Kalkoven: verschil tussen versies
link aangepast |
Kleine aanvulling |
||
| Regel 4: | Regel 4: | ||
Een '''kalkoven''' is een oven waarin een [[calciumcarbonaat]] (CaCO<sub>3</sub>) bevattende grondstof (schelpen of kalksteen) wordt gebrand, waarbij [[calciumoxide|ongebluste kalk]] (CaO) ontstaat. |
Een '''kalkoven''' is een oven waarin een [[calciumcarbonaat]] (CaCO<sub>3</sub>) bevattende grondstof (schelpen of kalksteen) wordt gebrand, waarbij [[calciumoxide|ongebluste kalk]] (CaO) ontstaat. |
||
Een '''schelpkalkoven''' (of ''kalkbranderij'') is een [[Oven (apparaat)|oven]] in een kegelvormige toren, met een hoogte variërend van 15 tot 20 meter en een doorsnede aan de basis van meestal 5 tot 7 meter. Schelpkalkovens werden gebruikt voor de fabricage van [[schelpkalk]]. Wegens de noodzakelijke grootschalige aanvoer van |
Een '''schelpkalkoven''' (of ''kalkbranderij'') is een [[Oven (apparaat)|oven]] in een kegelvormige toren, met een hoogte variërend van 15 tot 20 meter en een doorsnede aan de basis van meestal 5 tot 7 meter. Schelpkalkovens werden gebruikt voor de fabricage van [[schelpkalk]], een grondstof voor [[Mortel (betontype)|mortel]]. Wegens de noodzakelijke grootschalige aanvoer van [[schelp]]en zijn ze doorgaans te vinden aan water en ze staan vaak in groepjes. |
||
== Geschiedenis == |
== Geschiedenis == |
||
| Regel 10: | Regel 10: | ||
=== Nederland === |
=== Nederland === |
||
In [[Zuid-Limburg (Nederland)|Zuid-Limburg]] waren van oudsher kalkbranderijen; de laatste was in [[Ubachsberg]] tot 1969 actief. Ze maakten gebruik van gedolven [[Kunrader kalk|Kunradersteen]]. De eerste berichten over het gebruik van schelpkalkovens in het [[Graafschap Holland]] dateren uit de [[14e eeuw]]. Ook in het Overijsselse [[Hasselt (Overijssel)|Hasselt]] werd al voor 1500 schelpkalk gebrand. De hoogtijdagen van de schelpkalkovens kwamen na 1860 met de uitvinding van de "stoel"-kalkovens, zoals die in Enkhuizen. Er waren op meer dan 100 locaties schelpkalkovens in gebruik |
In [[Zuid-Limburg (Nederland)|Zuid-Limburg]] waren van oudsher kalkbranderijen; de laatste was in [[Ubachsberg]] tot 1969 actief. Ze maakten gebruik van gedolven [[Kunrader kalk|Kunradersteen]]. De eerste berichten over het gebruik van schelpkalkovens in het [[Graafschap Holland]] dateren uit de [[14e eeuw]]. Ook in het Overijsselse [[Hasselt (Overijssel)|Hasselt]] werd al voor 1500 schelpkalk gebrand. De hoogtijdagen van de schelpkalkovens kwamen na 1860 met de uitvinding van de "stoel"-kalkovens, zoals die in Enkhuizen en in 1918 kwam de eerste oven in [[Huizen]] in gebruik. Er waren op meer dan 100 locaties schelpkalkovens in gebruik veelal langs vaarwegen en de kust waar de aanvoer en grondstoffen als schelpen en [[Turf (brandstof)|turf]] goed mogelijk was. |
||
Na de Tweede Wereldoorlog ging het minder goed met de schelpkalk. Sluiting en afbraak van de ovens had meerdere oorzaken, de belangrijkste waren de toenemende [[import]] van goedkope steenkalk en de opkomst van de [[cementindustrie]]. Door de concurrentie van buitenlandse luchthardende steenkalk ([[kalksteen|kalkgesteenten]] uit steengroeven, zoals [[muschelkalk]]) was de productie van schelpkalk in [[Europa (werelddeel)|Europa]] niet lonend meer. Men [[metselwerk|metselt]] nog wel met luchtpoederkalk of [[Kalk#Luchtkalk_en_hydraulische_kalk|luchtkalk]] en cement, maar niet meer met schelpkalk. |
|||
Er wordt nog steeds mortel gemaakt op schelpkalkbasis en dit wordt hoofdzakelijk gebruikt bij [[Restauratie (kunst)|restauratie]]werkzaamheden. |
|||
== Het kalkbrandproces == |
== Het kalkbrandproces == |
||
Schelpen en kalksteen bestaan uit calciumcarbonaat (CaCO<sub>3</sub>, kalk). De kalk (CaCO<sub>3</sub>) wordt in een kalkoven tot meer dan 1000 °C verhit. Hierbij ontleedt deze kalk in [[calciumoxide]] (CaO) en [[koolzuurgas]] (CO<sub>2</sub>), dat ontwijkt. Het oxide valt tot poeder uiteen en wordt [[ongebluste kalk]] genoemd. Ongebluste kalk had (en heeft) vele toepassingen. Het meest werd de poederkalk na blussen met water (lessen) in de [[bouw]] gebruikt als bindmiddel in [[mortel (betontype)|mortel]]s. |
Schelpen en kalksteen bestaan uit calciumcarbonaat (CaCO<sub>3</sub>, kalk). De kalk (CaCO<sub>3</sub>) wordt in een kalkoven tot meer dan 1000 °C verhit.<ref name=DR>De Ratel, kwartaalblad over de Huizer historie: ''De Kalkovens'', november 2019, pp.28-31</ref> Hierbij ontleedt deze kalk in [[calciumoxide]] (CaO) en [[koolzuurgas]] (CO<sub>2</sub>), dat ontwijkt. Bij het branden was continue toezicht nodig om er voor te zorgen dat de temperatuur in de oven constant bleef. Het oxide valt tot poeder uiteen en wordt [[ongebluste kalk]] genoemd. Ongebluste kalk had (en heeft) vele toepassingen. Het meest werd de poederkalk na blussen met water (lessen) in de [[bouw]] gebruikt als bindmiddel in [[mortel (betontype)|mortel]]s. |
||
In de basis van de kalkovens zijn openingen aangebracht, afsluitbaar met stalen platen.<ref name=DR/> De platen worden gebruikt om de temperatuur in de oven te reguleren. Was het branden afgerond dan werd de ongebluste kalk door deze openingen uit de oven geschept. De klakbranderij had veelal de beschikking over meerdere ovens.<ref name=DR/> Dit leidde tot een efficiënt gebruik, een oven werd bedrijfsklaar gemaakt door schelpen en brandstoffen in lagen aan te brengen, de tweede oven was in bedrijf en de derde oven werd leeggeschept. De kalk uit de oven werd vervoerd naar een les- of blushuis en met water behandeld waarbij veel stoom vrijkwam. De kalk werd vervolgens gezeefd om ongebrande schelpen en andere stoffen te verwijderen waarna het in zakken of in bulk naar de klanten werd vervoerd.<ref name=DR/> |
|||
== Schelpkalkovens in Nederland == |
== Schelpkalkovens in Nederland == |
||
Schelpkalkovens vond men daar waar grond- en brandstoffen gemakkelijk konden worden aangevoerd, zoals achter de Noord- en Zuid-Hollandse duinenrij, in Zuidwest-Drenthe, Noordwest-Overijssel en in Zuidwest-Friesland. |
Schelpkalkovens vond men daar waar grond- en brandstoffen gemakkelijk konden worden aangevoerd, zoals achter de Noord- en Zuid-Hollandse duinenrij, in Zuidwest-Drenthe, Noordwest-Overijssel en in Zuidwest-Friesland. |
||
| ⚫ | Veel kalkovens zijn in de loop der tijd gesloopt omdat ze niet meer in gebruik waren en plaats moesten maken voor andere activiteiten. De [[kalkovens (Akersloot)|schelpkalkbranderij van Akersloot]] is in zijn geheel overgebracht naar het [[Zuiderzeemuseum]] in [[Enkhuizen]], een andere branderij, in [[Huizen]], doet dienst als [[restaurant]]. Er staan nog schelpkalkovens in onder meer in [[Katwijk aan Zee]], |
||
| ⚫ | Veel kalkovens zijn in de loop der tijd gesloopt omdat ze niet meer in gebruik waren en plaats moesten maken voor andere activiteiten. De [[kalkovens (Akersloot)|schelpkalkbranderij van Akersloot]] is in zijn geheel overgebracht naar het [[Zuiderzeemuseum]] in [[Enkhuizen]], een andere branderij, in [[Huizen]], doet dienst als [[restaurant]]. Er staan nog schelpkalkovens in onder meer in [[Katwijk aan Zee]], Hasselt, [[Dedemsvaart (plaats)|Dedemsvaart]] en [[Dieverbrug]], dikwijls aan vaarwater. Veel zijn tot monument verklaard. |
||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
=== Dedemsvaart === |
=== Dedemsvaart === |
||
In de omgeving van |
In de omgeving van Dedemsvaart werd vroeger veel turf gewonnen. De turf werd naar het westen van het land verscheept, via de [[Dedemsvaart (kanaal)|Dedemsvaart]], via Hasselt over de [[Zuiderzee (water)|Zuiderzee]] naar Enkhuizen en verder. De turf werd dan in het westen afgeleverd bij een schelpkalkbranderij. Vervolgens werden aldaar schelpen gekocht (gewonnen) die dan weer als retourlading naar Dedemsvaart en Hasselt werden verscheept, zodat ook daar schelpkalk gebrand kon worden. Tegenwoordig fungeert de kalkoven in Dedemsvaart als streekmuseum.<ref>''Historische vereniging [[Avereest]]'', ([http://www.hvavereest.nl Officiële website])</ref> |
||
=== Hasselt === |
=== Hasselt === |
||
[[Hasselt (Overijssel)|Hasselt]] heeft sinds 1504 schelpkalkovens.{{Bron?||2019|06|03}} In de loop der tijd zijn er nieuwere kalkovens gebouwd en oude vervallen kalkovens gesloopt. De schelpkalkovens van Hasselt zijn nu ingericht als museum. |
[[Hasselt (Overijssel)|Hasselt]] heeft sinds 1504 schelpkalkovens.{{Bron?||2019|06|03}} In de loop der tijd zijn er nieuwere kalkovens gebouwd en oude vervallen kalkovens gesloopt. De schelpkalkovens van Hasselt zijn nu ingericht als museum. |
||
== |
=== Zuid-Limburg === |
||
[[Bestand:Ubachsberg-Kalkovens Daelsweg oostzijde (5).JPG|thumb|Kalkovens bij Ubachsberg]] |
[[Bestand:Ubachsberg-Kalkovens Daelsweg oostzijde (5).JPG|thumb|Kalkovens bij Ubachsberg]] |
||
{{Zie hoofdartikel|Lijst van kalkovens in Zuid-Limburg}} |
{{Zie hoofdartikel|Lijst van kalkovens in Zuid-Limburg}} |
||
Tijdens beide wereldoorlogen beleefde de kalkbranderij in Zuid-Limburg, die daar in de middeleeuwen al werd uitgeoefend, een bloeitijd. In oorlogstijd stagneerde aanvoer van kalk uit België en Duitsland. In de ovens werd [[Kunrader kalk]] gebrand. Tussen 1914 en 1918 waren er meer dan honderd in bedrijf, veelal geëxploiteerd door families. Na de opening van de [[ENCI-groeve]] en fabriek in 1927 liep de vraag sterk terug. De laatste oven sloot in 1969. In 2003 werden in |
Tijdens beide wereldoorlogen beleefde de kalkbranderij in [[Zuid-Limburg (Nederland)|Zuid-Limburg]], die daar in de middeleeuwen al werd uitgeoefend, een bloeitijd. In oorlogstijd stagneerde aanvoer van kalk uit België en Duitsland. In de ovens werd [[Kunrader kalk]] gebrand. Tussen 1914 en 1918 waren er meer dan honderd in bedrijf in de provincie, veelal geëxploiteerd door families. Na de opening van de [[ENCI-groeve]] en fabriek in 1927 liep de vraag sterk terug. De laatste oven sloot in 1969. In 2003 werden in nog zo'n negentien voormalige kalkovens geteld.<ref>Monumentenwerk Limburg [http://monumentenwerklimburg.nl/projecten/kalkoven-dikkebuikseweg-wijlre/ Kalkoven Dikkebuikseweg Wijlre]</ref> Een aantal is in opdracht van [[Stichting Instandhouding Kleine Landschapselementen|Stichting Kleine Landschapselementen]] als industrieel monument gerestaureerd. |
||
{{Appendix}} |
{{Appendix}} |
||
Versie van 5 apr 2021 12:43
Een kalkoven is een oven waarin een calciumcarbonaat (CaCO3) bevattende grondstof (schelpen of kalksteen) wordt gebrand, waarbij ongebluste kalk (CaO) ontstaat.
Een schelpkalkoven (of kalkbranderij) is een oven in een kegelvormige toren, met een hoogte variërend van 15 tot 20 meter en een doorsnede aan de basis van meestal 5 tot 7 meter. Schelpkalkovens werden gebruikt voor de fabricage van schelpkalk, een grondstof voor mortel. Wegens de noodzakelijke grootschalige aanvoer van schelpen zijn ze doorgaans te vinden aan water en ze staan vaak in groepjes.
Geschiedenis
Het concept van ovens voor kalk is een zeer oud fenomeen. De Romeinen maakten al gebruik van branderijen waar ze kalksteen brandden. Archeologen troffen in het Duitse Eifelgebergte in Iversheim, nabij Bad Münstereifel, resten van zes kalkovens aan. Deze ovens hadden een diameter van ongeveer drie meter. In Londen is uit geschriften op te maken dat steenkalkbranderijen al in de 13e eeuw luchtvervuiling gaven. Er werd in Londen vooral gebruikgemaakt van zeekolen, die bekendstaan om hun slechte kwaliteit.[bron?]
Nederland
In Zuid-Limburg waren van oudsher kalkbranderijen; de laatste was in Ubachsberg tot 1969 actief. Ze maakten gebruik van gedolven Kunradersteen. De eerste berichten over het gebruik van schelpkalkovens in het Graafschap Holland dateren uit de 14e eeuw. Ook in het Overijsselse Hasselt werd al voor 1500 schelpkalk gebrand. De hoogtijdagen van de schelpkalkovens kwamen na 1860 met de uitvinding van de "stoel"-kalkovens, zoals die in Enkhuizen en in 1918 kwam de eerste oven in Huizen in gebruik. Er waren op meer dan 100 locaties schelpkalkovens in gebruik veelal langs vaarwegen en de kust waar de aanvoer en grondstoffen als schelpen en turf goed mogelijk was.
Na de Tweede Wereldoorlog ging het minder goed met de schelpkalk. Sluiting en afbraak van de ovens had meerdere oorzaken, de belangrijkste waren de toenemende import van goedkope steenkalk en de opkomst van de cementindustrie. Door de concurrentie van buitenlandse luchthardende steenkalk (kalkgesteenten uit steengroeven, zoals muschelkalk) was de productie van schelpkalk in Europa niet lonend meer. Men metselt nog wel met luchtpoederkalk of luchtkalk en cement, maar niet meer met schelpkalk.
Er wordt nog steeds mortel gemaakt op schelpkalkbasis en dit wordt hoofdzakelijk gebruikt bij restauratiewerkzaamheden.
Het kalkbrandproces
Schelpen en kalksteen bestaan uit calciumcarbonaat (CaCO3, kalk). De kalk (CaCO3) wordt in een kalkoven tot meer dan 1000 °C verhit.[1] Hierbij ontleedt deze kalk in calciumoxide (CaO) en koolzuurgas (CO2), dat ontwijkt. Bij het branden was continue toezicht nodig om er voor te zorgen dat de temperatuur in de oven constant bleef. Het oxide valt tot poeder uiteen en wordt ongebluste kalk genoemd. Ongebluste kalk had (en heeft) vele toepassingen. Het meest werd de poederkalk na blussen met water (lessen) in de bouw gebruikt als bindmiddel in mortels.
In de basis van de kalkovens zijn openingen aangebracht, afsluitbaar met stalen platen.[1] De platen worden gebruikt om de temperatuur in de oven te reguleren. Was het branden afgerond dan werd de ongebluste kalk door deze openingen uit de oven geschept. De klakbranderij had veelal de beschikking over meerdere ovens.[1] Dit leidde tot een efficiënt gebruik, een oven werd bedrijfsklaar gemaakt door schelpen en brandstoffen in lagen aan te brengen, de tweede oven was in bedrijf en de derde oven werd leeggeschept. De kalk uit de oven werd vervoerd naar een les- of blushuis en met water behandeld waarbij veel stoom vrijkwam. De kalk werd vervolgens gezeefd om ongebrande schelpen en andere stoffen te verwijderen waarna het in zakken of in bulk naar de klanten werd vervoerd.[1]
Schelpkalkovens in Nederland
Schelpkalkovens vond men daar waar grond- en brandstoffen gemakkelijk konden worden aangevoerd, zoals achter de Noord- en Zuid-Hollandse duinenrij, in Zuidwest-Drenthe, Noordwest-Overijssel en in Zuidwest-Friesland.
Veel kalkovens zijn in de loop der tijd gesloopt omdat ze niet meer in gebruik waren en plaats moesten maken voor andere activiteiten. De schelpkalkbranderij van Akersloot is in zijn geheel overgebracht naar het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen, een andere branderij, in Huizen, doet dienst als restaurant. Er staan nog schelpkalkovens in onder meer in Katwijk aan Zee, Hasselt, Dedemsvaart en Dieverbrug, dikwijls aan vaarwater. Veel zijn tot monument verklaard.
Dedemsvaart
In de omgeving van Dedemsvaart werd vroeger veel turf gewonnen. De turf werd naar het westen van het land verscheept, via de Dedemsvaart, via Hasselt over de Zuiderzee naar Enkhuizen en verder. De turf werd dan in het westen afgeleverd bij een schelpkalkbranderij. Vervolgens werden aldaar schelpen gekocht (gewonnen) die dan weer als retourlading naar Dedemsvaart en Hasselt werden verscheept, zodat ook daar schelpkalk gebrand kon worden. Tegenwoordig fungeert de kalkoven in Dedemsvaart als streekmuseum.[2]
Hasselt
Hasselt heeft sinds 1504 schelpkalkovens.[bron?] In de loop der tijd zijn er nieuwere kalkovens gebouwd en oude vervallen kalkovens gesloopt. De schelpkalkovens van Hasselt zijn nu ingericht als museum.
Zuid-Limburg
.JPG)
Zie Lijst van kalkovens in Zuid-Limburg voor het hoofdartikel over dit onderwerp.Tijdens beide wereldoorlogen beleefde de kalkbranderij in Zuid-Limburg, die daar in de middeleeuwen al werd uitgeoefend, een bloeitijd. In oorlogstijd stagneerde aanvoer van kalk uit België en Duitsland. In de ovens werd Kunrader kalk gebrand. Tussen 1914 en 1918 waren er meer dan honderd in bedrijf in de provincie, veelal geëxploiteerd door families. Na de opening van de ENCI-groeve en fabriek in 1927 liep de vraag sterk terug. De laatste oven sloot in 1969. In 2003 werden in nog zo'n negentien voormalige kalkovens geteld.[3] Een aantal is in opdracht van Stichting Kleine Landschapselementen als industrieel monument gerestaureerd.
Bronnen, noten en/of referenties
|
