Satricum

Studenten aan het werk in Satricum (1983)

Satricum is de naam van een antieke stad ongeveer 60 km ten zuiden van Rome, het tegenwoordige Borgo Le Ferriere.

De stad werd in 1896 ontdekt en vervolgens door Italiaanse archeologen ten dele opgegraven (1896-1898 en 1907-1910). Sinds 1977 vinden in Satricum Nederlandse opgravingen plaats, eerst uitgevoerd door het Koninklijk Nederlands Instituut Rome (KNIR) en de Rijksuniversiteit Groningen (RUG); de leiding was in handen van C.M. Stibbe; vanaf 1991 door de Universiteit van Amsterdam (UvA) onder leiding van Dr. M. Gnade. Het antieke Satricum was voor centraal-Italische begrippen een middelgrote stad van ca. 40 ha. die tussen 900 en 450 v.Chr. tot grote bloei kwam. Die dankte zij vooral aan haar gunstige ligging: aan de zuidrand van een vruchtbare kustvlakte, gelegen tussen het Griekse zuiden en het Etruskische noorden van Italië. De archeologische resten omvatten hutten, huizen, grafvelden, votiefdepots en een enorm tempelcomplex gewijd aan de Romeinse godin Mater Matuta. De bewoningsgeschiedenis van de stad loopt vanaf de 9e eeuw v.Chr. tot in de Romeinse tijd. Romeinse geschiedschrijvers noemen de stad enkele malen vanwege haar verzet tegen de Romeinse expansie.

Geografie

Tussen de stad Rome en Satricum liep een weg, die min of meer parallel liep aan de Via Appia. De stad zelf is grotendeels verdwenen door onder andere intensief ploegen in de 20e eeuw, maar de heuvel met de tempel van Mater Matuta is tamelijk ongeschonden door de tijd overgeleverd. Rond deze heuvel, ook wel Akropolis geheten, liggen de Pontijnse Moerassen die grotendeels drooggelegd zijn in de jaren '20 van de 20e eeuw. Satricum ligt circa tien kilometer van zee, met steden als Nettuno en Anzio in de nabijheid.

Korte historische beschrijving

Volgens oude bronnen vormde Satricum aanvankelijk een kolonie van de Albanen (de bewoners van de Albaanse heuvels ten oosten van Satricum). De stad was volgens een dubieuze lijst van Dionysius van Halicarnassus lid van de in 499 v.Chr. opgerichte Latijnse Bond, en werd vanaf 488 v.Chr. bewoond door de Volscen. Rome nam Satricum een aantal keren in, maar verloor het ook weer. Tot twee keer toe brandde de stad geheel af. Vanaf 346 v.Chr. is de locatie Satricum alleen nog maar bekend vanwege de tempel van Mater Matuta. De meest recente votiefgaven worden rond 100 v.Chr. gedateerd. Hieruit kan mogelijk afgeleid worden dat de cultus rond dit tijdstip ophield te bestaan.

Romeinse tijd

In de late Republiek en vroege Keizertijd werden er op en rond het voormalig stadsgebied van Satricum een aantal villae ofwel boerderijen gebouwd. Een van deze villae is in 1984 opgegraven. De villa werd in het begin van de eerste eeuw na Christus gebouwd en bestond uit twee delen. Het woondeel ofwel pars urbana is gebouwd als een romeins stadshuis. Een gang leidde naar een atrium waaromheen de belangrijkste vertrekken waren gesitueerd. In het atrium lag een kostbare mozaïekvloer met ingelegde marmerfragmenten. De belangrijkste vertrekken waren gedecoreerd met wandschilderingen met lineaire patronen. Naast de pars urbana lag een badhuis. Van dit badhuis is vooral het hypocaustum goed geconserveerd. Dit hypocaustum is een ruimte onder de vloer van het caldarium of tepidarium waardoor hete lucht stroomt. Het tweede deel van de villa is de pars rustica. Dit deel van de villa werd gebruikt voor de agrarische werkzaamheden. De villa werd rond het midden van de vijfde eeuw na Christus verlaten.

Middeleeuwen

In de middeleeuwen werden de ruïnes van de Romeinse villa opnieuw bewoond. Bij de opgraving werd een aanzienlijke hoeveelheid middeleeuws materiaal aangetroffen. De vondsten dateren deze bewoning in het midden van de negende of 10e eeuw n. Chr.

Archeologische geschiedenis

Na de eerste opgravingen in 1896, waarbij o.a. de fundamenten van de Mater Matuta-tempel werden blootgelegd, werd de locatie van Satricum vanaf 1977 door Nederlandse archeologen onderzocht. De oudste vondsten bevinden zich in het Etruskisch Museum van de Villa Giulia in Rome. Amsterdamse en Groningse archeologen hebben inmiddels een aantal huizen opgegraven en ook zogenaamde votiefdepots, plekken waar de gaven aan de godin Mater Matuta werden verzameld en begraven om ruimte te maken voor nieuwe gaven.

Verder lezen

• C.M. Stibbe et al., Lapis Satricanus. Archaeological, Epigraphical, Linguistic and Historical Aspects of the New Inscription from Satricum, Den Haag 1980
• Het veel uitgebreidere lemma op de engelse wikipedia
• L. Richardson Jr., art. SATRICUM (Conca) Italy, in R. Stillwell - e.a. (edd.), The Princeton Encyclopedia of Classical Sites, Princeton, 1976.
• Gnade, M. (red.), Satricum: Trenta anni di scavi olandesi (tentoonstellingscatalogus Le Ferriere - Latina 2007), Leuven: Peeters, ISBN 978-90-78863-14-4
• Heldring, Barbara, Satricum, a town in Latium, Stichting Nederlands studiecentrum voor Latium, Tonden, zonder jaar. Vertaling van Satricum, een stad in Latium.