Orgelbouwer

Orgelbouwer tijdens werkzaamheden in de Nicolaïkerk (Utrecht)

De Duitse orgelbouwer Jürgen Ahrend aan het werk

De orgelbouwer Mauricio Pergelier bij het stemmen

Een orgelbouwer of orgelmaker ontwerpt en fabriceert pijporgels in de vorm van kerkorgels voor kerkgebouwen en concertorgels voor concertzalen, en ook kleinere kabinetorgels en kistorgels. Ook het restaureren en reconstrueren van historische instrumenten behoort tot de eigenlijke orgelbouw. Naast het ontwerpen en creëren bestaat de hoofdtaak van de orgelbouwer voornamelijk uit het stemmen, intoneren, onderhouden en optimaliseren van orgels.

Ambacht

Gezien het zeer arbeidsintensieve werk heeft een orgelbouwer meestal meerdere mensen in dienst. Alle onderdelen worden met de hand gemaakt. Het is een eeuwenoud ambacht waarin in de loop van de geschiedenis diverse ontwikkelingen hebben plaatsgevonden. Muzikale kwaliteiten zijn vereist, maar daarnaast dient de orgelbouwer vakman te zijn in hout- en metaalbewerking.

Vroeger werden veel orgels gebouwd door grote namen. Orgelbouwers waren vaklieden met veel kennis en aanzien, vaak werd de stiel in de familie voortgezet. Nog steeds fleurt hun naamplaquette het klavier op als een met respect gedragen signatuur.

Orgelbouwers maken niet alleen nieuwbouworgels, maar stemmen, onderhouden, repareren, verbouwen, restaureren en renoveren ook bestaande orgels.

Materialen in de orgelbouw

Hout

De voorkeur gaat uit naar natuurlijk gedroogd hout. Kunstmatig gedroogd (oven gedroogd) hout is geforceerd, gaat door vochtopname zwellen en is dus niet geschikt voor de instrumentenbouw.

Voor de orgelbouw kan men het gebruikte hout naargelang hun functie in drie groepen verdelen: constructiehout, klankhout en sierhout.

Naaldhout

Cederhout is een zeer zachte houtsoort dat wordt gebruikt als constructiehout voor dammen en kleppen in de sleeplade, klavieren, walsen, abstracten, etc.

Grenenhout wordt gebruikt als constructiehout voor stellingwerk, windwerk (balgen), (te schilderen) kast, vloeren, etc.

Oregon Pine wordt gebruikt als constructiehout voor de balgen, windkanalen, pijpen, abstracten.

Loofhout

Eikenhout wordt gebruikt als constructiehout voor toepassing in windladen, registratuur, klaviatuur, pijpen en kast. Een nadeel van eikenhout is wel dat het looizuur bevat dat metalen pijpen aantast. Daarom worden pijpstokken en roosters gebrand.

Buxushout wordt soms gebruikt als beleg voor de klaviertoetsen of voor decoratie.

Palissander wordt gebruikt voor muziekinstrumenten (bijv. de blokfluit). In de orgelbouw wordt het vooral sinds de 19de eeuw gebruikt voor decoratie en voor de pedaaltoetsen van het voetklavier.

Lindehout is een zachte houtsoort dat zich goed leent voor houtsnijwerk. Het wordt gebruikt als constructiehout voor de klaviertoetsen, de kleppen, etc. Lindehout is wel vatbaarder voor aantasting door insecten.

Ebbenhout is een donkere houtsoort dat gebruikt wordt voor de zwarte boventoetsen van het klavier, de registerknoppen en decoratie.

Bewerkt hout

Fineer noemt men een zeer dunne plaat van een houtsoort. Het kan belijmd worden op een andere houtsoort. Zo wordt eik-fineer in de orgelbouw gebruikt voor decoratie, evenals voor de constructie van abstracten.

Metaal

Onder orgelmetaal wordt een legering van tin en lood verstaan, dat gebruikt wordt voor het construeren van orgelpijpen en conducten (dunne buisjes die de wind vervoeren van de windlade naar pijpen die niet rechtstreeks op de pijpstokken staan). Tin en lood zijn beide zachte metalen. Het zijn de legeringen ervan die sterker zijn. De legering kan in verschillende percentageverhoudingen. Zuiver tin werd wel eens gebruikt voor de frontpijpen in een orgel. Soms werden loden frontpijpen voorzien van tinfolie om ze het uitzicht van tinnen exemplaren te geven.

Andere natuurlijke materialen

Koeienbeen wordt gebruikt voor het beleg van de witte toetsen van het klavier. In de 19de eeuw werd het traditionele koeienbeen vervangen door het exotische ivoor.

Leder wordt gebruikt voor het winddicht maken van de blaasbalg, windkanalen, windlade, etc. alsook voor beweeglijke delen omwille van zijn soepelheid. Belangrijk is dat leder onttrokken wordt aan de invloed van zon en vocht. Bij een orgel dat weinig gebruikt wordt, kan het leerwerk uitdrogen of hard worden.

Perkament wordt gebruikt voor luchtdichting en voor de etiketten van de registerbenamingen.

Wol werd gebruikt voor het dichten van de houten stoppen van gedekte houten pijpen.

Feuter of vilt is een geperste stof dat gebruikt wordt als geluidsdemping bij de klavieren, kleppen, etc.

Kasjmier is geweven wol en is een heel slijtvaste stof dat veel meer wrijving kan verdragen in vergelijking met feuter.

Voor heel wat van bovengenoemde materialen zijn vervangende kunststoffen mogelijk. Veel orgelbouwers zijn echter ambachtelijk ingesteld en passen kunststoffen zo weinig mogelijk toe. Zo zal men vaak ook (afhankelijk van de toepassing) lijmen gebruiken uit natuurlijke grondstoffen, zoals beenderlijm.

Experimentele orgelbouw

Zie Bambuso sonoro voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Afwijkend van de traditionele orgelbouw ontwierp de Nederlandse beeldend kunstenaar Hans van Koolwijk een bamboe-orgel met meer dan honderd fluiten, dat hij de naam "Bambuso sonoro" gaf.

Educatie

Zie Orgelkids voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Sinds 2013 bestaat in Nederland, België en de Verenigde Staten het project "Orgelkids", dat met behulp van een door kinderen zelf te monteren pijporgel, probeert de belangstelling van de jeugd voor het pijporgel en de orgelbouw te stimuleren. Het "doe-orgel" dat in dit project gebruikt wordt is ontworpen door Wim Janssen.

Bekende orgelbouwers

Zie Lijst van orgelbouwers voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Afbeeldingen

• 
  Het bedrijf van Aristide Cavaillé-Coll
• 
  Naamplaquette van Merklin-Schütze in de Église Saint-Eugène-Sainte-Cécile (Parijs)
• 
  Handtekening van Arp Schnitger
• 
  Het briefhoofd van orgelbouwer Pierre Schyven, hofleverancier in België, Frankrijk en Verenigd Koninkrijk
• 
  18e-eeuws ontwerp voor een orgelkas van Johann Georg Dirr
• 
  Gereedschappen van de orgelbouwer, bladzij 4 van L'art du facteur d'orgues, 18e-eeuws handboek van Dom Bédos
• 
  Orgelpijpen in de orgelmakerij Reil te Heerde
• 
  Atelier van orgelbouwers Adema in Hillegom
• 
  Een orgelbouwer bezig met intonatie
• 
  Een orgelbouwer bezig met een speeltafel
• 
  De orgelbouwer Rudolf Janke
• 
  Stellwagen-orgel in de Marienkirche (Stralsund) in de steigers tijdens restauratie

Literatuur

• (de) Wolfgang Adelung: Einführung in den Orgelbau. Breitkopf & Härtel, Wiesbaden 1991
• (en) Poul-Gerhard Andersen: Organ Building and Design. Vertaling Joanne Curnutt. New York: Oxford / London: Allen & Unwin, 1969.
• (en) George Ashdown Audsley: The Art of Organ-Building: A Comprehensive Historical, Theoretical, and Practical Treatise on the Tonal Appointment and Mechanical Construction of Concert-Room, Church, and Chamber Organs. 2 dln. New York, 1905. Repr. New York: Dover, 1965.
• (nl) J. van Heurn: De Orgelmaaker. Dordrecht, 1804-1805, fotografisch herdrukt, Buren. 1989; Arnhem Gijsbers en Van Loon z.j.; en in de V.S., Nadu Press 2011.
• (de) Hans Klotz: Das Buch von der Orgel. Bärenreiter Verlag, 2012 (14e druk)
• (en) Walter & Thomas Lewis: Modern Organ Building: Practical Explanation and Description of Organ Construction with Especial Regard to Pneumatic Action and Chapters on Tuning, Voicing, etc. 3e druk, London: Reeves, 1939, repr. 1956.
• (de) Johann Julius Seidel: Die Orgel und ihr Bau: ein systematisches Handbuch für Cantoren, Organisten, Schullehrer, Musikstudirende &c., so wie für Geistliche, Kirchenvorsteher und alle Freunde der Orgel und des Orgelspiels. Breslau, 1843. Repr. Amsterdam: Knuf, 1962.

Externe links

• (nl) Vereniging van orgelbouwers in Nederland
• (en) The International Society of Organbuilders
• (de) The 101 of organ building
• (en) Institute of British Organ Building
• (en) The Associated Pipe Organ Builders of America
• (de) Orgelbau Deutschland