Kaartspel

Onder kaartspel wordt zowel het kaartmateriaal (meervoud: kaartspellen) als de activiteit (meervoud: kaartspelen) verstaan. Kaartspelen zijn spelen die gespeeld worden met een set (speel)kaarten (dit in tegenstelling tot de bordspelen). De kaartspelen worden allereerst onderverdeeld in spelen die de welbekende speelkaarten (Harten, Ruiten, Klaveren en Schoppen) gebruiken en de overige spelen, die eigen sets kaarten hebben. De eerste groep wordt verder onderverdeeld in spelen met een kaartspel bestaande uit 32, 52 of uit 54 kaarten. In de tweede groep bevinden zich allerlei kwartetten, tarot en Stap op, kaartspelen die zijn afgeleid van bordspelen zoals De Kolonisten van Catan en verzamelkaarten zoals Magic, Yu-Gi-Oh! en Pokémon, die aan het eind van de 20e eeuw een rage waren en die als spel gespeeld kunnen worden.

De kaartspelers (Paul Cézanne) uit 1890-92

Geschiedenis

China

Het is niet bekend wanneer het kaartspel is ontstaan. Algemeen wordt aangenomen dat het kaartspel ontstaan is in China, enige tijd na de uitvinding van het papier. De spellen uit die tijd zijn verloren gegaan. Het oudst bekende Chinese kaartspel dateert uit de 17e eeuw, terwijl in China reeds in de zevende eeuw gespeeld werd met papieren speelkaarten. Zo wordt vermeld dat de keizer Mu-tsung met zijn vrouw "dominokaarten" speelde. De waarden bij Chinees domino komen overeen met de waarden op twee dobbelstenen (de nul komt niet voor). Een ander verschil met de westerse dominospellen is dat de positie van stenen in Chinese spellen geen rol speelt, dus de stenen worden als kaarten gebruikt. De Chinese kaarten schijnen in diverse richtingen geëvolueerd te zijn: zo komen de symbolen man, vis, kraai, fazant, antilope, ster, konijn en paard voor.

Chinese "geldkaarten" hebben zelfs een nog grotere gelijkenis met westerse speelkaarten. Er waren vier soorten, in waarden van 1-9 en 2-9.

Veel over de oorsprong van het kaartspel is onduidelijk. Zo ook de vraag of sprake is van overdracht van China naar Europa en zo ja, op welke wijze het Chinese kaartspel zou zijn geëvolueerd en overgebracht naar Europa. Er wordt wel gezegd dat Marco Polo het kaart-concept heeft meegenomen naar het westen, maar dit lijkt zeer onwaarschijnlijk aangezien hij zijn reizen uitgebreid heeft gedocumenteerd en hier nergens in schrijft over een kaartspel.

Nabije Oosten

Fragmenten van een mammeluksspel dateren uit de 12e of 13e eeuw. Het Topkapi-paleismuseum in Istanboel bezit een uniek compleet mammelukskaartspel uit de vijftiende eeuw, aan de hand waarvan eerdere losse kaarten geïdentificeerd konden worden. Het mammeluksspel van rond 1400 heeft 52 kaarten met de symbolen zwaarden, polostokken, bekers en munten. De waarden zijn 1-10, waarnaast nog drie personen (koning, onderkoning en tweede onderkoning) voorkomen. De Spaanse naam van kaarten, naipes, en een oude Italiaanse naam, naibi, zijn waarschijnlijk van Arabische oorsprong.

Mogelijk bestaat er een relatie met het Indiaas-Perzische kaartspel Ganjifah, dat in de 15e en 16e eeuw in India en Perzië een rol speelde.

Europa

Jean-Baptiste Siméon Chardin, het kaartenhuis, ca. 1734

De oudste sporen van het kaartspel in Europa dateren uit de periode 1370-1400, met één vroegere vermelding van kaarten in Italië in 1299. Een Spaans document uit 1371 refereert er aan als 'naipes', wat thans nog het Spaanse woord is voor speelkaarten. De Duitse monnik Johannes von Rheinfelden uit Bazel beschrijft in 1377 een spel. De stad Florence in 1376 en de Duitse stad Regensburg in 1378 stellen een verbod op kaartspelen in. De oudste vermelding in de Lage Landen dateert uit 1379.

De eerste Europese speelkaarten werden met de hand gemaakt. Deze kaarten waren duur en exclusief. Met de uitvinding van de boekdrukkunst werd het mogelijk goedkoper en in grotere hoeveelheden te produceren, wat dan ook meer en meer gebeurde. Daarbij bestond een grote variëteit aan speelkaarten, aantallen en gebruikte symbolen.

In zijn algemeenheid zijn steeds vier verschillende groepen symbolen te onderscheiden, die verondersteld worden de vier standen te symboliseren.

• De bekers of harten symboliseren de geestelijke stand.
• De zwaarden, schoppen of pieken symboliseren de adel of militaire stand.
• De munten, cirkels, bellen, pompoenen, ruiten of koeken symboliseren de kooplieden.
• De polostokken, staven, knotsen, eikels of klaveren de boeren.

De thans in West-Europa en de Verenigde Staten gehanteerde set kaarten is gebaseerd op het Franse spel zoals dat ca. 1480 werd vastgesteld. In het Franse standaardkaartspel zijn de eerder gebruikte ridders vervangen door vrouwen en wordt gebruikgemaakt van de vier tegenwoordig nog gebruikte gestileerde symbolen ♠ ♥ ♦ ♣. Het spel zit nog steeds vol middeleeuwse symboliek.

Spreekt men over Franse kaarten, dan bedoelt men de gebruikelijke kaarten met schoppen, harten, enz., of de Franse variant ervan, met de namen van de afgebeelde personen en de letters R (Roi), D (Dame), V (Valet). De Engelse (K (King), Q (Queen), J (Jack)) en Nederlandse (H (Heer), V (Vrouw), B (Boer) met afbeeldingen van gebouwen op de azen) kaarten zijn varianten van de Franse kaarten.

In Engeland zijn vooral de "Engelse kaarten" in gebruik. Dit zijn de kaarten waarbij de personen meer gestileerd zijn. De afgebeelde personen zijn uit de Engelse geschiedenis, in tegenstelling tot de 'Franse kaarten', zie hieronder:

In Frankrijk is het sinds de zestiende eeuw gebruik dat de namen van de afgebeelde personen op de kaarten staan. Aanvankelijk was daar enige variatie in, maar sinds het einde van de zeventiende eeuw zijn het steeds dezelfde namen. Ze zijn gedeeltelijk afgeleid van de zogenaamde Negen Besten. In tegenstelling tot wat men zou verwachten zijn het geen historische echtparen: Rachel was niet de vrouw van Caesar en Hector was geen knecht van hen. Sterker nog: de vrouwen zijn geen koninginnen. Ook uit de afbeelding op Engelse kaarten valt iets af te leiden (Schoppenheer draagt een harp, het attribuut van David). Een korte (niet geheel onomstreden) uitleg van namen en symboliek:

BOEREN		VROUWEN		HEREN
	Lahire Étienne la Hire, gezel van Jeanne d'Arc		Judith Vastberadenheid		Charles Karel de Grote of Karel VII Franse Rijk
	Hector Held van de Trojaanse Oorlog of broer van Lancelot		Rachel Vroomheid		César Julius Caesar Romeinse Rijk
	Ogier (of Hogier) vazal van Karel de Grote		Pallas Pallas Athene Wijsheid		David Koning David Koninkrijk Israël
	Lancelot Ridder van de Ronde Tafel		Argine Anagram van regina Vruchtbaarheid		Alexandre Alexander de Grote Griekse Rijk

In de negentiende eeuw werd het gebruiksgemak van de speelkaarten vergroot door de koppen op de plaatjes dubbel uit te voeren, zodat deze niet op zijn kop kunnen staan. Verder werden de vermeldingen op de hoeken toegevoegd en de hoekpunten afgerond. In 1850 verschenen in Londen de eerste kaarten met bedrukte achterzijde. De joker is een Amerikaanse uitvinding uit 1865.

Het kaarten als gokspel

Kaarten wordt vaak gedaan om geld. Door het kanselement is het dan deels een kansspel, maar behendigheid speelt, afhankelijk van het spel, ook min of meer mee. Juridisch wordt een kaartspel om geld vaak beschouwd als kansspel. Dit heeft consequenties voor legaliteit en kansspelbelasting.

Kaartspellen zijn altijd geschikt geweest om te gokken. Het hoogte- of dieptepunt van het gokken werd in het 18e-eeuwse Europa bereikt. Lodewijk XIV moedigde zijn hovelingen aan om grote bedragen te spelen. Kaartavonden, met de mogelijkheid om zich te ruïneren, kwamen in de mode. Dat trok beroepsspelers en valsspelers aan, een bekende speler was Giacomo Casanova. In zijn memoires wordt melding gemaakt van basset, piket, biribi, whist, quinze en vooral van het geestloze, maar zeer populaire faro. In zijn memoires noemt Casanova het kaartspelen "een kansspel dat iedereen ruïneert die eraan deelneemt".

De kaartmanie woedde ook aan de vorstenhoven en onder de hoogste geestelijken. Het was niet ongebruikelijk dat kardinalen en bisschoppen als "bank" optraden en hoge inzetten accepteerden. Voltaires vriendin, Mme. du Châtelet verloor in Fontainebleau aan de tafel van de Franse koningin op een avond 80.000 pond en Voltaire zei haar na afloop dat ze "niet door gehad moest hebben dat ze met schurken speelde". Tot 1789 werd er aan het Franse hof op grote schaal gegokt. Marie Antoinette was de laatste Franse koningin die met gokken op kaarten een vermogen verspeelde.

In Engeland ruïneerde de adel zich aan de kaarttafel. Voor de aan kaarten verslaafde lord Sandwich werd een speciaal broodje (de sandwich) bedacht dat hij, met de kaarten in de andere hand, kon eten. Sommigen hadden geluk; Charles Howard, derde graaf van Carlisle financierde Castle Howard voor een gedeelte met zijn gokopbrengsten.

De laatste periode waarin beroepsgokkers veel geld verdienden was op de grote oceaanstomers in het begin van de 20e eeuw. Op drijvende paleizen als de France en de Lusitania werden rijke reizigers vakkundig uitgeschud. Opvallend onder de valsspelers was "Graaf" Victor Lustig.

Tarot

Tarotkaarten worden in Italië voor het eerst rond 1440 genoemd onder de naam Trionfi (later werd dit Tarocchi), ontstaan door aan een gewoon Italiaans kaartspel 21 troeven (genummerd van 1 t/m 21) en een extra kaart met een dwaas toe te voegen. Het kaartspel waarbij dit gebeurde kende reeds vier hofkaarten in iedere kleur, wat niet ongebruikelijk was voor die tijd, zodat er 78 kaarten in een standaard tarotspel zitten. Vanuit Italië verspreidde het spel zich naar onder andere Frankrijk, Zwitserland, Oostenrijk, Duitsland, Nederland en Denemarken. In sommige landen en regio's werden de Italiaanse kleuren omgezet naar de ons bekende Franse kleuren, en tonen de troeven rustieke scènes in plaats van klassieke Italiaanse thema's die tegenwoordig bekend zijn uit moderne occulte tarot.

Hoewel tarot in onbruik raakte in Nederland, wordt er nog altijd een scala aan uiteenlopende soorten gespeeld in Europa. De spelen zijn vrijwel altijd slagenspelen waarbij sommige kaarten méér punten waard zijn dan anderen (bijvoorbeeld de hoogste troef, de laagste troef en koningen). Troeven is verplicht als men niet kan bedienen in de gevraagde kleur, de slag wordt gewonnen door de hoogste troef. Dit was de belangrijkste ontwikkeling voor Nederlandse kaartspelen; de manier van troeven in klaverjas is afgeleid van tarot. Een aantal 19e-eeuwse teksten gedrukt in Amsterdam geven regels voor een onderscheidende vorm van "Tarok". De benaming voor de dwaas verschilde per regio, maar was een afgeleide van het woord "excuus", zoals skis of skuus.

Verschillende populaire theorieën over het tarotspel zijn waarschijnlijk onjuist. Occulte toepassingen zoals waarzeggerij zijn in de eeuwenoude geschiedenis van tarot een vrije recente introductie, populair geworden vanuit Groot-Brittannië in de vroege 20e eeuw. De theorie dat tarotkaartspelen door zigeuners in Europa werd geïntroduceerd is onjuist, zigeuners arriveerden pas midden 15e eeuw in groten getale in Europa. Vroeger dacht men dat het oudst bekende tarotspel de later zogenaamde "tarocchi di Mantegna", daterend uit 1465 was, echter, deze kaarten zijn waarschijnlijk ongerelateerd en niet bedoeld voor spelen. Ze hebben een geheel andere structuur en dienden vermoedelijk een educatief doel. Een ander bekend misverstand is dat het gewone kaartspel uit tarotkaarten is voortgekomen terwijl juist het omgekeerde waar is. De joker zoals we hem nu kennen, is ontworpen specifiek voor het kaartspel Euchre rond 1860 en is hoogstwaarschijnlijk niet verwant aan de excuus- of dwaaskaart van de tarot. Tarot heeft nooit vanwege occulte aspecten geleid tot verbodsbepalingen, dit was zover bekend alleen vanwege het gokaspect van kaartspelen in het algemeen. Gereformeerde kringen betitelen tarotkaarten, maar ook gewone kaartspellen, als des duivels prentenboek.

Het materiaal

Eichel en Laub

Het kaartspel (meervoud: kaartspellen), ook wel boek genoemd, bestaat in het algemeen uit de volgende vier 'kleuren':

• Harten (♥)
• Ruiten (♦)
• Klaveren (♣)
• Schoppen (♠)

Deze vier kleuren zijn uit Frankrijk afkomstig en men spreekt dan ook wel van Franse kaarten. Er bestaan echter nationale varianten, bijvoorbeeld de Engelse Franse kaarten (met de letters KQJ (dus Engels) en de kleuren harten, ruiten, klaveren en schoppen (dus Frans).

In sommige landen zijn ook niet-Franse kaarten bekend, met andere kleuren en soms minder kaarten.

Iedere kleur bestaat in het Franse kaartspel uit de puntkaarten (of oogkaarten) 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 en 10 en de figuurkaarten (plaatjes/honneurs/popkaarten) Boer, Vrouw, Heer. Dan is er nog het Aas, oorspronkelijk de laagste puntkaart, de één. In sommige kaartspelen zijn ook nog een of meer jokers nodig.

Er bestaan andere varianten, bijvoorbeeld in Frankrijk het tarotspel, (niet te verwarren met de voorspellingskaarten). Dit spel bevat een chevalier als extra honneur plus 21 afzonderlijke troefkaarten.

Alpengebied

Ook in de landen rond de Alpen zijn eigen varianten met 'kleuren' zoals eikels, rozen, bellen en bladeren. De aas ontbreekt in deze varianten. De rol van de aas wordt meestal overgenomen door de Daus, oorspronkelijk de 2. De 'alpenvarianten' kennen geen 2, 3, 4 en 5, maar beginnen bij 6 (soms pas bij 7), de Daus niet meegerekend. De bellen 6 is in Duitsland de Welli en functioneert soms als joker.

In Hongarije en Tsjechië vind je zgn. tarokkaarten, met de Duitse kleuren en de dausen versierd met allegorische voorstellingen van de jaargetijden. Ze worden ook wel Tellkaarten genoemd, omdat de honneurs zijn gebaseerd op het verhaal van Wilhelm Tell. Bijzonder is ook dat de waarden in Romeinse cijfers worden aangegeven.

Het (Duits-)Zwitserse spel kent geen 10, maar een bannier. Deze kan de rol van de 10 hebben, maar ook van een soort aas. Men kent hier geen boer en vrouw. In plaats daarvan een Ober en Unter/Under, een officier te paard (Ober) en een onderofficier te voet.

Voor de Duitse hereniging werd er in de DDR veel met de Duitse kaarten gespeeld, terwijl in West-Duitsland de Franse kaarten populairder waren. Na de hereniging leverde dit een probleem op toen men voortaan gezamenlijk Skat-toernooien kon spelen, maar verschillende kaarten had. Men loste dit eerst op door de kaarten te combineren: de ene helft Frans, de andere helft Duits. Maar later vond men een andere oplossing, het Turnirblatt: de Franse afbeeldingen (honneurs) en symbolen, maar in Duitse kleuren. Zo heb je groene schoppen (bladeren) en oranje-gele ruiten (bellen). Harten zijn rood en schoppen zwart.

Spanje en Italië

De kleuren van Spanje en Italië wijken ook af van de ons vertrouwde symbolen: bekers, zwaarden, munten, knotsen (Spanje), en stokken (Italië). In Italië had elke stad/streek zijn eigen variant van het Italiaanse spel. Tegenwoordig zijn er nog minstens 4 verschillende varianten in Italië die regiogebonden te koop zijn. De kaarten hebben geen waardeaanduiding, waardoor de stokken en zwaarden 7, 8 en 9 soms moeilijk uit elkaar te houden zijn, vooral ook, omdat de stokken en zwaarden vaak sierlijk inelkaar vervlochten worden afgebeeld. In plaats van koning, vrouw en dame hebben ze koning, ridder, voetknecht.

Moderne ("Franse") kaarten
									puntkaarten	plaatjes			aas
									vet: de letter of cijfers die meestal in de hoek van de kaart staan
Nederland	Harten		Ruiten		Klaveren		Schoppen		2-10	Boer	Vrouw (Koningin)	Heer (Koning)	Aas
Vlaanderen	Harten		Ruiten / Koeken		Klaveren		Schoppen/Schuppen/Pijken		2-10	Boer/Zot	Dame	Koning (Heer)	Aas
Engeland Verenigde Staten	Hearts		Diamonds		Clubs		Spades		2-10	Jack/Knave	Queen	King	Ace
Frankrijk	Cœurs		Carreaux		Trèfles		Piques		2-10	Valet	Dame	Roi	As
Duitsland	Herz		Karo		Kreuz		Pik		2-10	Bube/Page	Dame	König
Zwitserland (Duits)	Herz		Ecke		Kreuz		Schaufel		2-10	Bauer	Dame	König
Spanje	Corazón		Rombo		Trébol		Pica		2-10	Sota	Caballo	Rey
Italië	Cuori		Quadri		Fiori		Picche		2-10	Fante	Regina	Re
Zweden	Hjärter		Ruter		Klöver		Spader		2-10	Knekt	Dam	Kung	Ess
Japan	Hāto		Daiya		Kurabu		Supēdo		2-10	Jakku	Kuīn	Kingu
Polen	Czerwo		Dzwonek		żołądź		Pik		2-10	Walet	Dama	Król
Traditionele kaarten
Duitsland	Rot (harten)		Schellen (bellen)		Eichel (eikels)		Laub/Grün (bladeren)		6-10	Unter	Ober	König	Daus (2)
Hongarije (tarock)	piros (harten)		tök (pompoenen)		makk (eikels)		zöld (bladeren)		6-10	alsó	felső	király	ász
Zwitserland (Duitstalig)	Rosen (rozen)		Schellen		Eicheln		Schilten (schilden)		6-9	Under	Ober	König	Bannier (10)	Daus (2)
Spanje	Copas (bekers)		Oros (munten)		Bastos (knotsen)		Espadas (zwaarden)		1-7	Sota 10	Caballo 11	Rey 12
Italië	Coppe (bekers)		Denari (munten)		Bastoni (stokken)		Spade (zwaarden)		1-7	Fante 8	Cavallo 9	Re 10
Tarot (Marseille)	Coupes (bekers)		Deniers (munten)		Bâtons (knotsen)		Épées (zwaarden)

De Hongaarse pompoenen zijn identiek aan de Duitse (en Tsjechische) bellen.

Alternatief materiaal

Tegen de stroom van de standaardisatie in worden jaarlijks een groot aantal alternatieve sets kaartspellen uitgegeven. Meest gebruikelijk zijn de reclamekaarten waarbij meestal uitsluitend de achterkant met reclame bedrukt wordt, maar soms ook de voorkant van een aantal kaarten wordt aangepast. In de regel zijn reclamekaarten goed speelbaar, omdat ze weinig tot niets afwijken van de gebruikelijke vormgeving en dus gemakkelijk te herkennen zijn. Dat is anders bij door kunstenaars ontworpen kaarten. Vertegenwoordigers van vrijwel iedere relevante stroming in de moderne kunst hebben speelkaarten ontworpen, vaak van verbluffende schoonheid. Hoewel de resultaten kenmerkend en indrukwekkend zijn, kan er moeilijk mee gespeeld worden. Veel van dergelijke kaarten zijn moeilijk herkenbaar. De betrokken kaartspellen worden dan ook in kleine oplagen gedrukt en zijn bedoeld als verzamelobject.

Een bijzondere categorie alternatief materiaal wordt gevormd door de grote diversiteit aan beschikbare pornografische kaarten. Ook hier moet de vraag gesteld worden of de kaarten werkelijk bedoeld zijn om ermee te spelen.

Hetzelfde geldt voor een meer recente Amerikaanse vondst. Tijdens de Operatie Iraqi Freedom in 2003 gebruikte het Amerikaanse leger speelkaarten om de namen en foto's van de 55 meest gezochte Iraakse functionarissen onder de strijdkrachten te verspreiden. Zo was Tariq Aziz, de Iraakse vicepremier, schoppen 8.

Kaarttafel

Wie het kaartspel op redelijk serieus niveau wil beoefenen, gebruikt een speciale kaarttafel (of speeltafel). Veel spelen worden met vier spelers gespeeld en een kaarttafel is dan ook vierkant. Ook voor andere spelen, zoals mahjong en scrabble, is een kaarttafel zeer bruikbaar. Een kaarttafel bevat vaak vakjes voor het spelmateriaal (fiches, dobbelstenen, biedkaartjes enz.)

Spelregels

Amerikaans kaartspel met joker

De aard en het doel van het spel kan sterk verschillen. Het doel van een kaartspel kan zijn het halen van slagen (bridge, rikken), of het halen van punten (hartenjagen, klaverjassen, puntjassen, bieden) of het verzamelen of wegspelen van zo veel mogelijk kaarten (patience, jokeren, presidenten).

Sommige spelen kunnen met enig recht als een denksport betiteld worden, zoals bridge, andere zijn puur tijdverdrijf zoals patience. Weer andere zijn gokspelen zoals poker waarbij soms veel geld over tafel gaat (hoewel onderzoek heeft aangetoond dat poker op zich geen kansspel is), of een gezelschapsspel zoals jokeren. Spelregels van hetzelfde spel kunnen van regio tot regio verschillen.

Bekende kaartspelen

• Barbuse
• Blackjack
• Bésigue
• Bieden
• Boerenbridge
• Bonken
• Bridge
• Canasta
• Cribbage
• Duizenden
• Dutch Blitz
• Eenendertigen
• Eenentwintigen
• Eenenvijftigen
• Ezelen
• Freecell

• Hartenjagen
• Heugen
• Jokeren
• Kingen
• Klaverjassen
• Kleurenwiezen
• Liegen
• Manillen
• Meppen
• Miezelen
• Miezemauzen
• Oorlogje
• Pandoeren
• Patience
• Pesten
• Poker
• Presidenten
• Pressen

• Rikken
• Rumba
• Schutjassen
• Skaat
• Snelbieden
• Sparen
• Stiften
• Toepen
• Vrouwenpotten
• Wiezen
• Wippen
• Zetten
• Zenuwen
• Zonderlingen
• Zwartepieten
• Zwikken

Eigen kaarten:

• Arcomage
• Boonanza
• Kwartet - ook mogelijk met gewone kaarten
• Magic: The Gathering
• Memory - ook mogelijk met gewone kaarten
• Mahjong - soms met kaarten gespeeld
• Pokémon
• Set
• Skip-bo
• Stap op en Mille bornes
• Tarot
• UNO
• Yu-Gi-Oh

 

Georges de La Tour, De valsspeler met de ruitenaas, ca. 1630

Dat speelkaarten en kunst verbonden zijn, blijkt reeds uit de hier afgebeelde mammelukse kaarten. De kaarten zelf vormen het kunstwerk. Het is opmerkelijk hoe vaak speelkaarten op schilderijen voorkomen. Door de eeuwen heen zijn kunstenaars door het kaartspel geïnspireerd om het uit te beelden. Zie de drie verschillende voorbeelden van Paul Cézanne, Jean-Baptiste Siméon Chardin en de hier afgebeelde valsspeler met de ruitenaas van Georges de La Tour.

Bronnen, noten en/of referenties