en de Antwerpse poppentheaters zoals Poesje, die eeuwenlang machthebbers belachelijk maakten. In strips als Kuifje, Suske en Wiske en Nero vinden we soms lichte satire terug. Na de Tweede Wereldoorlog ontstond het rechts-conservatieve krantje 't Pallieterke. Schrijvers als Hugo Claus en Johan Anthierens schreven satirische stukken, voornamelijk tegen de Kerk en politici gericht. Tijdens de jaren zestig en zeventig ontstonden er enkele satirische bladen, waarvan Humo en De Zwijger de bekendste zijn. Op 2 november 2008 werd een nummer van het Vlaamse blad Humo uit de rekken gehaald vanwege een satirisch bedoelde fotomontage in het blad rond de zaak-Koekelberg. Zanger Jacques Brel zong geregeld met scherpe tong over bepaalde maatschappelijke toestanden die hem aangrepen. In Vlaanderen zelf hadden groepen als De Strangers en Vuile Mong en zijn Vieze Gasten een satirische doorslag.

Satirische televisie was in België amper te zien. Eind jaren zestig, begin jaren zeventig was kortstondig op de BRT het satirische televisieprograma Magesien te zien. Datzelfde decennium maakte Urbanus de Kerk belachelijk en later ook humanitaire doelen. Tijdens de jaren tachtig liep op de BRT de satirische televisiereeks TV-Touché. Pas in de jaren negentig brak televisiesatire in Vlaanderen echt door, al bleef de satire doorgaans zacht. Komieken als Geert Hoste en Raf Coppens brachten politiek geïnspireerde humor, terwijl series als Buiten De Zone, Alles Kan Beter, In de Gloria en Het Geslacht De Pauw voornamelijk parodieën op andere televisieprogramma's brachten. Komiek Alex Agnew laat zich ook geregeld door de actualiteit inspireren.

Voorbeelden

Satirische boeken, gedichten, toneelstukken en podiumkunsten

• De Satiren van Juvenalis
• Satyricon door Petronius
• De toneelstukken van Aristophanes
• De satiren van Gaius Lucilius
• "Sermones" door Horatius
• Ars Amatoria door Ovidius
• "Metamorphosen" of "De Gouden Ezel" door Lucius Apuleius Madaurensis
• Decamerone door Giovanni Boccaccio
• Van den vos Reynaerde
• The Canterbury Tales door Geoffrey Chaucer
• De Lof der zotheid van Erasmus
• De Antwerpse poesjenellenpoppentheaters.
• Tijl Uilenspiegel
• Don Quichot door Miguel de Cervantes is een satire op de ridderroman
• Tartuffe en de meeste andere toneelstukken van Molière.
• Gullivers reizen van Jonathan Swift. De eerste twee delen zijn een satire op Engelse politici uit de 18de eeuw. Het minder bekende derde deel van dit boek is een satire op de Engelse Koninklijke Academie van Wetenschappen.
• A Modest Proposal door Jonathan Swift
• Candide van Voltaire
• Deutschland. Ein Wintermärchen van Heinrich Heine
• Ubu roi van Alfred Jarry
• De Bertie Wooster en Blandings Castle-boeken door P.G. Wodehouse zijn een satire op de Britse laat-19de-eeuwse en vroeg-20ste-eeuwse upper class.
• De lotgevallen van de brave soldaat Švejk door Jaroslav Hašek
• Brave New World door Aldous Huxley
• Finnegans Wake door James Joyce
• Erik of het klein insectenboek van Godfried Bomans
• De avonturen van Pa Pinkelman door Godfried Bomans
• Animal Farm door George Orwell
• 1984 door George Orwell
• De Meester en Margarita door Michail Boelgakov
• The Mouse That Roared door Leonard Wibberley
• Catch-22 door Joseph Heller
• De Blauwe Schuit
• The Rules of Attraction door Bret Easton Ellis
• Een groot aantal cabaretiers hebben een satirische ondertoon. De duidelijkste voorbeelden vinden we terug bij Edouard Jacobs, Wim Kan, Jaap Fischer, Youp van 't Hek, Freek de Jonge, Theo Maassen, Hans Teeuwen, Najib Amhali, Urbanus, Geert Hoste ...

Satirische bladen

• De rubriek Het gat van de wereld en andere onderdelen van het Belgische weekblad Humo. Ideologisch staat het blad progressief links.
• De Zwijger
• MaoMagazine en haar opvolger Deng
• Het Parijse links-liberale weekblad Le Canard enchaîné.
• Het Nederlandse studentenblad Propria Cures, dat tijdens zijn bestaan een aantal malen controverse uitlokte.
• Het Franse blad Hara-Kiri dat vanwege de controversiële inhoud tijdens haar bestaan tot drie keer toe door de Franse overheid verboden werd. Tegenwoordig leeft het blad verder als Charlie Hebdo.
• 't Pallieterke is een kruising tussen een krant en een satirisch blad. Ideologisch staat het blad conservatief rechts.
• Heibel
• Mad Magazine
• Private Eye is een Brits satireblad dat door geruchtmakende journalistieke onderzoeken diverse schandalen heeft blootgelegd.
• Punch
• Titanic is een Duits satirisch magazine dat ook scurriele politieke acties voert.
• Frut van Koekestad, een satire op bestaande kranten en krantenartikels

Satirische schilders en grafici

• Jheronimus Bosch
• Pieter Bruegel de Oude
• George Cruikshank
• Honoré Daumier
• James Gillray
• Francisco Goya
• William Hogarth

Satirische strip(tekenaar)s en cartoonisten

• Iedere politieke cartoonist is haast per definitie satirisch.
• De avonturen van Kuifje door Hergé
• Lil' Abner door Al Capp
• De Bommelsaga, alias Tom Poes door Marten Toonder
• Pogo door Walt Kelly
• De "Donald Duck en Oom Dagobert"-verhalen van Carl Barks.
• De originele zwart-witversies van de Suske en Wiskealbums Lambiorix en De stalen bloempot door Willy Vandersteen waren een satire op de koningskwestie. In de herdrukken zijn de meeste van deze verwijzingen verwijderd.
• Nero door Marc Sleen
• Peanuts door Charles M. Schulz
• De strips in Mad Magazine
• Astérix door René Goscinny en Albert Uderzo
• Fritz the Cat, "Mr. Natural" en de meeste strips van Robert Crumb
• The Fabulous Furry Freak Brothers door Gilbert Shelton
• Doonesbury door Gary Trudeau
• Bert door Kamagurka
• Life in Hell door Matt Groening
• Het stripalbum Zwartkijken door André Franquin.
• De familie Doorzon door Gerrit de Jager
• De Kat door Philippe Geluck
• Het eenmalige stripalbum Pest in 't Paleis (1983) was een satire op de Belgische politiek begin jaren tachtig.
• Dilbert door Scott Adams
• Bone door Jeff Smith
• The Boondocks door Aaron McGruber
• De Geverniste Vernepelingskes door Urbanus en Jan Bosschaert.

Satirische films

• Duck Soup (1933), een satire op totalitarisme, dictatuur en oorlog.
• The Great Dictator (1940), een satire door Charlie Chaplin op het nazisme.
• Ninotchka (1940), een satire op het Sovjetcommunisme.
• To Be or Not to Be (1942), een satire op het nazisme.
• Sunset Boulevard (1950), een satire op vergane Hollywood-sterren.
• Les vacances de Monsieur Hulot (1953), een satire op strandvakanties.
• Mon Oncle (1958), een satire op moderne gadgets en uitvindingen en mensen die hiermee niet om kunnen gaan.
• The Mouse That Roared (1959), een politieke satire.
• Dr. Strangelove (1964) is een satire op de Koude Oorlog.
• Playtime (1967), een satire op bureaucratie en het moderne stadsleven.
• How I Won the War (1967), een satire op het leger
• M*A*S*H (film) (1970), een satire op het leger.
• Bananas (1971), een satire op Zuid-Amerikaanse dictaturen.
• A Clockwork Orange (1971), een satire op misdaadbestrijding.
• Fritz the Cat (1972), een satire op de jaren 60.
• Themroc (1973), een satire op bureaucratie en de sleur van het dagelijkse bestaan.
• Blazing Saddles (1974), een satire op westerns en racisme
• Coonskin (1975), een satire op racisme en Afro-Amerikaanse stereotiepen.
• Dog Day Afternoon (1975), een satire op de wijze waarop de media sympathiseert met misdadigers.
• Network (1976), een satire op de televisiemedia.
• De Mantel der Liefde (1978), een bijtende satire op de Nederlandse samenleving.
• Monty Python's Life of Brian (1979), een satire op religie en haar volgelingen. Vooral het christendom en de Bijbel worden sterk op de korrel genomen.
• Private Benjamin (1980), een satire op het leger.
• Monty Python's Meaning of Life (1983), een satire op filosofie, maatschappij, religie, het leger en het leven zelf.
• This is Spinal Tap (1984) is een mockumentary die rockgroepen en heavy metal persifleert.
• Brazil (1985), een satire op bureaucratie
• The Player (1992) is een satire op Hollywood
• C'est arrivé près de chez vous (1992), een satire op de sensatiezucht van de media.
• Last Action Hero (1993), een satire op Hollywood actiefilms.
• Canadian Bacon (1994), Michael Moore's enige fictiefilm en een satire op de Amerikaanse regering.
• Natural Born Killers (1994), een satire op de wijze waarop de media en het publiek criminelen romantiseren.
• Wag the Dog (1997) is een satire op de Amerikaanse politiek.
• The Truman Show (1998) is een satire op reality-tv.
• South Park: Bigger, Longer & Uncut (2000) is een satire op censuur.
• American Psycho (2000), een sociale satire op de yuppiesamenleving, eind jaren '80.
• Team America: World Police (2004), is een satire op Hollywood, de Noord-Koreaanse dictator Kim Jong-Il en de Amerikaanse oorlog tegen het terrorisme.
• Thank You For Smoking (2006), een satire op de tabaksindustrie.
• Religulous (2008), een documentaire die een satirische kijk op religie biedt.

Satirische muziek

• Stromae
• Jacques Brel
• Georges Brassens
• Richard Cheese
• Chumbawamba
• The Dead Kennedys
• Antoon De Candt
• Léo Ferré
• Jean Ferrat
• Jaap Fischer
• Stan Freberg
• The Fugs
• William S. Gilbert en Arthur Sullivan
• Spike Jones
• Tom Lehrer
• Hans Liberg
• Robert Long
• Liam Lynch
• Randy Newman
• Ome Henk
• Osdorp Posse
• Mark Russell
• The Rutles
• Igor Stravinsky (parodieerde in zijn neoclassicistische periode 18de-eeuwse klassieke muziek)
• Dmitri Shostakovich
• Erik Satie
• Spinal Tap
• De Strangers
• Vuile Mong en zijn Vieze Gasten
• "Weird Al" Yankovic
• Frank Zappa

Satirische televisieprogramma's

• All in the Family
• Alles Kan Beter
• Beavis and Butt-head
• The Boondocks
• Buiten de zone
• The Colbert Report
• The Daily Show
• Daria
• 30 Minuten door Arjan Ederveen, een satire op realistische documentaires.
• Dit was het nieuws
• Draadstaal
• Duckman
• Egoland
• Het eiland (televisieserie)
• Farce Majeure
• Family Guy
• Futurama is deels een satire op sciencefiction en onze hedendaagse/toekomstige maatschappij.
• Het Geslacht De Pauw was een satire op reality tv.
• Have I Got News For You
• Die heute-show
• In de gloria
• Koefnoen
• Het imitatie-onderdeel in Kopspijkers
• Kreatief met Kurk
• M*A*S*H (televisieserie)
• Magesien
• Monty Python's Flying Circus
• Neonletters
• The Office is een satire op het bedrijfsleven.
• The Simpsons
• South Park
• De Britse poppenserie Spitting Image waarin karikaturale poppen van bekende politici, popsterren en tv- en filmfiguren werden opgevoerd
• That's My Bush!
• TV-Touché
• Van Kooten en De Bie
• Yes Minister
• Zo is het toevallig ook nog eens een keer
• De programma's die Wim T. Schippers tijdens de jaren zestig en zeventig maakte rond Sjef van Oekel, Fred Haché en Barend Servet

Parodie

Een satire op een bestaand kunstwerk heet een parodie of persiflage. Het verschil tussen satire en parodie is soms echter klein.