Gebruiker:CalvinKeutgen/Lijst van letterkundige begrippen

Lijst van letterkundige begrippen in het Nederlandse taalgebied

  A · B · C · D · E · F · G · H · I · J · K · L · M · N · O · P · Q · R · S · T · U · V · W · X · Y · Z  

A

Ab ovo

Vertelvorm waarin de geschiedenis of fabel (fabula/suzjet) verteld wordt vanaf het vroegste moment in de vertelde tijd.

Adagium

Een spreuk met een filosofische of morele inhoud, die vaak een handelingsprincipe, een regel of een tot zegswijze geworden levenservaring uitdrukt.

Adversaria

Een boek met mengelwerk.

Agnitio

Term die aangeeft dat een personage tot inzicht komt in de aard van de situatie waarin zij of hij zich bevindt. Dit veroorzaakt vaak de beslissende wending, de peripetie.

Allegorie

Vorm van beeldspraak die een hele zin of meerdere zinnen wordt volgehouden, kan zowel een stijlmiddel als een genre aanduiden

Antimasker

Variant van het maskerspel

Antithese (stijlfiguur)

Term uit de stijlleer, die bestaat uit het tegenover elkaar plaatsen van twee noties. Ligt ten grondslag van veel andere stijlfiguren en wordt frequent gebruikt in zowel literatuur als ook alledaagse taal.

Apograaf

Afschrift van een tekst.

Archaïsme

Term voor een verouderde taalvorm, zinsconstructie of een verouderd woord

B

Bildungsroman

Roman waarin de opvoeding en karakterontwikkeling van de hoofdpersoon centraal staan, daarbij gaat het om de vorming van de held door zijn omgeving.

Boek

In zijn huidige vorm is een boek een verzameling gevouwen vellen (vel"; katern) perkament of papier, die een bibliografische eenheid vormen en die gebonden kunnen worden in een boekband.

Bombast

Hoogdravend en gezwollen taalgebruik dat een sterk overdreven en vaak hol klinkend effect heeft op de lezer.

Brevitas

In de moderne tijd als een typische kwaliteit van literatuur (bondigheid of verdichting) ervaren.

Briefroman

Roman die bestaat uit gefingeerde brieven van één of meer fictieve personages.

C

Chiasme

Syntactische stijlfiguur waarbij herhaling (repetitio) niet parallel plaatsvindt, maar kruiselings (vandaar ook ‘kruisstelling’).

Chicklit

Chicklit is literatuur geschreven door vrouwen voor vrouwen.

Concetto

Een briljant idee waarmee een ingenieus woord(en)spel bedreven wordt, vaak met behulp van (te) vergezochte beeldspraak om de lezer te choqueren.

Contigu verband

In het algemeen een vorm van beeldspraak waarbij tussen verschijnselen één of meer raakpunten bestaan. In de literatuurwetenschap gereserveerd voor wat aan de basis van een metonymische beeldspraak ligt.

Contrafact

Tekst naar het model van een bestaand lied, in middeleeuwen en renaissance een gebruikelijke praktijk.

D

Damesroman

Romantype dat geacht wordt vooral door vrouwen te worden gelezen, behoort tot de triviaalliteratuur.

Determinisme

Denkrichting op basis van Darwins evolutieleer waarin men ervan uitgaat dat de mens bepaald is door materiële omstandigheden, waarvan de belangrijkste factoren erfelijkheid en milieu zijn.

Deus ex machina

Term uit de dramaliteratuur waarmee wordt aangegeven dat er een hogere macht (god, engel) optreedt, die door middel van een toestel op het toneel wordt neergelaten of verheven om een soort eindoordeel over de handeling uit te spreken of een moraal aan het stuk te verbinden.

Dialogisme

Ontkenning van de traditionele ‘monologische’ woordopvatting. Elk woord, elke uiting is zowel reactie als anticipatie op het woord van de andere en heeft de eisen van receptie en communicatie geïnterioriseerd

E

Enchiridion

Handboek of leerboek.

Encyclopedie-1

De betekenis heeft zich ontwikkeld van het leerboek voor de ontwikkelde man in het klassieke Griekenland tot het huidige naslagwerk voor iedereen

Encyclopedie-2

In de semiotiek gebruikt ter aanduiding van de algemene culturele en artistieke bagage zoals die zoals die leeft in het collectieve geheugen van een bepaald publiek.

Encyclopedie-3

Onderdeel van een wetenschapsdomein waarin men zich bezint over de inwendige structuur ervan en over de relatie tot de aangrenzende wetenschappen

Epigoon

Term uit de literaire kritiek voor een schrijver die geen originaliteit vertoont in zijn werk, maar het werk van anderen al te slaafs en als enig model navolgt.

Eponiem

Een woord dat is afgeleid van een persoonsnaam.

Expressionisme

Stroming in de kunsten behorend tot het modernisme die zich vanaf 1910 tot in de jaren ’30 vooral manifesteerde in de beeldende kunst in Frankrijk en Duitsland.

F

Fatalisme

Wereldbeschouwing waarin het standpunt wordt gehuldigd dat de mens bepaald is door machten of wetmatigheden die zijn leven zodanig bestemmen dat hij daar zelf geen of nauwelijks invloed op kan uitoefenen. 

Feministische literatuur

Literatuur die de aandacht richt op de problematiek van de vrouw, in het bijzonder op de sociale positie van de vrouw.

Flitsverhaal

Een ultrakort verhaal.

Foregrounding

Courante term in de poëzieanalyse en de stilistiek. De term duidt aan dat literatuur de taalautomatismen doorbreekt en ons een vernieuwd en scherper bewustzijn geeft van het verbale medium als zodanig.

G

Geestelijke epiek

Verzamelnaam voor middeleeuwse verhalende teksten met een uitgesproken religieuze inhoud en thematiek, die tot doel hebben het publiek aan te sporen om een christelijk leven te (gaan) leiden.

Glossopoeia

Term toegeschreven aan J.R.R Tolkien ter aanduiding van het ontwerpen van kunsttalen (kunsttaal) voor artistieke doeleinden.

Gouden eeuw

Term waarmee een tijdperk van volledige kosmische harmonie of de oorspronkelijke paradijselijke toestand van de mensheid wordt aangeduid.

H

Hamartia

Moment in het algemene handelingsschema van de Griekse tragedie.

Heldenepos

Een epos met een heroïsch onderwerp uit de heroën-tijd.

Hellevaart

Literair topos en genre dat wortels heeft in de klassieke literatuur uit de oudheid en in de middeleeuwse christelijke cultuur.

Humanitair expressionisme

Binnen het expressionisme is een tweetal richtingen aan te wijzen. De humanitair expressionisten zagen het individu opgenomen in een kosmische verbondenheid met de gemeenschap. Het humanitair expressionisme is dan ook internationaal gericht (‘volkerengemeenschap’) en pacifistisch.

I

Incipit

De eerste regel van een tekst in een codex of incunabel die het begin van de tekst aangeeft, ook initium genoemd.

Inquit-formule

Expliciete vermelding van achtereenvolgens a) het feit dat er gesproken gaat worden, b) de spreker en c) dat het gesprokene nu gaat komen.

Intentio operis

Begrip ontwikkeld door U. Eco ter aanduiding van de intrinsieke betekenis van de tekst zoals die zich aandient aan de modellezer.

J

Jarcha

Korte composities van twee tot acht verzen die bij nader toezien het zwaartepunt van het gehele, meertalige muwashah-gedichten in het Arabisch of Hebreeuws vormen.

Jeugdliteratuur

Literaire teksten hetzij expliciet geschreven voor jongeren, hetzij door volwassenen als uiterst ‘geschikt’ bevonden voor jonge lezers.

K

Keltische literatuur

Literatuur van Keltische oorsprong, hoofdzakelijk terug te vinden op de Britse eilanden.

Kinderlied

Lied gemaakt voor en/of gezongen door kinderen.

Kortverhaal

Term voor een enkelvoudige fictionele prozatekst van een beperkte omvang. De aandacht is meestal gericht op één enkel gegeven en één personage.

Kunstenaarsroman

Ontwikkelingsromans waarin de groei van een artistiek personage wordt beschreven.

L

Ladlit

Modieuze term voor moderne romans over jonge mannen door jonge mannen.

Letterkunde

Synoniem voor literatuur. In sommige contexten gebruiken we de term letterkunde daarnaast ook ter aanduiding van het vakgebied of van bepaalde instellingen die de literatuur tot voorwerp hebben.

Limerick

Puntdicht (epigram) van vijf regels met het rijmschema aabba, dat daarnaast ook door het ritme in twee groepen is verdeeld.

Littera cursiva

De littera cursiva is een snel schrijfbaar schrifttype, met als belangrijkste kenmerken het gebruik van een spitse pen, de f en lange-s die door de schrijflijn heen gaan en het meeschrijven van de luchtlijnen, waardoor lussen aan de stokletters ontstonden.

Littera hybrida

Term voor het laatmiddeleeuwse gotische minuskelschrift dat een mengvorm is van littera textualis en littera cursiva, er ontbreken echter de lussen aan de stokken van de cursiva en het schrift is minder gebroken dan de littera textualis.

Littera textualis

In de 12de eeuw uit de Karolingische minuskel ontstane schriftsoort, belangrijke kenmerken zijn de a in twee verdiepingen, stokken zonder lussen, de f en lange s op de schrijfregel, de rondboogverbinding en een zekere mate van hoekigheid (breking).

M

Mangaka

Een tekenaar van manga.

Marialegende

Begrip uit de genreleer voor een legende waarin Maria een hoofdrol vervult.

Mesostichon

Soort acrostichon waarbij de letters of woorden die samen een naam vormen in het midden van de versregel staan.

Metafoor

Een van de belangrijkste vormen van beeldspraak, berust op betekenisoverdracht tussen twee termen.

Metatekst(ualiteit)

Een tekst die handelt over of teruggaat op een andere tekst, de zgn. prototekst.

Modernisme

Een erg complex en in verschillende betekenissen gebruikt stijl- en periodebegrip. Steeds vaker gebruikt als verzamelnaam voor een aantal internationale en innoverende stromingen in de cultuur van de eerste helft van de 20ste eeuw.

Mot-chose/mot-signe

Onderscheid door J.P. Sartre gemaakt tussen twee manieren van taalgebruik, nl. poëtisch en prozaïsch.

N

Nieuwe zakelijkheid

Term uit de kunstkritiek. Geeft een louter functionele vormgeving aan, zonder decoratieve elementen.

Nieuwjaarslied

Liederen – gewoonlijk van religieus-moralistische aard – bij de jaarwisseling ter begroeting van het nieuwe jaar komen voor vanaf de middeleeuwen: reeds Hadewych dichtte nieuwjaarsliederen.

Nieuwnederlands

Benaming voor de taalfase van het Nederlands die rond 1500 is ontstaan vanuit het Middelnederlands en tot op heden voortduurt.

Nil volentibus arduum

Nil volentibus arduum is het eerste Nederlandse dichtgenootschap, opgericht te Amsterdam in 1669.

O

Onzuivere poëzie

Onzuivere poëzie is poëzie die geen doel in zichzelf kent (autonomiebewegingen), maar middel is om andere doelstellingen te verwezenlijken (engagement).

Ostranenie

Benoemt een centraal doel van kunstwerken, nl. het doorbreken van onze normale, geautomatiseerde en daardoor afgestompte omgang met de werkelijkheid.

P

Palindroom

Woord of zin die ook van achteren naar voren gelezen kan worden zonder dat er iets aan de betekenis verandert.

Persvrijheid

Vrijheid van drukpers.

Pragmatische literatuur

Term afkomstig van M.H. Abrams voor een van de vier mogelijke literatuurbenaderingen met betrekking tot de functie van literatuur.

S

Seguidilla

Spaanse verssoort met afwisselend vijf of zeven syllaben van een copla.

Semiologie

Synoniem van semiotiek.

Surpluse

Verlenging van een woord

T

Thesaurus-1

Term ter aanduiding voor een woordenboek waarin in principe de gehele woordenschat van een taal is opgeslagen.

Externe links

• Algemeen Letterkundig Lexicon, G.J. van Bork, D. Delabastita, H. van Gorp, P.J. Verkruijsse en G.J. Vis, 2012.

Categorie:Taallijsten