Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud

In de regel

Versie van 4 jan 2022 23:42

HOOFDSTUK II. VAN EEN ZWERVEND BESTAAN TOT DE NEOLITISCHE REVOLUTIE

TIEN MILJOEN-TIENDUIZEND JAAR TERUG

Alfred Russel Wallace (1823-1913) - hier geportretteerd in 1895, kwam op eigen inzichten ongeveer gelijktijdig tot de evolutietheorie van de natuuronderzoeker Charles Darwin (1809-1882). Wallace was veertien jaar jonger dan Darwin en publiceerde in 1858 als eerste dat natuurlijke selectie tot evolutie leidt. De eerste editie van The Origin of Species verscheen in - versneld tempo - in 1859. De publicatie leidde tot discussies en debatten op basis van de (onjuiste) interpretatie dat mensen afstammen van apen. Spot over en karikaturen van Darwin gingen de wereld rond. De kerk was koptrekker in dit soort campagnes.

.

De landbouw - waarbij mensen zich door allerlei moeilijkheden heen slaan en tijd en energie besteden aan grote projecten, in de verwachting daar uiteindelijk voor beloond te worden met een oogst - leidde tot grote veranderingen in de levens van de mensen, want een dergelijke vorm van langdurig vertraagde wederkerigheid vereist geloof, en bij geloof speelt schoonheid een grote rol.

— Gaia Vince^[1]

.

Er bestaan op dit ogenblik honderddrieënnegentig soorten apen. Honderdtweeënnegentig ervan zijn bedekt met haar. De uitzondering is de naakte mensaap die zich zelf Homo Sapiens noemt. Deze ongewone en zeer succesvolle soort besteedt een heleboel tijd aan de bestudering van zijn hogere motieven en even veel tijd aan het negeren van zijn fundamentele motieven. Hij is er trots op dat hij de grootste hersens heeft van alle primaten, maar is geneigd het feit te verhelen dat hij ook de grootste penis heeft en staat deze eer liever, ten onrechte af aan de machtige gorilla. Hij is een buitengewoon vocale, scherpzinnig onderzoekende aap, wiens wereld overbevolkt is, en het is de hoogste tijd dat wij zijn basisgedrag aan onderzoek onderwerpen.

— Desmond Morris.^[2]

.

God bewijzen kan je niet. God niet bewijzen kan evenmin. Geloof in God is een keuze, wie het anders zegt, probeert je te bekeren.

— Reza Aslan

.

It is not the strongest of the species that survives, nor the most intelligent. It is the one that is most adaptable to change.

— Charles Darwin

.

WAT AAN DE MENS VOORAF GAAT

.

Het ontstaan van vier wetenschappen

14 miljard jaar terug

Oerknal Ontstaan van materie en energie. De natuurkunde ontstaat.

.

13.7 miljard jaar terug

Materie klit samen in atomen en moleculen. De scheikunde vind hier zijn oorsprong als wetenschap.

.

6-4,5 miljard jaar terug

Vorming van de aarde. Geologie als wetenschap vindt hier zijn oorsprong.

.

3,8-3,5 miljard jaar terug

De oudste fossielen tonen aan dat organismen ontstaan. De biologie als wetenschap kent zijn er oorsprong. .

488–443 miljoen jaar terug

Tijdens het Ordovicium bestaat onze planeet vooral uit water. In het noorden liggen twee kleine continenten, het zuiden strekt een landmassa zich uitstrekt tot aan de evenaar. België en Nederland liggen onder water. Kustgebieden kennen primitieve algen en schimmels. In de oceanen leven roofdieren als zeeschorpioenen, kraakbeenvissen en inktvisachtigen. Ze jagen op trilobieten. Zeelelies bevolken de zeebodem. Dit is één van de oudste diersoorten waarvan er nog zeshonderd soorten bestaan.

.

470 miljoen jaar terug

Planten ontstaan.

.

Vijf uitstervingsgolven

.

445 miljoen jaar terug

De eerste en op-een-na-grootste uitstervingsgolf doet vijfentachtig procent van het zeeleven verdwijnen. De daling van de hoeveelheid CO2 in de atmosfeer roept een ijstijd van een miljoen jaar in het leven. De ijsvorming doet de zeespiegel dalen en ruimt het leven van warmteminnaars in de ondiepe wateren op. Aan het einde van de ijstijd stijgt de zeespiegel en verdwijnen de koude minnende soorten. Hun fossielen duiken op in natuursteen.

.

443-376 miljoen jaar terug

De aarde herstelt, de temperatuur stijgt met de zeespiegel. De overlevenden van de eerste uitstervingsgolf (trilobieten, kwalachtigen en schelpdieren) mogen nieuwe soorten verwelkomen: beenvissen en de inktvisachtige ammonieten. Op de bodem van de oceaan komen koraalriffen en sponzen. De Noordelijke en Zuidelijke landmassa's zijn bedekt met bossen vol planten waar primitieve insecten in huizen. De eerste gewervelde amfibieën (met skelet) verkennen buiten de oevers het land.

.

375 miljoen jaar terug

De tweede uitstervingsgolf doet vijfenzeventig procent van alle soorten verdwijnen. Is het door een inslag van meteorieten (resten in Australië en in Nevada) of is het de temperatuurdaling door de C02-afname (veel planten = weinig CO2)? Vooral het leven in ondiepe warme wateren is getroffen. De uitstervingsgolf duurt drie miljoen jaar.

.

290-250 miljoen jaar terug

Het Perm is droog en warm. Het continent Pangea strekt zich uit van Noord- tot Zuidpool. België ligt oostwaarts (de huidige Sahara). De Grote Oceaan is een restant van de 'alzee' Panthalassa met een noord-zuidelijke stroming. De eerste dieren verlaten definitief het water om op het land te leven. Aan het einde van het Perm leven de archosauriërs, voorloper van de vogel en de krokodil. Er zijn zoogdierachtigen en eierleggende reptielen.

.

252 miljoen jaar terug

Vulkanisme veroorzaakt de derde uitstervingsgolf, bekend als The Great Dying tijdens de overgang van het Perm naar het Trias (250-200 miljoen jaar terug). Vijfennegentig procent van het zeeleven sneuvelt en op land verdwijnt zeventig procent van de gewervelden. Veel landplanten zijn reeds aangepast aan de opwarming van het klimaat. In het gebied dat nu Siberië is zijn grote scheuren in de aardkorst. Lava, broeikasgas, aswolken vinden hun neerslag, getuigde de basaltvelden van de Siberische Trappen en doen de temperatuur wereldwijd stijgen. Bij veertig graden celsius verzuren de oceanen waar bacteriën methaangas uitspuwen. Deze periode duurt mogelijks een miljoen jaar.

.

250-200 miljoen jaar terug

Trias. De overgang van het Perm naar het Trias kondigt het Mesozoïcum aan, dit is bekend als het tijdperk van de dinosauriërs. Dinosauriërs en de eerste vliegende reptielen, de pterosauriërs, spelen voorlopig een ondergeschikte rol. Omdat er nauwelijks fossielen uit deze periode te vinden zijn, lijkt/is de aarde ongeveer vijf miljoen jaar onbewoond. Het Trias legt de basis voor de huidige biodiversiteit. Op land is de archosauriër de voorloper van de krokodil. In de oceanen veroveren reptielen een plek aan de top van de voedselketen. Er zijn plesiosauriërs, met hun lange nek en vier vinnen die vroeger ooit poten zijn geweest. En de ichthyosauriërs lijken op dolfijnen.

.

200 miljoen jaar terug

De vierde uitstervingsgolf begrenst Trias en Jura. Landleven sterft opnieuw uit: tachtig procent van de soorten, inclusief insecten. Het zeeleven ontsnapt grotendeels aan de catastrofe die vermoedelijk 10.000 jaar duurt. Over het waarom van het verdwijnen van deze soorten is nog steeds onduidelijkheid. Een klimaatverandering en het uit elkaar vallen van het supercontinent Pangea dat vulkanisme en een toename van CO2 in de atmosfeer veroorzaakt lijkt waarschijnlijker dan de inslagen van meteorieten.

.

150-65 miljoen jaar terug

De aarde krijgt haar huidige vorm. Het supercontinent valt uiteen. Zal het tot 1492 duren voor de continenten weer met elkaar verbonden raken of zijn er eerdere contacten? Oceanen omgeven de continenten, zeestromingen verspreiden water en zorgen voor opwarming en afkoeling. Seizoenen bepalen het uitzicht van de landmassa's. Diverse dinosauriërs, groot en klein overheersen de aarde als vlees- en planteneter. De reusachtige T-Rex wordt dertig jaar oud en de Anchiornis is dertig centimeter groot, bedekt met veren. Kleine zoogdieren komen tot ontwikkeling, ze zijn echter schuw en verkiezen het nachtleven. In zee jaagt de Mosasaurus, de Maashagedis. Wetenschappers vonden hem of haar in de Limburgse Pietersberg terug.

.

66 miljoen jaar terug

Het is afgelopen met de dinosauriërs na de meteorietinslag waarvan de Chicxulub-krater in Yucatan in Mexico getuigt. Dit is de vijfde uitstervingsgolf. Die verwoest vijftig procent van het oceaanleven, op land gaan alle niet-vliegende mastodonten waaronder de Tyrannosaurus Rex ten onder. De vegetatie herstelt zich in de komende miljoen jaar ten voordele van de zoogdieren ter grootte van een rat, een vos en dieren tot vijftig kilogram.^[3]

.

60 miljoen jaar terug

Hamsterratten (Noord-Amerikaanse zoogdieren) bouwen nesten met stenen en takken. Als ze urineren omsluit hun urine het nest als vers geperst glas. Dit is erg waardevol materiaal voor archeologen. Veel planten en dieren stierven uit en hun overblijfselen zijn alleen in deze nesten terug te vinden.

.

10 miljoen jaar terug

Eerste mensachtigen.

.

6 miljoen jaar terug

Chimpansee als laatste gemeenschappelijke voorouder.

.

♣ The Remains Of The Oldest Human Ancestor Ever Found | First Human | Timeline

.

♣ EEN SCHEPPINGSVERHAAL

.

>>> - 10 tot 5 miljoen jaar -> - 3,2 miljoen jaar -> - 2,4 miljoen jaar -> - 1,5 miljoen jaar -> - 32.000 jaar -> - 15.000 jaar -> - 5.000 jaar >>>

.

Zes dagen

De mens (Homo) zoals we onszelf nu kennen is samen met chimpansees, gorilla's en orang-oetans een deel van de familie mensachtigen (Hominidae), geen afstammeling zoals anti-Darwinisten te zeggen. God zou het eens zijn met deze uitspraak. Die schept de wereld in zes dagen. Zes is een mooi gemiddelde. De zevende dag is een rustdag. Op één of andere wijze hangt deze 'weekcyclus' samen met wat de maan doet. De Romeinen hebben een week van acht dagen en gaan bij Constantijns bekering bij het begin van de vierde eeuw van over naar de zevendaagse cyclus. De Inca's kennen een achtdaagse week en China een tiendaagse. Vijfdaagse weken komen voor bij de Mongolen en de Hittieten. Volkeren zoals die van Bali, Indonesië, Colombia en Bogota kennen driedaagse weken, sommige West-Afrikanen kennen een vierdaagse week.

.

Eden of evolutie?

.

In dit wetenschappelijke tijdperk kan de bijbel ons niet langer bekoren. Toch heeft het boek dat duizenden jaren gedaan. En een scheppingsverhaal, ook dat is geschiedenis. Het is interessant om te zien hoe godsdiensten, religies en sekten net zoals wetenschappers het ontstaan van de wereld begrijpen, verklaren of duiden. De verhalen of verklaringen - zowel van wetenschappers als van religieuzen - zijn niet zinloos. Ze hebben betekenis, vertellen iets over het denkkader, de gehanteerde begrippen, mentaliteiten en culturen... Doorgaans nemen twee kampen het tegen elkaar op met voor en tegenstanders waarbij het creationisme overtuigd is dat het universum, planten, dieren en mens geschapen zijn door een schepper bij een plotse, eenmalige interventie. Hier tegenover staat de evolutietheorie van de doorgaans onbekende Alfred Russel Wallace en de wereldberoemde Charles Darwin. In hun verklaring en de bijstellingen die er op volgden, ligt de klemtoon op evolutie, variatie en verandering van erfelijk materiaal en natuurlijke selectie. Maar wat dan te denken van de Joodse interpretatie van de heilige schriften - de Midrasj die ons vertelt dat Adam een staart had, die God hem afnam? Komt Darwin hier niet aardig in de nabijheid?^[4] 'Een onvolmaakt bijgehouden geschiedenis van de wereld' zo noemt Darwin de fossielen of het onderzoeksmateriaal dat ons in staat stelt het verleden te reconstrueren.

.

Paradijsverhaal

.

In de ontstaansmythen van de mensheid, zowel voor de joden en de christenen, krijgen de tuin, de hof van Eden, het Paradijs en het zonlicht een bijzondere rol. 'De aarde was woest en doods en duisternis lag over de oervloed' zo staat in het boek Genesis. De christelijke mens ontspruit in een paradijselijke omgeving waarin die zich geplaatst ziet als een Mister Bean die uit de donkere nacht op de aarde valt: Adam en Eva, de eerste schepping van Jahwe God. Dit oud-bijbelse beginverhaal speelt zich af in een tuin en in de parabel van Mattheus vertelt Jezus over het onkruid tussen het graan. De landheer gebiedt zijn werkvolk het kruid niet te trekken, om te vermijden dat ze de vruchtbare tarwe zouden ontwortelen. Het hele oerverhaal eindigt in het Nieuwe Testament met Christus' dood in de tuin van Golgotha, waar hij na zijn kruisiging begraven wordt. Het verhaal dat vele eeuwen eerder Oud Testamentisch in een tuin begon eindigt hier als een cyclus: alles kan nu herbeginnen.

.

Het boek Genesis beschrijft in hoofdstuk twee van vers 8 tot 25 uit hoe de schepping tot stand kwam.

.

8_Daarna legde Jahwe God een tuin aan in Eden, ergens in het oosten, en daarin plaatste hij de mens die Hij geboetseerd had. 9_Jahwe God liet uit de grond allerlei bomen opschieten, aanlokkelijk om te zien en heerlijk om van te eten; daarbij was ook de boom van het leven midden in de tuin en de boom van de kennis van goed en kwaad. 10_Uit Eden stroomt de rivier die water geeft aan de tuin; hij splitst zich in vier armen. 11_De naam van de eerste is Pison, hij stroomt om geheel Chawila heen, waar goud is; 12_ het god van dat land is voortreffelijk; en ook balsemhars en edelstenen worden er gevonden. 13_ De tweede heet Gichon, hij stroomt om geheel Kus heen. 14_De derde heet Tigris; hij loopt ten oosten van Assur. De vierde is de Eufraat. 15_Toen bracht Jahwe God de mens in de tuin van Eden, om die te bewerken en te beheren. 16_En Jahwe God gaf de mens dit gebod: 'Van al de bomen in de tuin moogt ge vrij eten, 17_maar van de boom van de kennis van goed en kwaad moogt ge niet eten, want op de dag dat gij daarvan eet, moet ge sterven.' 18_Jahwe God sprak: 'Het is niet goed dat de mens alleen blijft. Ik ga een hulp voor hem maken die bij hem past. 19_Toen boetseerde Jahwe God uit de aarde alle dieren op het land en alle vogels van de lucht, en bracht die bij de mens, om te zien hoe hij ze noemen zou: zoals de mens ze zou noemen, zo zouden ze heten. 20_De mens gaf dus namen aan al de tamme dieren en aan al de vogels van de lucht en aan al de wilde beesten; maar een hulp die bij hem paste vond de mens niet. 21_Toen liet Jahwe God de mens in een diepe slaap vallen; en terwijl hij sliep, nam Hij één van zijn ribben weg en zette er vlees voor in de plaats. 22_Daarna vormde Jahwe God uit de rib die Hij bij de mens had weggenomen, een vrouw, en bracht haar naar de mens. 23_Toen sprak de mens: 'Eindelijk been van mijn gebeente en vlees van mijn vlees! Mannin zal zij heten, want uit een man is zij genomen.' 24_Zo komt het dat een man zijn vader en zijn moeder verlaat en zich zo aan zijn vrouw hecht, dat zij volkomen één worden. 25_ Zij waren beiden naakt, de mens en zijn vrouw, maar zij voelden geen schaamte voor elkaar.

— Genesis 2:8-25.

.

Vrouw(on)vriendelijk...

De naam 'Eva' is afgeleid van 'leven'. Na de moord op Abel verlaat ze Kaïn - haar moordende zoon - niet, zo sterk is ze met het leven verbonden, wat natuurlijk een dubieuze interpretatie toelaat. De oorsprong van haar naam gaat verder terug dan het bijbelverhaal. De Soemeriërs noemen haar 'Inanna', de Babyloniërs noemen ze 'Tiamat' en de Egyptenaren spreken over 'Isis', een oerverhaal dus. De vrouwonvriendelijke toon ontstaat in de Joodse traditie en het latere Christendom van de kerkvaders. Die laatsten gebruiken de rib en de appel als symbolen voor Eva's minderwaardigheid op intellectueel, lichamelijk en zedelijk vlak. de Joodse traditie plaats Eva evenmin op een gelijkwaardige positie als Adam. Ze is immers uit zijn lichaam ontsproten. 'Niet uit zijn hoofd opdat ze niet trots zou worden, niet uit zijn oog opdat ze geen begerige blikken om zich heen zou werpen, niet uit zijn oor opdat ze geen luistervink zou worden, niet van zijn mond opdat ze geen kletskous zou worden, en niet van zijn voet opdat ze niet zou rond dwalen. Maar van een kuis deel van zijn lichaam; en toen God haar maakte, sprak hij tot ieder lichaamsdeel; 'Wees kuis, weest kuis!' Ondanks deze behoedzaamheid heeft de vrouw vele van die eigenschappen gekregen, die God haar niet wilde geven: menige vrouw is trots, Sara luisterde in het geheim mee, Rachel benijdde Lea en Eva greep naar de verboden vrucht.'^[5] Eva was in de oudere culturen geen 'vat vol zonden' maar de moeder der levenden. Later plaatse het Christendom Eva naast Maria waarbij een correctie optreedt: de zachtmoedige.

.

Of hét moment in de wereldgeschiedenis?

Friedrich Schiller ziet de zondeval als 'het gelukkigste moment van de wereldgeschiedenis'. 'Zonde' en 'val' kent de bijbel als woorden niet. Het woord 'verdrijven' daarentegen wel. Het uitdrijven van de vrucht is een fase bij de geboorte. De schoot van de moeder die in adem, vocht en voedsel voorzag, is niet meer. Hier begint het leven, de inspanning. Dat god het koppel uit het paradijs verdrijft is omdat ze zelf 'God' willen zijn. De zondeval is echter niet het einde van het paradijs. Nergens vermeldt de bijbel dat God het paradijs vernietigt of dat het verdwijnt. Aldus kon men er fantastische, beeldende en paradijselijke voorstellingen van maken of er naar zoeken, wat een soort symbolisch begin van het nomadische bestaan zou kunnen betekenen. Een rondtrekkend bestaan in kuddes, dat tot op heden het grootste deel van het menselijk bestaan uitmaakt. Als het nomadische bestaan als jager-verzamelaar zich op de tijdlijn van 2,5 meter, toch ruim de breedte van een klassiek schoolbord zou uitstrekken, dan is het supplement van het sedentair bestaan hooguit één centimeter. De vroegste 'nomaden' onder hen, de Homo habilis en de Homo rudolfensis leefden 2,4 miljoen jaar terug. Hun opvolgers - Homo erectus, Homo heidelbergensis, de Homo neanderthalensis - leefden eveneens van jacht en voedsel verzamelen. Bij het verlaten van de tuin ontdekken Adam en Eva de koude en het harde leven, ontdekken zichzelf, en leren leren.

(.. Vergelijk het met de Verlichting - Loskomen)

Lilith

Wat doorgaans verzwegen wordt is dat Eva als eerste vrouw ter wereld een voorganger had. Adams eerste vrouw was niet Eva, maar Lilith. In de joodse mythologie komt ze voor als een vrouwelijke demon en mogelijk is dit verschijnen gebaseerd op Lilitu, een demonisch wezen in de Mesopotamische mythologie. Lilith wordt geassocieerd met ziekte, nacht, duisternis, mannenverleiding, kindermoord, buitenechtelijke aantrekking... kortom alles wat de vrouw voor Eva ook zondig maakt. Een verhaal gaat dat Adam Lilith wil bewerken alsof hij een akkergrond ploegt. Niet dat Adam de sedentaire boerenstiel kent, maar als het verhaal later door die sedentaire boeren is opgetekend (wat heel erg waarschijnlijk is), kan dit betekenen dat het mannelijke ploegen en de vrouwelijke reactie daarop ergens enige waarheidsgetrouwheid moet kennen. Door Lilith te onderwerpen behandelt Adam Lilith als een akker met een voor waarin hij zijn zaad plant. Die onderdanigheid is niets voor Lilith, waarop ze kreisend wegvlucht en Adam nooit terugziet.

.

Van Lucy tot de Homo habilis

.

4 miljoen jaar terug

De mensachtige Australopithecus verschijnt in Afrika.

.

3,2 miljoen jaar terug

De mensachtige Lucy leeft en sterft in de regio die we nu Ethiopië noemen. We kennen haar sinds 1974 en ze is genoemd naar de hit van The Beatles: Lucy in the Sky with Diamonds.

.

Paleolithicum

.

2,6 miljoen jaar terug

Het Paleolithicum start en twee miljoen jaar terug start het Pleistoceen: een gematigd warm klimaat (interglacialen) wisselt af met zeer koude periodes, de glacialen of de 'ijstijden'. De glacialen vormen de ijskappen en doen de zeespiegel dalen, zeeën worden land, het landschap bestaat is een arctische steppe of toendra. In de warmere fasen komt er bebossing. De afwisseling van warm en koud zorgt voor het uitsterven van plant- en diersoorten én versnelt de evolutie van dieren die zich aanpassen: woelmuizen en de mensachtigen. Het Pleistoceen eindigt 10.000 jaar geleden en is in vier fasen in te delen: het Vroeg-Paleolithicum, het Midden-Paleolthicum, het Jong-Paleolithicum en het Epipaleolicthicum (deze laatste aanduiding wijst op de overgangsfase tussen het Paleolithicum en het Mesolithicum omdat er in deze cultuurfase nog een ijstijd voorkomt - die verdwijnt immers niet over met dezelfde snelheid).

.

Het Vroeg-Paleolithicum (2 miljoen tot honderdduizend jaar terug)

2,5 miljoen jaar terug

Eerste stenen werktuigen. Hier, in dit vroege paleolithicum is de jager-verzamelaar een meesterlijk roofdier die het biologisch evenwicht in zijn omgeving niet verstoort (dat kan van de huidige mens, sinds de Industriële Revolutie niet gezegd worden). Geleidelijk aan verandert dat naarmate de mens de omgeving en de technologie meer beheerst. Hoe paradoxaal ook, de toenemende beheersing van vuur, de beheersing van de planten- en de dierenwereld, verhoogt de menselijke afhankelijkheid en zijn kwetsbaarheid. Die kwetsbaarheid houdt de mens angstvallig verborgen, want de vuur- en dierafhankelijkheid zijn de achillespees van de (huidige) samenleving. Wie vuur zegt, denkt aan gezelligheid of aan natuurrampen. Kerncentrales, de elektriciteitsdistributie en hun afgeleiden blijven buiten beeld. Wie aan dieren denkt, denkt aan huisdieren of exotische beesten. Veefokkerijen, kippenkwekerijen en de [[abattoirs]] blijven onbelicht, tenzij bij een gekke koeienziekte of een dioxinecrisis die een morele paniek oproept. Dat de veeteelt veertig procent meer bijdraagt aan het broeikaseffect dan de transportsector en de hoofdoorzaak is van de klimaatverandering zeggen we ook liever niet.

.

2,4 miljoen jaar terug

De mensensoorten Homo habilis en Homo rudolfensis verschijnen in Oost-Afrika.

.

2 miljoen jaar terug

Verspreiding van de mens vanuit Afrika naar Eurazië.
Evolutie in verschillende mensensoorten.
In Zuid-Afrika is in een klomp rode jaspis door verwering een gezicht ontstaan. Iemand nam het mee als 'oudste kunstwerk ter wereld.'

.

1,9 - 1,8 miljoen jaar terug

De homo erectus (de rechtopstaande mens), de heidelbergensis & de neanderthalensis leven van jacht, visvangst en verzamelen.

.

1,7 miljoen jaar terug

Het garen van voedsel gebeurt bij natuurlijke warmtebronnen, voor de vuurdomesticatie is het nog te vroeg.

.

.

Homo erectus

De homo erectus onderscheidt zich van zijn voorgangers omdat hij en zij...

1. rechtstaan en ver kunnen kijken; een evolutie die te maken heeft met de overgang van een bos- naar steppelandschap. 

.

2. op twee benen lopen; 

. 

3. de handen vrij hebben (vuur dragen!); 

.

4. een rondere schedel hebben; 

.

5. over grotere hersenen beschikken (dankzij het eten van gekookt of warm voedsel vergt de spijsvertering minder energie en komt meer energie vrij voor de hersenen gaat een hypothese);

.

.

Vuurdomesticatie en taalontwikkeling

Houtwrijving om vuur te maken met een vuurploeg

Vuurslaan: vuursteen en vuurslag
Houtwrijving: vuurboor, vuurboog, vuurploeg, vuurkoord en vuurzaag
Tondeldoos (een doos met vuursteen en een licht ontvlambare stof, tondelzwam)
Brandglas (ontsteking door licht met een positieve lens)
Wrijving (bijvoorbeeld bij het vastlopen van een lager)
Lucifer of zwavelstok

Sommige taalkundigen denken dat de Homo erectus zo'n 1,5 miljoen jaar geleden taal sprak (gelijkend op de taal nu?) gezien zijn relatief grote brein.

.

1 miljoen jaar terug

De vuurdomesticatie begint. De oudste sporen die de vuurdomesticatie documenteren - verkoolde planten en dierenresten - zijn gevonden in Zuid-Afrika, diep in een grot, wat een blikseminslag uitsluit.

.

900.000 jaar terug

De Homo erectus is in Java. Hij heeft wellicht geen verwantschap met de erectus in Afrika. De data kunnen volgens de bron nogal variëren.

.

Inleefoefening II

.

Vergeet de Bright lights, big city en de Donald Fagen-(j)achtige matrixwereld van het lesrooster, het uurrooster, het arbeidsschema, de vertrek- en aankomsttijden van treinen en metro’s en probeer deze historische inleefoefening. Hoe was het om te leven in een wereld zonder wetenschap? Het idee dat een wetenschap met enige autoriteit de natuurverschijnselen verklaart, verbanden legt tussen die verschijnselen en de menselijke technologie hiermee in verband brengt, ontspringt pas met het denken van Francis Bacon (1561-1626), René Descartes (1596-1650) en Isaac Newton (1643-1727).^[7]

.

Keer terug uit een maatschappij van plastic en siliconen naar een wereld van koper en hout, een wereld waarin de vuurvaardige, taalgebruikende, vooruit denkende en samenwerkende mens zich onderscheidt van zijn naasten, de dieren die overleven op drie elementen: water, lucht en aarde. Als die eeuwenoude soortgenoten het vierde element leren beheersen, komt de evolutie van de mens op kruissnelheid: de voedselbereiding, het ontginnen van gronden, dieren op afstand houden… behalve de toegenomen veiligheid creëert de vuurdomesticatie het sociale en het culturele leven. Vuur brengt mensen bij elkaar en is aldus sociaal. Het zet mensen aan om de vuurvaardigheid door te gegeven. En dat is cultuur. Bij de jacht op mammoeten en holenberen gebruikt hij werpwapens, verplaatst hij vuur, leeft hij in groep, hij denkt wat komen gaat en communiceert. Een vaste verblijfplaats is hem echter vreemd...

.

Een groep jagers en verzamelaars bestaat doorgaans uit vijftien tot dertig mensen die overleven in een jachtgebied van enkele honderden vierkante kilometer. Sinds de laatste ijstijd groeit het aantal kuddes en slinken de jachtgebieden.^[8]

.

750.000 jaar terug

De Homo erectus is in China. We noemen hem de Pekingmens. DNA toont een wereldwijde verwantschap van de Chinezen met de rest van de mensheid en dat alle mensen afstammen van een groep Homo sapiens sapiens van enkele honderden individuen.

.

700.000 jaar terug

Op Java zijn versierde schelpen te vinden.

.

600.000 jaar terug

De Homo Sapiens splitst zich af van de Neanderthaler. De mens krijgt niet alleen een 'vriendelijker' gezicht, hij wordt ook vriendelijker. Het gezicht verkleint, verplat en de ogen zijn uitgesproken. Zware wenkbrauwen verdwijnen. Sommige onderzoekers (in dit geval de Belgische antropoloog Cederic Boeckx aan de universiteit van Barcelona) leiden hieruit een verhoogde samenwerkingsvaardigheid af.^[9] Ze vergelijken deze ontwikkeling met het syndroom van Williams-Beuren.

.

500.000 jaar terug

De oudste getuigen van menselijke aanwezigheid in de omgeving van Luik. Het gaat om enkele stenen werktuigen, gebruikt door nomadische jager-verzamelaars die het toendrawild volgen.

.

500.000-200.000 jaar geleden

De Homo heidelbergensis

.

450.000-160.000 jaar terug

Calais en Dover vormen één smalle bergrug van kalksteen. Na de ijstijden vindt het smeltwater van Scandinavië tot Schotland en de noordelijke Noordzee zijn uitweg langs deze bergrug. Golven werken zich uit op de zachte kalksteen en doet kalkkliffen en een zeestraat, het Nauw van Calais ontstaan. De kloofvorming gaat door tot op vandaag.

.

400.000-300.000 jaar terug

De vuurdomesticatie is algemeen gekend en wijd verbreid.
Neanderthalers evolueren in het Midden-Oosten en Europa.
Homo Sapiens evolueert in Oost-Afrika, een gebied dat nu Ethiopië noemt.

.

300.000-150.000 jaar terug

Vroeg moderne homo sapiens, de recente vondst van een schedel in Marokko toont aan dat Homo sapiens niet 'plots' ontstond, maar zich geleidelijk ontwikkelt. 'Er is geen tuin van Eden in Afrika', zegt onderzoeker Jean-Jacques Hublin van het Max Planck Instituut voor Evolutionaire Antropologie in Leipzig aan De Volkskrant. 'De tuin van Eden ís Afrika.'

.

150.000-120.000 jaar terug

De mens (de homo sapiens sapiens) verspreidt zich uit Afrika naar het noordoosten naar Azië en Europa. Tussen 125.000 - 60.000 komt hij aan in Eurazië, 40.000 jaar geleden in Australië, en 15.000 jaar geleden in Amerika. Meer afgelegen eilanden zoals Hawaï, Paaseiland, Madagaskar en Nieuw-Zeeland raakten bevolkt tussen de jaren 300 en 1280.

.

140.000 jaar terug

De Homo Erectus verdwijnt. Hij ontstond 1,9 miljoen jaar geleden.

.

110.000 jaar terug

De mens verspreidt zich uit Afrika naar het zuidwesten, naar Oceanië.

.

Kijken

Australopithecus, 4,3 tot 2 miljoen jaar geleden.
Homo Habilis, 2,2 tot 1,5 miljoen jaar geleden, Oost-Afrika.
Homo erectus, reconstructie.
Vondsten van Eugène Dubois waarbij hij de Pithecanthropus erectus of de Javamens beschrijft.
Homo Heidelbergensis, 500.000 tot 200.000 jaar geleden.
Vuistbijl uit het Acheuléen.
Een Neanderthaler en een homo sapiens sapiens.
De mens van Spy, 40.000 jaar geleden.
Megafauna van het late Pleistoceen.
De Pekingman

.

Het Midden-Paleoliticum (100.000 tot 37.000 jaar terug)

.

80.000 jaar terug

Sporen op een strand in Normandië in Le Rozel tonen voetsporen van Neanderthalers en hun kinderen en vuurresten. De neanderthalvoeten blijken breder dan die van mensen, vooral in het midden. Hun lichaamslengte wordt geschat tot 185 centimeter. De groep bestond uit maximaal 14 Neanderthalers.

.

77-73.000 jaar terug

De oudste grotkunst ter wereld is te vinden in het zuidelijkste punt van Zuid-Afrika. In de Blombosgrot is niet figuratieve kunst gevonden, er is niets afgebeeld. In deze grot kwam de oudste halsketting van vijfenzestig druppelvormige strandschelpen aan het licht. De laatste dragers deden dat 75.000 jaar geleden, dat wijzen de okersporen uit.

.

70.000 jaar terug

De Toba-uitbarsting zorgt voor een jarenlange vulkanische winter.
De eerst vertelde verhalen werken als een cognitieve revolutie die een culturele geheugenbank mogelijk maakt. Het verhaal werkt in de hersenen als een 'contextuele infrastructuur' om feiten te ordenen, te begrijpen, te delen en vooral te herinneren. Info in verhaalvorm is tweeëntwintig keer beter te onthouden dan een opsomming omdat een verhaal alle relevante hersendelen activeert, niet alleen de taalcentra.
Sapiens verspreiden zich uit Afrika.

.

70.000 tot 12.000 jaar terug

De laatste ijstijd zorgt voor een lage zeespiegel. Het Kanaal en de Noordzee liggen er voor de laatste keer droog bij. Tussen Engeland en het Europese vasteland is geen barrière. Het Kanaal is een uitgestrekte ijzige toendra met een zuidwestwaarts stromende rivier die uitmondt in de Atlantische Oceaan.

.

64.000 jaar terug

Een grottencomplex in het Noord Spaanse Baskenland - Cantabrië tonen de El Castillo-grotten decoratieve sporen van de Neanderthaler en de mens. Tijdens de laatste ijstijd is de labyrintische grot hun toevluchtsoord.

.

60.000 jaar terug

De migratie uit Afrika naar Europa start.

.

50.000 jaar terug

In het Spaanse El Sidron zijn er sporen gevonden van een Neanderthalgroep van zeven volwassenen en drie kinderen.
Sapiens koloniseren Australië, de megafauna sterf er uit.

.

45.000 jaar terug

een stamoudste voorziet zijn verhaal van een illustratie: het Celebeswrattenzwijn.

.

40.000 jaar terug

De Neanderthalers zijn duidelijk aanwezig in in Europa en in het Heuvelland. Op de Kemmelberg in Heuvelland en in Veldwezelt-Hezerwater laten ze meer dan 200 artefacten liggen: vuistbijlen in vuursteen, messen, boordschrabbers, Levalloisspitsen, Moustierspitsen. Wilde mammoeten, oerrunderen, rendieren en wilde paarden, de wolharige neushoorn jaagden ze op en verneden ze waarschijnlijk ter plekke om in hun tijdelijke, nomadische kamp klaar te maken. Van de tentenkampen zijn geen sporen gevonden.
Spy Skull, een Neanderthalerschedel uit Spy nabij Namen.
De Homo Sapiens doorkruist onze regio en produceert kunst.

.

40.000 - 35.000 jaar terug

De paleolithische kunst en de "culturele explosie" van de Homo sapiens stimuleren het taalvermogen en brengen hem op een (wat dat ook moge zijn) 'hogere graad van beschaving'.

.

38.000 jaar geleden

In een grot in de Zwabische Jura is een tekening te vinden van een kat-mens met wijd open armen en benen en een zwaard (?) er tussen dat lijkt op het sterrenbeeld Orion.

.

Het Jong-Paleoliticum (37.000-10.000 jaar terug)

.

♣ Wie waren de Neanderthalers? DW Documentary

.

37.000-30.000 jaar terug

.

De Neanderthaler sterft uit (is er een verband met de uitvinding van de boog door de mens?). De Neanderthaler is geen voorloper van de mens.

.

Vanaf nu start een koudegolf die bewoning in onze regio onmogelijk maakt.

.

33.000 jaar terug

.

Grotte Chauvet Pont d'Arc in de Ardèche is wellicht de oudst gekende beschilderde grot in de wereld. De schilderingen tonen apen, leeuwen, neushoorns, oerossen, paarden en bizons ter instructie van de jacht. Er zijn ongeveer driehonderd dieren afgebeeld. In andere grotten komen de panter, de uil), de neushoorn nauwelijks voor. De holenberen is er ook. Abstracte tekens en afdrukken van handen komen voor. Jean-Marie Chauvet, Éliette Brunel en Christian Hillaire ontdekken de grot in 1994 die voorlopig niet toegankelijk is. Sedert 2015 is er een kopie, een 'kunstgrot' die de grotschilderingen tot leven wekt. De Duitse cineast Werner Herzog maakte in 2010 een 3D-documentaire over de grot: 'Cave of Forgotten Dreams'.

.

32.000 jaar terug

.

Pijl en boog

.

In de Coliboaia-grot in Roemenië worden bizons, beren en neushoorns in zwarte kleuren, waarschijnlijk houtskool op de wand geschilderd. De ontdekking gebeurde in 2009.

.

Ca. 32.000-27.000 jaar terug

.

Venus van Willendorf & Man van Brno

.

31.700 jaar terug

.

In de grotten van Goyet zijn sporen gevonden van een vroege domesticatie van een prehistorische hond. (De mens nam de wolf onder zijn hoede en de soort evolueerde in de richting van wat we nu een hond noemen. Het gevonden exemplaar is geen voorouder van de huidige hond maar een uitgestorven zustergroep). De hond is het enige dier dat zich laat domesticeren voor de Neolitihsche revolutie.

.

30.000 jaar terug

.

In een rijk beschilderde grot in de Franse Dordogne is een maankalender achtergelaten. Het arendsbotje toont ingekraste cirkels, bogen en halvemanen die het tweewekelijkse wassen en het afnemen van de maan illustreren.

.

27.000 jaar terug

.

Cro-Magnon mens; ontdekt in de Dordogne in 1868.

.

20.000-15.000 jaar terug

.

De Homo erectus soloensis, een ondersoort van de Homo Erectus die leeft op Java sterft als laatste Homo Erectus uit.

.

Het is met artefacten en fossielen gedocumenteerd hoe mensen uit Azië naar Amerika migreren. Een landmassa verbindt de noordwestelijke punt van Noord-Amerika met de noordoostelijke punt van Azië. Over die bovenzeese landmassa (nu Rusland en Alaska) lopen mensen en dieren. Het gaat om zo'n 900 kilometer.

.

17.000 jaar terug

.

Grotschilderijen in Lascaux tonen astronomische hemelkaarten die de maancyclus in punten en vierkanten illustreren. Erboven is een rij van 13 kwartieren te zien die het tijdstip tonen waarop de paarden drachtig zijn en makkelijk te vangen zijn. Diende Lascaux als prehistorisch planetarium?

.

16.000 jaar terug

.

Sapiens koloniseren Amerika, de megafauna sterf er uit.

.

Grot van Altamira.

.

13.000 jaar terug

.

Cueva de las Manos, een grottenstelsel in Argentinië bij de rivier Río Pinturas toont meer dan tweeduizend mensen handen, lama's en jachttaferelen.

.

Grot van Niaux in Zuid Frankrijk. De grot lijkt niet bewoond, hoewel bewoonde grotten in de regio bekend zijn.

.

Kijken

(..)
Groep B
Groep B
Groep C
Replica uit Niaux met bizons.

.

Het Mesoliticum (12.500 jaar tot 10.000 jaar terug)

Het Mesolithicum is een eigenaardige periode die moeilijk te grijpen is. Als overgangsperiode bouwden archeologen en historici deze periode in vanuit een evolutionair perspectief. Het lijkt op de Renaissance, die verhoudt zich even paradoxaal ten aanzien van de Middeleeuwen voor haar en en de Nieuwe Tijden die aanbreken. Veel van het oude is ook in het nieuwe herkenbaar. En omgekeerd.

.

In Kortrijk zijn op de Pottelberg en in de buurt van de wijk 't Hoge ongeveer 250 artefacten uit deze periode ontdekt: wapenspitsen, lemmers, schrabbers, stekers, vuurstenen, burijnen.

.

Het Nauw van Calais is weer een zeestraat met de Atlantische Oceaan (zo'n 8.000 jaar geleden, valt strikt genomen buiten het Mesoliticum).

.

Agrarische revolutie, planten en dieren worden (beginnend) gedomesticeerd: vooral de hond.

.

Een hut als een extensie van de kledij. Verschillende soorten hutten van de inheemse bevolking in Brazilië, 1834.

.

Wat gaat de sedentatie vooraf?

.

Zo'n twaalf- tot tienduizend jaar geleden eigenen diverse nomadische groepen zich - overal ter wereld - een vaste locatie toe. Veel ontwikkelingen en uitvindingen gaan die definitieve sedentatie vooraf. Met andere woorden: vooraleer de nomadische groepen zich een vaste woonplek vinden, zijn er al veel uitvindingen in ontwikkeling. Dit 'seminomadisme' kenmerkt zich door het feit dat nomaden steeds langer ter plekke blijven maar niet definitief. Dat komt tot uiting in:

.

1. Experimenten met het ontginnen (en de kweek?) van wilde granen en de veredeling ervan kunnen rond 20.000 v.Chr. begonnen zijn. Daarbij begint de mens met plannen en vooruitdenken: (onbewaakte?) opslag ontstaat.

.

2. De sikkel laat een efficiënte oogst toe; speren en bogen met stenen pijlpunten penetreren beter, maalstenen, mortieren en stampers malen granen en mineralen. Touw en draad zetten aan tot weven en de naald maakt het naaien van huiden mogelijk.

.

3. De oudste rotsschilderingen uit Lascaux zijn gedateerd op 17.000 jaar geleden, die van Altamira in Spanje schat men op 15.000 jaar terug. Het beschilderen van stenen is de voorganger van wat later het schrift wordt.

.

4. 12.500 jaar terug: In Japan worden de eerste potten en kommen gemaakt. De betekenis? Kommen en potten vervangen en zijn een uitbreiding op de handen van de jager verzamelaar en laten bewaring toe. Manden en vlechtwerk doen hetzelfde: ze zijn het begin van de transportrevolutie. 

.

5. De kano en andere vroege boten, daar zijn sporen van.

.

6. Ook het bakken van brood en het maken van ovens gaat de sedentatie vooraf.

.

We zijn geneigd om jagers-verzamelaars als nomaden te beschouwen, en tot op vrij grote hoogte zijn ze dat ook, maar de meeste stammen hebben semipermanente nederzettingen, die generaties lang op dezelfde plek kunnen blijven. Dergelijke kampen worden vaak maandenlang aan één stuk bewoond en vormen dan niet alleen een vast punt voor feesten, religieuze rituelen en festivals, maar kunnen ook nuttig zijn als handelscentra. Veel van deze vroegste kampen waren vermoedelijk gemaakt van plantaardig materiaal, zoals palmbladeren, hout en bamboe en zijn al lang geleden volkomen weggerot. Sporen van oude semipermanente kampen in de openlucht worden in West-Europa echter in steeds grotere aantallen gevonden. Kennelijk waren het zomerkampen die bewoond werden door kleine groepjes jagers, die 's winters misschien met groter groepen in grotten woonden. In het best bestudeerde kamp, dat ongeveer vijftienduizend jaar geleden bij Pincevent in de Seinevallei lag, vonden onderzoekers de silhouetten van vijf tenten van rendierhuid, waar 's zomers een klein groepje jagers woonde. Hoewel er geen funderingen overbleven, is de vorm van de bouwsels gedeeltelijk onthuld door de patronen van door de gereedschapsmakers in hun tenten afgeslagen vuursteensplinteres. Permmnente bouwsels, zoals grotten, waarvan sommige tienduizend jaar lang bewoond zijn geweest, onthullen de rijken, semipermanent gevestigde levens van onze voorouders. Opmerkelijk gedetailleerde kunstwerken verfraaien deze vroegste menselijke onderkomens, waaronder 65.000 jaar oude, door neanderthalers gemaakte grotschilderingen en stempelwerk, en figuratief werk van meer dan 35.000 jaar oud op het Indonesiche eiland Sulawesi, waarvan een groot gedeelte, te oordelen naar de afmetingen van de handafdrukken, waarschijnlijk door vrouwen is gemaakt. Om van een onderkomen een huis te maken, hebben mensen in steeds sterkere mate hun omgeving een ander aanzien gegeven. Ze kapten bossen, bejaagden de megafaune, en uiteindelijk een volkomen kunstmatig landschap gecreëerd.

Gevonden broodkruimels

.

Het moet een mooie dag geweest zijn in Bilad al-Sham, aka het Morgenland, de Levant of het historisch-geografisch gebied dat grotendeels Israël, Palestina, Jordanië, Syrië en delen van Turkije beslaat. Zo’n 14.000 jaar geleden woonde daar Uk-Uk, de vernuftige Natufiër. Of Uk-Uk een man was of een vrouw, laat ik in het midden, ik ben geen specialist in genderstudies binnen semi-sedentaire voedsel-verzamelaarssamenlevingen. Maar laten we er even van uitgaan dat hij een man was. Uk-Uk, nakomeling van Ug Ug, was altijd al een bijzondere jongeling geweest. Of de naam Uk-Uk een veelvoorkomende naam was binnen de Natufische samenleving, laat ik in het midden, ik ben geen specialist in laat-epipaleolithische nomenclatuur. Uk-Uk was nieuwsgierig van aard. Als kind was hij meermaals ernstig ziek geworden door onbekende besjes te eten. Het was die nieuwsgierigheid die hem te dicht bij een wild zwijn had gedreven. Wat Uk-Uk dacht toen hij het zwijn aaide, blijft een mysterie voor ons. Wat we wel weten, is dat het zwijn zijn gebaar niet apprecieerde. Tijdens de schermutseling na de ongewenste aai verloor Uk-Uk het merendeel van zijn gebit. Daarom droeg hij sinds die dag steeds een maalsteen mee. Daarmee maakte hij gevonden voedsel verteerbaarder, verbrijzelde hij vezels en maakte hij knapperig fruit papperig. Het was die omslachtige manier van vreten die Uk-Uk bracht tot een van de belangrijkste ontdekkingen van de menselijke geschiedenis. In de buurt van de grot waar zijn stam zich had nedergezet, groeiden indrukwekkende groene tarwehalmen die makkelijk boven zijn 1,44 meter uittorenden. Meerdere leden van zijn stam hadden al eens een aartje afgeknapt en de korrels van hun kafjes gewreven. Maar meestal negeerden ze de halmen, want ze beleefden weinig plezier aan de smaak. Hoeveel Uk-Uks zijn er geweest die niet tot aan het stadium van pap zijn geraakt? Hoeveel Uk-Uks hebben de pap laten aanbranden? Dat was buiten de maag van Uk-Uk gerekend. Hij had zin in een snack. De opbrengst van de jacht was mager de laatste tijd en de vruchten lieten op zich wachten. Uk-Uk bedacht zich met de emmer tarwe en verzamelde een buidel vol. De geplette korrels waren droog en de poederpulp deed hem hoesten. Water. Water was altijd al een goede vriend geweest in zijn tandeloze bestaan. Uk-Uk maakte de pap, maar zeggen dat die een ‘smaakbommetje’ was, zou een overstatement zijn. Vuur. Het was de gewoonte in die tijd om alles eens boven het vuur te houden. Het had een goede reputatie opgebouwd met betrekking tot vlees. Zonder dat Uk-Uk erbij stilstond, had hij de basis gelegd voor een grijs boerenbrood, wit gesneden, naan en pita, volkoren en ciabatta, challah en pretzels, knäckebröd en roti, en paradoxaal genoeg glutenvrij brood. Of er iets waar is van de historie van Uk-Uk, weet ik niet, ik ben geen culinaire paleontoloog. Wat ik wel weet, is dat er vijftien broodkruimels werden gevonden op de Shubayqa 1 archeologische site in Jordanië. Die bleken zo’n 14.400 jaar oud te zijn, ouder dan de eerste sedentaire agrarische samenlevingen. Als iemand het verdient om te verrijzen en erkenning te krijgen voor zijn verwezenlijking, is het Uk-Uk wel. Aan de basis van menselijke kennisverwerving ligt trial-and-error. Proberen en falen. Hoeveel Uk-Uks zijn er geweest die niet tot aan het stadium van pap zijn geraakt? Hoeveel Uk-Uks hebben de pap laten aanbranden? Hoeveel stamgenoten vonden de ontdekking van het brood niet de moeite waard om verder te onderzoeken? Native Americans beschouwden een berg als een gebeurtenis. Niet als een onveranderlijk resultaat. De berg is in wording. Brood is een gebeurtenis en geen evidentie. Dankjewel Uk-Uk.

— Rashif El Kaoul.

.

12.000-11.600 jaar terug

In Göbekli Tepe (Navelberg, in het zuidoosten van Turkije) slaan nomadengroepen de handen in elkaar en besluiten tot de bouw van een gigantisch monument die in de archeologie geen precedent kent. De gebouwen bestaan uit T-vormige pilaren in cirkels. De stenen wegen vele tonnen, losgehakt en de heuvel opgevoerd. De ontdekking ervan in 1994 zette het idee dat nomadengroepen langs elkaar leven, op zijn kop. De site toont aan dat nomaden op behoorlijk grote schaal samenwerken, hun krachten bundelen en zich laten zich leiden 'een' idee. Vijfhonderd werklieden waren, naar schatting nodig om dit indrukwekkende bouwwerk te creëren, zonder een boerderij in de buurt. Wie zorgde voor het voedsel? Nog meer werklieden? Of een overdaad aan wild en voedsel? Aanwijzingen dat er ooit een sedentaire bewoning was op de Navelberg zijn er niet. Het lijkt een nomadisch bedevaartsoord als een soort experiment voorafgaand aan de sedentatie. Dit maakt de tempel uitzonderlijk: ze ging de boerderij vooraf. Althans dit is de interpretatie van Klaus Schmidt. Die stelt dat bij de bouw van dit complex de Neolithische revolutie nog niet was begonnen. Schmidt denkt dat de nomaden overvloedige wilde granen gebruikten dat de bescherming ervan tegen wilde gazelleskuddes en ezels tot samenwerking leidde die vervolgens grootschalige landbouw deed ontstaan, en een dorp nabij de bouwplaats. De bouw van de tempel zou dus voorafgaan aan het Neolithicum en niet andersom.^[11] Latere publicaties stellen dat in deze regio en deze periode het Neolithicum al stevig ingang vond, dat verklaart waarom sommigen het Neoliticum reeds 12.000 jaar geleden laten starten en niet 10.000 jaar geleden.^[12] Dat betekent dat prille neolithische boeren de tempel bouwden nadat ze eerder voor hun eigen profijt kozen.

.

Kijken

Kaart
Göbekli Tepe, pijler
Detail
Detail
Detail
Opgravingen 2010
Doorsnede
Museum

.

VAN DE NEOLITISCHE REVOLUTIE TOT DE OUDHEID

DE PREHISTORIE, TIEN- TOT VIJFDUIZEND JAAR GELEDEN

.

Neolitische revolutie (12-10.000 terug tot de kopertijd)

.

KRONIEK: 12.000 tot 3.000 jaar terug

.

Ongeveer 11.700 jaar terug

.

Einde van de laatste ijstijd. Die valt min of meer samen met de overgang naar de sedentaire landbouw: gemeenschappen van jager-verzamelaars beginnen op alle continenten met het verbouwen en het veredelen van wilde gewassen. De Vruchtbare Sikkel is hierbij het meest succesrijk. Het einde van het Pleistoceen of de laatste ijstijd doet in onze streken de zeespiegel opwarmen en met zeven (!) centimeter per jaar stijgen. In de vruchtbare sikkel worden de eerste nomaden sedentair. Jericho, nu Tell es-Sultan, is één van de oudste steden ter wereld. Op het einde van de laatste ijstijd voltrekt het proces van het sedentair worden zich geleidelijk en met verschillende snelheden: In westelijk Iran en in Palestina begint omstreeks 10.500 jaar geleden, Egypte volgt en in de Balkan en Griekenland komt de sedentatie er 8.000 jaar terug. Midden-Amerika en China volgen 7.000 jaar terug. In Noord-Europa zijn de oudste sporen van sedentaire gemeenschappen zes tot vijfduizend jaar oud. Dat noemen we de neolithische (r)evolutie. Het proces verschilt dus van regio tot regio en uiteraard bleven groepen nomaden rondtrekken zonder dat ze het nodig vonden land te bebouwen. In sommige regio's gaan de veranderingen snel, elders spreekt men liever van een evolutie dan over een revolutie. Landbouwsamenlevingen staan voor onveiligheid: de hongerdood en de hongersnood zijn nooit ver weg.

.

De gevolgen van de Neolithische revolutie zijn

.

1. Religie als regulator van de economie (zie verder).

.

2. De opkomst van genderhiërarchie leidt tot de vrouwelijke voorkeur voor mannen met status (onder nomaden speelde dit nauwelijks). Dat heeft te maken met het verhogen van de overlevingskansen van haar en van de kroost: niets is kwetsbaarder dan een zwangere vrouw of een vrouw omgeven door een nest kinderen. Het sterkere mannelijke bovenlijf zorgt ervoor dat mannen beter ploegen en aldus een dominante rol gaan spelen in de foerage. Het ploegen maakt het schoffelen en het scheppen marginaal (wat ook een vrouwelijke activiteit was) en zo gaan mannen de voedselproductie controleren en domineren. Daardoor krijgen ze macht over de economie, de politiek, de seksualiteit... Ester Boserup is een Deense economist. Die toonde in 1970 aan dat overal ter wereld de technologie om gronden, akkers of tuinen te bewerken, de positie van de vrouw bepaalt. Tijdens de nomadische periode was er nauwelijks sprake van specialisatie en is de geslachtelijke opdeling van de arbeid geen onderwerp. Die komt er bij de sedentatie: een ploeg vereist kapitaal, bovenlijfkracht (om de ploeg te trekken of het trekdier te mennen) wat zich niet laat combineren met kinderzorg.^[13]

.

3. Het aantal uitvindingen in de periode rond het begin van de landbouw was even indrukwekkend als het aantal uitvindingen ten tijde van de Industriële Revolutie.

.

4. Het ontstaan van een priesterkaste, krijgers, ambachten, boeren en slaven en de daarbij horende hiërarchie.

.

5. De domesticatie van planten en dieren.

.

11.000 jaar terug

.

Jericho is de oudste, bewoonde stad ter wereld. De permanente bewoning gaat 11.000 jaar terug en begint met een nederzetting met een stenen muur, een toren en ronde woningen van lemen tegels. De stad was vier hectaren groot en cultiveerde graan en vee.

.

10.000 jaar terug

.

Begin van de voorgeschiedenis van het schrift: kleitabletten tellen voorraden en fungeren als kalender.

.

De Holenbeer sterft uit.

.

9.100-8000 jaar terug

.

'Op een vindplaats in Anatolië stellen archeologen een snelle bevolkingsgroei vast: hun gezondheid leidt echter onder de sedentatie wegens de toenemende zetmeelopname en het tekort aan eiwitten. Tandbederf en botinfecties zijn er het gevolg van.

.

8.500 jaar terug

.

In het Middellandse Zeegebied, Griekenland en de Balkan begint de sedentatie.

.

8.000 jaar terug

.

Ontstaan van de mijnbouw.

.

De verbinding tussen de Noordzee en Het Kanaal ontstaat.

.

8.000-7.500 jaar terug

.

In Noordwest-Europa start de sedentatie, net als in Limburg. De Neolithische revolutie voltrekt zich er snel.

.

6.500 jaar terug

.

Megalieten in Carnac.

.

Vanuit het Donaugebied introduceert men de landbouw en de veeteelt tot in onze gewesten.

.

6.000 jaar terug

.

Domesticatie van het paard.

.

In Mesopotamië ontstaan uit de landbouwersamenlevingen de eerste stadstaten: Ur en Uruk.

.

Eerste mensen in Australië.

.

5.500 jaar terug

.

De uitvinding van het wiel.

.

Ambachtelijke smelterijen in het Midden Oosten, Anatolië en op sommige Egeïsche eilanden smelten tin of het giftige arseen en vermengen het met koper. De legering noemen ze brons. Het metaal blijkt sterker dan koper, ideaal voor handwapens, helmen, scheenplaten of de ramstevens voor oorlogsbodems. Verder maken ze munten, keukengerief, sculpturen, eenvoudige spiegels...

.

De zeespiegelstijging in onze streken remt tot 1 à 0,7 centimeter per jaar.

.

5.300-5.200 jaar terug

.

De uitvinding van het spijkerschrift in Mesopotamië. Kleitabletten en stenen dienen als drager, ze worden bedrukt of gebeiteld. Ongeveer in dezelfde periode ontwikkelen de Egyptenaren hun hiërogliefen. Beide culturen spelen een belangrijke rol in de geschiedenis, omdat we nu voor het eerst geschreven bronnen hebben. Niet dat er toen veel geletterde mensen waren. Beide schriften bestaan uit duizenden tekens. Enkel een daar toe opgeleide elite (een equivalent van priesterfiguren) begrijpt ze. Het schrift heeft diverse doelen: gebeurtenissen bijhouden, identificatie van mensen, het beheren van voorraden en communicatie over lange afstanden.

.

5.100 jaar terug

De Minoïsche beschaving loopt vrijwel parallel met de beschavingen van Anatolië, Kanaän, het oude Egypte, Mesopotamië en de Indusvallei. Het Lineair A ontwikkelt zich tijdens de Minoïsche beschaving als eerste Europese schrift. Het is niet ontcijferd. Archeologen hebben het over de Pre-Paleisperiode en die loopt van 3100 tot 1925.

.

5000 jaar terug

Eerste koningen, geld en schrift.
Stichting Troje.
Ötzi.

.

5.000-4.500 jaar terug

Uitvinding van het brons, door tin aan koper toe te voegen. Brons is een harde legering. De bronsproductie geeft de voorkeur aan tin in plaats van aan het giftige arseen. In de beroemde mijnen van Laurion nabij Athene is er koper in overvloed, tin niet. Het toenmalige tin komt niet van de Deh Hosein-mijn in het huidige Iran maar uit de omgeving van Cornwall. Omdat tin een schaars goed is (tinlagen komen onder meer voor in Bretagne, Saksen, het Franse Centraal Massief en op het Iberisch schiereiland) kwamen nieuwe handelsroutes tot stand. De bronsproductie zorgde voor het eerste grootschalige handelsnetwerk van Cornwall tot in Afghanistan. En de handel beperkte zich niet tot tin en andere handelswaren. Ideeën, kennis en vaardigheden verspreiden zich eveneens.^[14]

.

4.300 jaar terug

Stonehenge. Is dit een observatorium om de beweging van de maan en de sterren en de zon te registreren? De bouwers waren ervaren architecten, wiskundigen en astronomen. De positie van de stenen zorgen ervoor dat de hoofdas bij de zomerzonnewende in één lijn staat met de zonsopgang.

.

4.300-2.300 jaar terug

Vuursteenmijnen in Spiennes in Henegouwen ontginnen silex om bijlen en klingen te maken. Half-afgewerkte werktuigen uit deze mijn worden tot vijftig kilometer ver gevonden. Verderop tot 160 kilometer zijn enkel afgewerkte producten te vinden. Deze groeven zijn opgemerkt door arbeiders in 1842, het blootleggen gebeurde in 1867 (bij de aanleg van het spoor tussen Frameries en Chimay) en de opgravingen in 1889 en 1912. In de buurt zijn er sporen van een omheind neolithisch dorp. Deze prehistorische mijnen (Michelsbergcultuur) staan op de UNESCO Werelderfgoedlijst.

.

4.250 jaar terug

Het Akkadische rijk van Sargon is het eerste keizerrijk.

.

4.000 jaar terug

De Mammoeten sterven uit.
De Bronstijd start in onze streken - elders is die inmiddels al een millennium bezig.

.

3950 jaar terug

Oude paleisperiode start op en rond Kreta. Deze periode duurt tot 1725 VC.

.

3.750 jaar terug

Op Kreta start de nieuwe paleisperiode. Die duurt tot 1380 VC.

.

3.700 tot 3.500 jaar terug

In India komen de nomaden van het Iraanse plateau aan en installeren er de wortels van het hindoeïsme.

.

3.500 jaar terug

Schepen met tinbaren uit Zuid West Engeland vergaan voor de kust van Haifa. Deze archeologische ontdekkingen tonen een bloeiend handelsnetwerk tussen Cornwall en de Middellandse zee. De ineenstorting van het Hettitische rijk in het Oosten zou hiermee verband houden.^[15]

.

3400 jaar terug

Een aardbeving teistert Knossos en maakt een definitief einde aan de Menoïsche beschaving.

.

3.200 jaar terug

Mesopotamië ontwikkelt energie uit waterschoepraderen.
De handelsroute die 1.800 geleden tot stand kwam voor de bronsproductie van Cornwall tot in Afghanistan wordt verstoord door invallen van nomadische volken. Het doet mensen actief zoeken naar een alternatief voor het brons. Daarover schrijft Gaia Vince: 'En dat vonden ze overal om zich heen - vrijwel elke steen bevat wel wat ijzer; het is het meest democratische metaal dat er is. Zo begon de IJzertijd en die duurt tot op heden voort.'^[16]

.

3.000 jaar terug

Kelten trekken het huidige Frankrijk binnen en vestigen zich. De ijzertijd start er.

.

♠ BEELDFRAGMENT OTZI DE IJSMUMMIE

.

Kijken

De Holenbeer sterft tienduizend jaar geleden uit.
De Mammoet sterft vierduizend jaar geleden uit.
Niet alle mensensoorten overleven de laatste IJstijd. Van de Homo Floresiensis (de "Hobbit") zijn acht skeletten en één schedel ontdekt. De soort werd niet groter dan 1 meter.
Stonehenge (2.300 VC.) door John Constable in 1835.
Neolitische dolk, ca. 1.800 VC.
Neolitische bijl

.

Wie velde een konijn?

.

Ik weet zeker dat ze me kippen leerde slachten of me opdroeg het lijk van het meisje te helpen wassen om me erop te wijzen dat een mens niet eeuwig aan de poort van de eindeloosheid en haar stralende panorama’s kan blijven dralen.

— Terugblik op een kindertijd 1914.

^[17]

.

Terug in de tijd

.

Achttien zijn ze. Een aula vol, ergens begin oktober. Het jaartal maakt niet zoveel uit. Onwennig, net als het weer. “Wie in deze klas kan een kip slachten?” “Een konijn vellen?” “Wie zag dode mensen?” “Lijken?” “Kadavers?” “Wie maakte ooit een geboorte mee?” Bij de vragen waarmee hij de les opent, laat hij de studenten handen opsteken. Ze vinden de vragen even fascinerend als schokkend en raken er even het noorden bij kwijt. De eenentwintigste-eeuwse rationele westerling, die ongeveer één derde van zijn leven op schoolbanken plaatsneemt en studeert onder kunstlicht via internet en satellietbeelden op pc-schermen, logische verklaringen gebruikt, sociologische modellen en fysische wetten bestudeert in een globaliserende airco- en netwerkomgeving, heeft weinig benul hoe het leven is in de oude, agrarische samenleving, die drijft op het ritme van dagen en nachten, weken, maanden en seizoenen, een wereld waar de natuurelementen zowel een kans als een bedreiging zijn, een wereld waar de natuurelementen de enige constante zijn.

.

Waarom priesters voor krijgers komen

.

De religie is de zucht van de in benauwenis verkerende creatuur, het gemoed van een harteloze wereld, zoals zij de geest van de geestloze toestanden is. Zij is de opium van het volk.

— Karl Marx

.

♠ LESOPNAME B. WYDOOGHE

.

Tekstfragment uit Sapiens van Yuval Noah Harari^[18].

.

Het lijkt erop dat de agrarische revolutie samenging met een religieuze revolutie. Jager-verzamelaars plukten en achtervolgden wilde planten en dieren, die beschouwd konden worden als gelijkwaardig aan Homo sapiens. Het feit dat de mens op schapen joeg maakte schapen niet inferieur aan de mens, net zomin als het feit dat tijgers op mensen joegen de mens inferieur maakte aan tijgers. Wezens communiceerden rechtstreeks met elkaar en kwamen met het nodige geven en nemen uit op de regels die golden in hun gedeelde leefgebied. Maar boeren bezaten en manipuleerden planten en dieren en konden zich natuurlijk niet verlagen tot onderhandelingen met hun bezittingen. Het eerste religieuze effect van de agrarische revolutie was dus dat planten en dieren van gelijkwaardige leden van een spirituele Ronde Tafel veranderden in bezit. Dat creëerde echter wel een groot probleem. Boeren wilden misschien de absolute controle over hun schapen, maar ze wisten maar al te goed dat die controle beperkt bleef. Ze konden de schapen opsluiten binnen omheiningen, rammen castreren en selectief te werk gaan bij het fokken van ooien, maar ze konden niet zorgen dat hun beesten gezonde lammeren verwekten en ze konden ook de uitbraak van de dodelijke dierziekten niet tegengaan. Hoe moesten ze de productiviteit van hun kuddes dan waarborgen? Een theorie over de oorsprong van de goden voert aan dat goden er kwamen omdat ze het probleem oplosten. Goden zoals de vruchtbaarheidsgodin, de hemelgod en de medicijn-god traden op de voorgrond toen planten en dieren hun uitdrukkingsvermogen verloren, en de belangrijkste rol van de goden was die van tussenpersoon tussen mensen en de woordeloze planten en dieren. Oude mythologieën vormen in wezen een juridisch contract waarin mensen eeuwige toewijding aan de goden beloofden in ruil voor heerschappij over planten en dieren, waarbij de eerste hoofdstukken van het Genesis (boek) een perfecte illustratie vormen.

— Yuval Noah Harari

.

Klimaatsverandering

.

De neolithische revolutie, een begrip van Vere Gordon Childe, duidt de overgang van het nomadische naar het sedentaire bestaan aan, waarbij de economie of het overleven zich vooral baseert op landbouw en veeteelt. 11.000 jaar terug dwingt de klimaatsverandering van de (voor)laatste ijstijd één van de vele kudderoofdieren tot aanpassing. Dat dier noemen we nu de mens. De opwarming verandert fauna en flora. De jacht waarbij de mens de wijfjesdieren spaart, is niet langer mogelijk. Integendeel, de overbejaging leidt tot het uitsterven van de Mammoet of het wegtrekken van diersoorten.

De mens reageert op verschillende wijzen.

Sommige groepen volgen de Rendieren die noordwaarts trekken. Daar, in Noord-Europa, Azië en Amerika houden ze vast aan die traditionele jacht en visvangst, tot de recente klimaatcrisis hen treft.

.

Andere houden vast aan het nomadisch bestaan, waarvan sommigen tot op heden: denk aan de Bedoeïenen, de Roma, de Sinti, de Toeareg, Mongoolse veehouders, de Moken en de Masai.

.

Andere groepen passen zich aan. De petieterige, snelle prooien in een gematigd en bosrijk klimaat vragen een andere jacht: de mens organiseert zich in kleinere eenheden, verbetert zijn pijl en boog en domesticeert de Wolf_(dier) als voorganger van de hond.

.

Maar de jacht en de pluk volstaat niet langer om te overleven. De menselijke kudde moet op zoek naar andere bestaansmiddelen en andere vormen van samenleven. Nomaden gingen over tot landbouwsamenlevingen. Op lange termijn beschouwd, gebeurde dit vrijwel synchroon (pakweg in minder dan 5000 jaar). Eerst in Zuidwest-Azië, vervolgens in China en daarna in drie gebieden in Amerika en in het hoogland van Papoea-Nieuw-Guinea. Waarom gebeurde dat onafhankelijk van elkaar? Was het omdat de klimaatsverandering de hele aarde trof? De opwarming na de laatste ijstijd (het holoceen) zorgt voor meer regenval en de groei van fauna en flora. In gebieden waar tot dan toe weinig begroeiing was geweest, kwam nu begroeiing.

.

Overleven?

.

Abram de Swaan noemt de zes belangrijkste voorwaarden die het veilig sedentair overleven tot een sociaal gegeven maken en komt hiermee in de buurt van de Piramide van Maslow.^[19] Alle mensen hebben nood aan:

.

Harde, tastbare noden

.

1. Voedsel; waar mensen in de huidige samenleving volledig afhankelijk zijn van onbekende anderen (met lange interdependentie-ketens), is men dat 10.000 jaar geleden veel minder (en met korte ketens).

.

2. Beschutting; het weer dwingt mensen tot kledij en behuizing.

.

3. Bescherming; rovers en roofdieren (ook microben) zorgden ervoor dat er omwallingen en ommuringen kwamen en leidden tot militair agrarische samenlevingen.

.

Zachte, niet materiële noden

Op het eerste zicht lijken zachte noden een bijzaak, ondergeschikt aan de harde noden. Niets is minder waar. Zonder affectie, kennis en sturing gaan de voedselproductie en -verdeling, de beschutting en de bescherming van de dorpsgenoten de mist in.

1. Affectie; is een noodzakelijke voorwaarde om te overleven en kan een zaak van leven of dood zijn. Mensen zien zichzelf door de ogen van anderen. Zonder de ander heeft een mens schaamte noch trots.

.

2. Kennis; wie niet over de kennis over de wereld om hen heen beschikt, is zwaar in het nadeel. Over welke kennis men dient te beschikken, is afhankelijk van samenleving tot samenleving en van tijd tot tijd;

.

3. Sturing; Lichamelijke, natuurlijke neigingen zoals ontlasten, eten, slapen worden onder externe dwang omgevormd tot aanvaardbare gewoonten en zelfdwang.

.

Zaaien, oogsten noch tuinieren zijn instinctgedrag

.

Zo opent de vroeg antieke wereld haar dorpspoorten. Het gehucht plaatst zich midden in de wilde natuur als een landbouwgemeenschap. Waarschijnlijk ontstaan de eerste dorpen in gebieden met wilde granen. Die hebben een vergelijkbare plantdichtheid als de gecultiveerde variant en zijn rijker aan proteïnen. In West-Azië en Europa gaat het om graan, in Afrika is dit sorghum, in Amerika maïs, in Azië rijst. De landbouw beïnvloedt de sociale samenwerking. Graanboeren - een Europees gewas - zijn afhankelijk van de regen. Samenwerking is er niet nodig en leidt tot een individuele, kapitalistische instellign.

Jaren met een goede oogst én voedseloverschotten zorgen voor afvalbergen. Oude granen, overschotten van groenten en fruit(pitten) worden in de nabije omgeving gedumpt, zo luidt de redenering. Die afvalhopen vormen een prima biotoop om een jaar later onbedoeld een nieuwe opbrengst te zien opduiken. Duizend jaar later zijn deze planten genetisch gewijzigd. Omstreeks 10.500 jaar geleden zijn niet alleen plantensoorten gedomesticeerd, het verhaal geldt evenzeer voor de dieren: de gecontroleerde kudde maakt plaats voor de veeteelt.

Gewassen verbouwen gebeurt niet instinctmatig, mensen 'kweken' evenmin. Het is een langzaam leren op het ritme van seizoenen en jaren, en dat in een tijd zonder klok, schrift of jaartelling. Die oude, intuïtieve tijdsbepaling is aanvankelijk niets anders dan een zich herhalende ervaring, gemeten met de zon, de maan en de sterren die uiteindelijk tot een kalender leiden. De kennis behoort toe tot getalenteerde groep met een goed waarnemingsvermogen en enkel hun geheugen als kennisdrager. Die groep groeit uit tot de priesterkaste. In oorsprong zijn hiërarchie en ‘priesterbestuur’ synoniemen. Als centrale figuren interesseren ze zich in het gedrag van planten, dieren én mensen en hoe die het best gedijen. De oogst is afhankelijk van de natuur en nauwelijks te beïnvloeden. De arbeid en de menselijke voortplanting daarentegen zijn wel beïnvloedbaar. Presbyters, πρεσβύτερος of presbuteros - het woord komt uit het Grieks - betekent de oudste of ouderling. Die priesters en heksen, sjamanen en druïdes, medicijnmannen en tovenaars zien in dat de mens meer beheersbaar is dan de natuur. Alleen via de beheersing van de mens zijn de de natuurlijke en de menselijke gevaren onder controle te houden. Hun priesterlijke kennis en inzichten focussen zich op ziektes bij planten en dieren, hoe ze te voorkomen of ze te genezen, ze leren periodes van droogte of regen voorspellen, wijzen parasieten en onkruid aan en leggen uit hoe het te verdelgen. Ze instrueren, beïnvloeden en dwingen mensen één en ander te vermijden: de pijnlijke gevolgen van het fout zaaien of het te vroeg oogsten, het slecht bewaren of het fout verdelen. Hun landbouwtechnieken passen ze toe op de mens. Nomadische stammen nemen een pauze tussen twee bevallingen in, in de sedentaire samenleving baren vrouwen vaak om het jaar een kind. Om economische en militaire redenen bemoeien mannen zich in toenemende mate met het reproductievermogen van hun vrouw. Kinderen kunnen kuddes leiden, op de akker werken of krijger worden. Om hun vaderschap en hun eigen bestaan te verzekeren, controleren mannen de seksualiteit van hun vrouw. Komt daar bij kijken dat er zich uit egalitaire dorpen/steden geen krijgerskaste ontwikkelde, wat hen vatbaar maakt voor nederlagen. Vrouwen en kinderen worden bijgevolg slaaf en de mannen afgemaakt. Mannenbezit dus.

Tien geboden

.

En gij zult niet begeeren uws naasten vrouw, en zult u niet laten gelusten uws naastens huis, noch zijnen dienstknecht noch zijne dienstmaagd, zijnen os noch zijnen ezel, noch iets dat uws naasten is.

— Decaloog

.

Exodus 34:28 en Deuteronomium 4:13 en 10:4 noemen de regels de Tien woorden, geboden of rondregels. Exodus 20 deelt ze in in drie. In de proloog maakt God zich bekend en motiveert hij de geboden. Daarna volgen vier regels over de omgang met God: tegen polytheïsme, tegen beeldenverering, tegen het misbruik van zijn naam en over de de sjabbat. Zes geboden gaan over de mens en de omgang met zijn naaste: eerbied voor de ouders, tegen moord, overspel, diefstal, tegen valse getuigenissen en tegen hebzucht.

.

Zeven hoofdzonden

.

En dan is er de mens als gevaar. De zeven hoofdzonden gaan zeker terug op de Oude Grieken. Hoofdzonden veroorzaken andere zonden zijn sinds de vierde eeuw gesystematiseerd onder meer in de acht verleidingen van woestijnvader Evagrius van Pontus. In 590 reduceert paus Gregorius I tot ze tot zeven en stelt ze op schrift: Superbia (hoogmoed, hovaardigheid, ijdelheid), Avaritia (hebzucht, gierigheid), Luxuria (onkuisheid, lust, wellust), Invidia (nijd, jaloezie, afgunst), Gula (onmatigheid, gulzigheid, vraatzucht), Ira (woede, toorn, wraak, gramschap), Acedia (gemakzucht, traagheid, luiheid, vadsigheid, nalatigheid). De hoofdzonden houden iedereen aan het werk, voorkomen dat de gulzige na de oogst niets overlaat. Collectieve rituelen starten en beëindigen de gulzigheid: een oogstfeest in één van de twee oogstmaanden (augustus of september).

Feesten, heiligen en rituelen

.

De ijsduivels waarschuwen de boer dat de planten die niet vorstbestendig zijn nu dringend van het land moeten. Het feest van Sint-Maarten (de Kortrijkse patroonheilige) komt er op 11 november, als de runderen terug op stal staan en de eerste wijn klaar is. Dit bedelfeest laat de armen toe om van huis tot huis te gaan en een extra graantje mee te pikken.^[20] Andere bedelfeesten zijn Sinterklaas en Driekoningen, soms gevolgd door een vastenperiode, de vasten in het voorjaar (als de voorraden bijna op zijn), voorafgegaan door een ander feest: Carnaval. De betekenis gaat terug op het Italiaanse carne levare wat het 'wegnemen van het vlees' betekent. En bij de geboorte van de jonge malse lammeren, na de vasten volgt het paasfeest. De IJsheiligen kondigen begin mei de zaaitijd aan. Het verbod op schaars voedsel (runderen in het Hindoeïsme, varkens in het Jodendom en de islam) kadert in deze context. Godsdienstige rituelen disciplineren planten, dieren én mensen. De offerande vindt zijn oorsprong in het feit dat priesters afhankelijk zijn van de gelovigen. Het offer verdwijnt in hun maag. De priesters zijn in de ogen van de boeren een onproductieve kaste. In onze streken komt die priesterfiguur als druïde ten tonele. Caesars maakt er melding van. In Gallië, zo schrijft hij, zijn alle mannen met enig aanzien ofwel druïde of van adel, of met andere woorden ze zijn priester of krijger. De druïden zijn geleerden die over het ongeschreven gewoonterecht waken. Door het verbod om druïdische kennis neer te schrijven zijn er geen druïdische documenten. Caesar vermeldt dat de Galliërs een geschreven taal hebben maar vergist zich in het alfabet. Dat was niet Grieks maar het Latijns. 'Dé stelling in hun leer,' zegt Caesar, 'is dat de ziel niet sterft en na de dood overgaat in een ander lichaam'.

.

Kijken

Kopergravure: sjamaan en zijn trommel, 1767
Een sjamaan op Zuid-Boeroe beveelt boze geesten de kinderen te verlaten.
Doña Ramona, een Mexicaanse sjamaan
Trommel van een sjamaan, museum in Finland
Thor, een rune op een rituele trommel uit Noorwegen, 1871
Thor op een trommel, eind 17de eeuw
Saami-runentrommel
De Mapuche kennen de machi, 1903
Sjamaan uit Boerjatië, 1904
Druïde door Edward_Atkinson_Hornel
Druïde
Albrecht Durer schildert vier heksen
Heksenmasker uit Duitsland

Het druïdeschap is niet erfelijk, het is vrijgesteld van belastingen en vraagt een lange opleidingstijd die twintig jaar kan duren. Daarna functioneren de druïdes als beschermer van de stam, dat kan diplomatisch (oorlog en vrede, de externe veiligheid) en als politiek (interne veiligheid) raadsheer. Hun raad en voorspellingen baseren ze op kennis over de natuur en de astronomie. Ze fungeren als het geheugen van de clan, houden kalenders bij over gunstige en ongunstige dagen en voeren rituelen in een eikenwoud.

.

Gallische of Keltische tuinen of heidense tuinen van voor de kerstening zijn net als hun geschriften moeilijk te vinden, met de bomen gaat dat iets makkelijker. De oudste evergreens in België zijn doorgaans Keltische eiken of linden. Voor de Romeinse historici uit de eerste eeuw voor Christus zijn 'Kelten' en 'Galli' synoniem. Caesar: 'We noemen hen Galliërs, in hun taal noemen ze zich Kelten.' Voor deze Kelten is de lindeboom een heilig monument dat ze planten in het centrum van hun nederzettingen. De godin Freya huist er. Ze beschermt bron, bezit en bidplaats. Bij de linde spreekt de Vierschaar recht en geliefden duwen duimen in de bast om hun huwelijk te bezegelen. Een lindetak jaagt heksen en geesten op de vlucht. Vaak staat er bij de linde of de eik een jonger Mariakapelletje. De kerstenende monniken krijgen de heidense boomverering in de Middeleeuwen er niet uit, de pas gekerstende bleef knielen voor wortel en tak. Met een kapelletje erbij lijkt het alsof ze Maria vereren.

Hier en daar kan je ze vinden

.

De marktlinde in Westerlo, geplant in 1630 op de fundamenten van de vernielde halle.

.

De duizendjarige eik van Lummen in het gehucht Mellaar ten noorden van de Dikke Eikstraat;

.

De zomerlinde van Maibelle (een gehucht in Florée, op de grens tussen Namen en Luik) is rond 1272 geplant en beschreven door de botanicus Jean Chalon in zijn ''1.134 Arbres Remarquables de la Belgique'' uit 1909 of 1910. 'Ik ben teruggekeerd naar de Linde van Maibelle' schrijft hij. 'Het is niet meer de holle cilinder met een toegangsbres zoals in 1871, maar een muur die evenwijdig loopt met de weg.' De holle binnenkant was berookt. Werden hier gerechten klaargemaakt of was het een werkplek voor voorbijtrekkende ketellappers? Wellicht is de boom er geplant om de grens te markeren na de Guerre de la Vache, een zes jaar durende strijd die 15.000 doden koste omwille van een gestolen koe tussen het graafschap Namen en het prinsbisdom Luik.

.

De Linde van Conjoux in een landschap vol kastelen, 400 jaar oud en mogelijks de dikste van België.

.

Mythische en magische gedachten

.

Het magisch en symbolisch denken staat dialectisch tegenover het rationeel en het empirisch denken; het gaat om een geloof dat de werkelijkheid met bezweringen en rituelen te beheersen is, via een vertrouwen in associaties in plaats van de rede of observatie. De magisch denkende mens ziet een verband tussen een mensengestalte en de vorm van een mandragora. Magie karakteriseert prewetenschappelijke samenlevingen. Godsdiensten, bijgeloof en sektes doen hetzelfde: ze geloven in voodoo, sjamanen of orakels.

.

Taboe

Magie kenmerkt alle samenlevingen van voor de industrialisatie. Tussen magie en 'het' taboe is er een verband. De angst die het taboe opwekt, maakt overtreden (denk aan kindermoord, incest, verkrachting, roof) tot de machtigen der aarde. Toverboeken puilen uit van getaboeëerde ingrediënten: nagels, haar, fragmenten van lijken, vleermuizen, slangen.

Een kwetsbaar en noest bestaan

.

Sociaal-religieus gedrag zoals vlijt, zuinigheid en gemeenschapszin garanderen de voedselproductie, de conservering en de consumptie. De opgedreven graan- en vleesproductie (via domesticatie) resulteren in:

1. een dieetvariatie (zuivel, fruit, groenten). In een eerste fase is er een dieetreductie. Voedselverzamelaars hebben een menukaart met ingrediënten van 150 planten en zes dieren. Boeren doen het met acht planten en twee dieren. De voedingswaarde van graan is lager dan die van fruit, knollen, noten of vlees.

.

2. een textielvariatie (wol, linnen, katoen).

.

3. de ontwikkeling van keramiek (bewaren en koken).

.

4. specialisaties (weven, pottenbakken, boeren, jagen).

.

5. handel (door het zoutarme dieet).

.

6. eigendom zoals land, vee, huis en gerief en de tegenstelling daarvan: armoede. Het contrast tussen de twee noemen we hiërarchie.

.

Deze gemeenschappen zijn arbeidsintensiever én kwetsbaarder dan nomadische gemeenschappen. Om te overleven in schaarste, moet het productieniveau de directe behoefte overstijgen. Dit vraagt planning, opslag, bewaring en verdeling, een systeem dus. De voedseltoename heeft een demografisch effect: ze veroorzaakt een bevolkingsstijging en een samenleving die nog kwetsbaarder is dan voorheen, de zogenaamde Malthusiaanse spanning. Gemeenschappen getroffen door een misoogst zoeken hun toevlucht tot bedelarij, plundering, diefstal of banditisme. Dat kan individueel of collectief.

.

Honger

.

In 1798 publiceerde de misantroop Thomas Malthus zijn *Essay over het Principe van Bevolking* waarin hij de demografische transitie beschrijft en voorspelde dat de bevolkingsgroei de voedseltoelevering zou overtreffen. Hij baseerde zich op het idee dat de bevolking meetkundig stijgt (2 x 2 x 2 x 2) terwijl de voedselproductie rekenkundig (2 + 2 + 2 + 2) groeit in dezelfde tijd. De daling van de hoeveelheid voedsel per persoon leidt steeds weer tot een catastrofe. Volgens Malthus kan zelfbedwang, contraceptie en abortus de catastrofe vermijden.

De Argentijnse journalist Martin Caparros reisde de wereld af op zoek naar de oorzaken en de gevolgen van hongersnoden. Zijn conclusies publiceerde hij in zijn vuistdikke boek 'Honger'. Sommige samenlevingen hebben vandaag te kampen met problemen die sommige nederzettingen zo'n 10.000 geleden overwonnen. Hoe dat komt? Thomas Malthus beschreef dat proces en Caparros actualiseert... Elke dag hebben we honger, drie of vier keer zelfs, maar voor wie er helemaal niets is, is de honger er continu. De beschrijving van Caparros toont dat er de laatste tienduizend jaar, wat dat betreft, weinig veranderde. Zijn historisch inzicht kan veel uit de actualiteit verklaren en omgekeerd. Het boek past wonderwel bij de lessen over de eerste nederzettingen en de vraag wie er nu eerst kwam: de priester of de krijger. Misschien is er één element dat nu niet meer voorkomt bij hongersnoden, ik weet het niet. De gruwelijke en verbijsterende getuigenissen die Caparros aankaart uit de jaren 1030 en 1729 spreken nu in alle geval tot de fantasie. Of zijn we naïef en gebeuren dit soort dingen tot op heden? Het antwoord laat ik in het midden. Op de achterflap van het boek: 'Met zijn weergaloze schrijfstijl maakt hij invoelbaar wat het is om hoger te lijden.' Luister naar de fragmenten die Benedict Wydooghe voorleest. Het kost je een half uurtje.

.

♥ FRAGMENT B. WYDOOGHE LEEST VOOR UIT HONGER VAN MARTIN GAPARROS, DEEL I, 6.30 min.

.

♥ FRAGMENT B. WYDOOGHE LEEST VOOR UIT HONGER VAN MARTIN GAPARROS, DEEL II, 9.00 min.

.

♥ FRAGMENT B. WYDOOGHE LEEST VOOR UIT HONGER VAN MARTIN GAPARROS, DEEL III, 7.20 min.

.

♥ FRAGMENT B. WYDOOGHE LEEST VOOR UIT HONGER VAN MARTIN GAPARROS, DEEL IV, 3.20 min.

.

Productieve gemeenschappen

.

Gemeenschappen die productief zijn, kunnen kinderhuwelijken als legitiem beschouwen om sneller tot een demografisch overschot te komen en aldus krijgers te produceren. Jongens laten huwen als ze vijftien zijn, verkleint de generatiekloof en vergroot de jonge, beïnvloedbare en strijdbare bevolking. Mohammed huwt een meisje van zes en consumeerde het huwelijk toen ze negen was. Hij legitimeerde zodoende de kinderhuwelijken die bij IS en in het huidige Irak en Jemen gebruikelijk zijn.^[21] Aanvankelijk, als de eerste sedentaire gemeenschappen ontstaan, valt er niet veel te plunderen en er zijn weinig gemeenschappen. Dat maakt het aannemelijk dat de priesters voor de krijgers komen.^[22] Bovendien regelt religie de prille eigendomsverhoudingen. Het tiende gebod van de decaloog inventariseert het vroege bezit en hoe er mee om te gaan: ‘En gij zult niet begeeren uws naasten vrouw, en zult u niet laten gelusten uws naastens huis, noch zijnen dienstknecht noch zijne dienstmaagd, zijnen os noch zijnen ezel, noch iets dat uws naasten is.’ De plicht de buren in het oog te houden, helpt hierbij. ‘Geen zedenmeester zo effectief als de mening van de buren’ schrijft een predikant.^[23] In die tijd is er weinig plaats voor privacy overdag: mensen leven dicht op elkaar. Privacy behoort toe aan de nacht.

.

Angst voor het duister: ‘A good darkie’

.

De eerste persoon die ik ontmoet, zal sterven of zijn geld afgeven, want de nachten zijn nu duister; en ik ben vastbesloten dat voordeel te benutten.

— Philip Thomas

.

De goede mensen houden van de dag, de slechte van de nacht.

— Frans spreekwoord.

.

De hekken en muren dienen vaak vooral een politiek en psychologisch doel. Alleen als ze zwaar worden bewaakt, slagen ze erin om migranten of terroristen te weren. Zo nam het aantal zelfmoordaanslagen in Israël sinds de bouw van de muur op de Westelijke Jordaanoever sterk af, wat volgens de Israëliërs duidt op het succes ervan. Maar veel grensafscheidingen maken het mensen hooguit moeilijk om de andere kant te bereiken. Ze gaan toch. De bestormingen door Afrikanen van de gemiddeld zes meter hoge hekken rond de Spaanse enclaves Ceuta en Melilla in Marokko zijn bekend. Vaak slagen ze er toch in om Spaans grondgebied te bereiken, weliswaar met flinke verwondingen. De hekken tussen Botswana en Zimbabwe worden nauwelijks bewaakt en liggen door rondtrekkende kuddes olifanten deels alweer plat. Zijn hekken en muren wél een grote belemmering, dan verleggen mensensmokkelaars simpelweg hun routes. Waarna ook daar de bewaking weer wordt opgeschroefd. Hongarije bouwt nu een vier meter hoge muur aan de grens met Servië. Als dat gat is gedicht, kan het land beginnen aan een muur aan de grens met Roemenië. Eerder trokken Bulgarije en Griekenland hekwerken op langs hun grenzen met Turkije. Zo keren ruim 25 jaar na de val van de Berlijnse Muur, de muren en hekken langzaam weer terug in Europa. Met weinig effect. Het aantal asielaanvragen na illegaal rondreizen in de EU stevent dit jaar af op een record.

— Henk van Houtum, deskundige in de politieke geografie van het Centre for Border Research.^[24]

.

Spoken en nachtspreuken

.

Dat de duivel bestaat, daar twijfel ik niet aan: mijn opvoeders hebben me dat ingeprent en tot op heden is zelfs de grootste rationalist er niet in geslaagd me te bewijzen dat dat geloof, of dat dogma, slechts een bakersprookje is. Of ik in de duivel geloof? Allicht! En op een standvastiger manier dan in God en zijn Heiligen.

— Michel de Ghelderode^[25]

.

In deze agrarische, onzekere en gewelddadige wereld heeft de mens nauwelijks greep op de dingen en is er een radicale scheiding tussen dag en nacht. Heggen, hekken en bomen - natuurlijke oriëntatiepunten - leiden 's nachts een eigen leven. Mensen en meubels zien er anders uit. Honden en wolven lijken op elkaar. Nachtwakers en torenwachters roepen op hun ronde rituele nachtspreuken, een gebruik dat tot op vandaag ritueel doorgaat in de Duitse stad Münster in Noordrijn-Westfalen. Vanop de 75 meter hoge Lambetikirche waakt de Türmerin von Münster over de nachtelijke stadsgemeenschap. Om haar aanwezigheid te benadrukken blaast de torenwachter elk half uur op een koperen hoorn, telkens in andere windrichtingen, behalve naar het oosten, want daar lag het vroegere kerkhof. Doden stoort men niet. Martje Saljé, zo heet de torenwachtster is sinds 2014 de enige permanente torenwachter in Duitsland. Eén keer merkte ze als eerste een brand op. In plaats van het traditionele staccato alarm te blazen, gebruikte ze haar telefoon. Deze nachtelijke traditie is er al sinds 1383 in Münster, na de stadsbranden van 1127, 1197 en 1383. Niet dat elke cultuur nachtangst heeft, Vikingen houden van nachtelijke aanvallen, maar de Westerse afkeer van het donker duurt tot het rationalisme en de Verlichting, de professionele politie en het gaslicht in de 19de eeuw en het elektrisch licht in de 20ste eeuw opduiken.^[26] In dit vroege magische en symbolische tijdvak houdt de controle van het centrale gezag op als de schaduwen langer worden en de zon onder de horizon zinkt. Geestelijke en seculiere functionarissen stoppen hun arbeid. Het kerkelijke en statelijke toezicht is in de nachtelijke duisternis buiten werking. Uilen klapwieken als voorbode van de dood over bos en akker, scheren langs stadswallen en door dorpsstegen. Ze krijsen als samenzweerders en jagen muizen en mensen de daver op het lijf. De nacht valt niet, hij overvalt. Hij berooft de reiziger van het zintuig waar hij het meest beroep op doet. De ochtend brengt verkwikking maar is somber, stinkend en mistig. 'Groezelig' zo noemt Michel de Ghelderode de handelswijk waar hij soms doorheen dwaalt. Het was een 'verstekkende doolhof langs de slijkerige Theems. Het miezerde.' Tijdgenoten die hij langs de weg ontmoet, hebben boeventronies, of ze lijken op leverlijders. De Ghelderode vraagt zich af of hij zijn 'zwerftocht over de glibberige straatkeien, te midden van een mist die wel zwanger scheen van de dampen van alle pestepidemieën uit de wereldgeschiedenis, nog een wandeling kunnen noemen? Michel de Ghelderode werd geboren in 1898 en stierf in 1962.^[27]}}

.

Behalve op dinsdag beklimt een van de laatste Europese torenwachters de kerktoren van de Sint-Lambertuskerk om er van negen uur tot middernacht elk half uur op de hoorn te blazen. Let op de drie kooien boven de klok: dat is een verhaal uit de zestiende eeuw, meer bepaald in 1536.

.

♣ Omheining

.

Omheinen is een constante in de zo'n boosaardige, moorddadige wereld, maar bij momenten wordt er meer omheind dan op andere. Het is ons nog steeds niet vreemd. Na 9/11 steeg het omheinen spectaculair - de gedachte dat de wereld een dorp zou worden had afgedaan. Hekken, barrières en de muren verrezen om te beschermen, aanslagen te voorkomen en om migranten te stoppen. Dat was tienduizend jaar geleden niet anders. Met het ontstaan van de vroege, vaste verblijfskernen, verschijnen veldjes en akkers. Om vernieling en vraat te vermijden, vijandig vee en vreemde, vijandige nomadengroepen voor te zijn, vlecht men er een dichte, stekelige beplanting rond. En zo verschijnt de tuin in de wildernis.

.

Van tuin naar stad

Jericho (Kanaän) is de oudste (teruggevonden) stad ter wereld. Jericho is ouder dan de beschavingen langs de Tigris en de Eufraat, met een ongeschreven geschiedenis die teruggaat tot tienduizend jaar geleden. Dat deze oase een trekpleister was, is duidelijk: Jericho is twintig keer verlaten en heropgebouwd. De eerste huizen waren rond, later rechthoekig en stonden in een wal. Toen de wrede opvolger van Mozes, de krijgszuchtige Jozua en de Israëlieten voor Jericho's muren stonden, deed hun kabaal de stadsmuren instortten, schrijft de bijbel. Wat het boek niet vertelt, is dat de muren toen wellicht drie millennia oud waren en bovenop nog oudere stenen muren stonden... Jozua's verovering van Kanaän begon in Jericho. Hij liet alle inwoners en hun vee ombrengen, wat in strijd was met Mozes' instructie om de jonge maagden te sparen. Wellicht kwam de koning van Jericho levend bij Jozua. Die liet hem aan een boom ophangen tot de avond viel.

.

Defence versus offence

Een omheining of een muur hoeft niet van steen te zijn. De in onze contreien veel voorkomende de wilg, de hazelaar en de meidoorn vormen een vlechtbare omheining met twee- of driejarige takken, soepel en buigzaam. Zo'n omheining noemt een tuun of een tuin, in het Duits Zaun of omheining. Fence is dan weer Engels voor hek of omheining, afgeleid van 'defence' of het verdedigen en het beschermen (defensie). Dat kon op diverse wijzen: met greppels en houten structuren, met heuvels of gestapelde keien. Vandaar gaat de naam over op een omwalling, vestingswerken die de ruimtelijke ordening vorm geven. Het tegengestelde van defensie is het offensief (militair) of het verlaten van de stellingen (of). Een schild of een draagbare 'muur' kon dan van pas komen. Het werkwoord 'bevestigen' betekent niet alleen het creëren van een vesting, het duidt vooral op de sociale context die hierdoor ontstaat. Bevestigen is het erkennen van iemands identiteit, zijn positie of waardigheid, in tegenstelling tot zij die van buiten komen, de vreemdelingen of 'de buitenlui' zoals Auke van der Woud hen noemt in zijn proefschrift uit 1987 Het lege land. Buitenlui vielen op. Hun kledij, hun spraak, hun bagage of handelswaar... alles verraadde hen. Zelfs hun gebaren en hun houding maakte hen herkenbaar. Tot de industrialisatie begrenst elke stad zich fysiek met een voelbare overgangszone.

.

Francesco Guicciardini

De oorlogskunst en de defensie zijn noodzakelijke ingrediënten als een dorp, een stad of een stadstaat wil blijven bestaan. De Italiaanse staatsman Francesco Guicciardini (1483–1540) uit Florence, zag in zijn dagen hoe kanonnen en vuurkracht aan belang wonnen om een stad te veroveren en schrijft over de interne en externe beveiliging van de Renaissancestad. 'Binnenlandse orde en rechtsregels zijn van weinig nut als de stad met geweld zou worden ingenomen.' Steden konden altijd rekenen op rivalen, klaar om toe te slaan. De republiek Florence was voortdurend in oorlog met naburige steden zoals Milaan, Pisa en Siena. Veel naburige stadstaten slokte Florence op voordat ze tot rivaal uitgroeiden. Om dit te realiseren tastte de stad diep in haar geldbuidel. Huurlingen vroegen handen vol geld om hun diensten als (kruis)boogschutter, lansier, cavalerist of infanterist ter beschikking te stellen. De Italiaanse stadstaten liepen in deze dagen voorop in de vestingbouw en de bijhorende gevechtstactieken.

.

Poortgeld

De tocht van exterieur naar interieur loopt langs de wal, de gracht en de poort. Ze zorgen dat de buitenlui niet onopgemerkt blijven. Hun poortgeld betaald aan de 'poortier' en hun naam in het register bij overnachting in een herberg zorgen ervoor dat ze buiten de gaststad staan, ook al zijn ze binnen. De stad vormde een entiteit en een symbolisch bewustzijn.^[28]The Young Farmer's Manual van S. Edwards Todd uit 1860 geeft de Amerikaanse kolonisten, zes jaar voor de burgeroorlog en een ruim decennium voor de geboorte van de prikkeldraad raad. 'Het maakt niet uit waar de boerderij zich bevindt, het maakt niet uit wat ze teelt: de eerste, tweede en laatste zorg voor de dagelijkse bedrijfsbezigheden is afrastering, afrastering en nog eens afrastering.'^[29] Het deed hen experimenteren met doornen heggen zoals de oranjeappel. Er verschenen advertenties die de plant prezen als 'horse high', 'bull strong' en zo nesteldicht dat geen varken er door drong. De nadelen bleven gecamoufleerd: de trage groeitijd, de waterzucht en haar asielfunctie voor insecten, ongedierte en onkruid. Jacob Haish (1826-1926) uit Duitsland emigreerde naar de V.S. toen hij zes was en zou zich toeleggen op omheiningen, eerst als zadenverkoper van de oranjeappel, later als mede-uitvinder van de prikkeldraad. Hij wist hoe belangrijk afsluitingen waren voor de boeren op de prairie. Het is zoals de journalist Dick Wittenberg, de auteur van 'Prikkeldraad' zegt: dat kon alleen maar in de V.S. worden uitgevonden.

.

Ha-ha

Een merkwaardige esthetische 'muur'-constructie is de ha-ha die in de achttiende eeuw (dus vóór de introductie van afrasteringen) in de Engelse tuin . In dit soort romantische tuinen willen aristocraten wel schapen zien, maar dan enkel in de verte. Hun keutels willen ze op afstand houden. De ha-ha is een constructie die dit toelaat zonder dat er een omheining te zien is. Het gaat om een muur of omheining die verborgen is in een droge gracht. Ook als militaire constructie is de ha-ha bekend.

.

Kerktorens hebben door hun beschutting en hun uitzicht ook een militaire functie. De 13e-eeuwse luidklok van de kluiskerk te Warfhuizen, een van de oudste van Nederland, waarschuwde de bevolking voor onraad. De klok was de stem van het haantje op de toren (kippen en ganzen helpen vanouds een bij de bewaking van het erf). Klokken zijn kostbare symbolen, gegoten door klokkengieters, die in tijden van oorlog de klokken konden omsmelten en er kanonnen van maken.

Historische hekken en muren weren mensen

.

Berlijnse muur

.

Chinese muur

.

Gazastrook

.

Mexicaanse grens

.

Israëlische Gazastrookbarrière

.

Israëlische Westoeverbarrière

.

Klaagmuur

.

Koreaanse muur

.

Marokkaanse barrière

.

Muren van Belfast

.

Muur van Anastasius

.

Muur van Antoninus

.

Muur van Hadrianus

.

Muur van schande

. .

Minder bekend zijn

.

Het hekwerk tussen Turkije en Griekenland;

.

Het hekwerk tussen Oezbekistan en Turkmenistan;

.

Het hekwerk tussen Botswana en Zimbabwe;

.

Het hekwerk tussen India en Birma;

.

Het hekwerk tussen Maleisië en Brunei...

.

Avondklok

.

De avondklok of een luide bel, ook wel 'la cloche' kondigt het sluiten van de poorten of het barricaderen van de straten aan. Het woord 'clochard' (wie geen onderdak vindt, of te laat de stad bereikt) kent er zijn oorsprong, net zoals het woord passport: reizigers die de poort passeren omdat zij over een document beschikten van hogerhand. Grendels en sloten schuiven dicht. Kaarsen flakkeren en spetteren, roken en stinken in kleine halfduistere binnenkamers en worden gedoofd. Immers, Brand ligt op de loer en wapens binnen handbereik. Met een couvrefeu, een bolle aardewerken pot dekt men de vuren af. Voor de biddende en slapende massa begint de kwelling. De onvermijdelijke angst is een overlevingsstrijd: de boer biedt het hoofd aan dieven, soldaten en bestrijdt het onbekende met hardhandig en verbaal geweld. Wapendracht (messen, spiesen, bogen, zwaarden), vreemdelingenhaat (of is het dorpspatriottisme?) en schunnig taalgebruik, magie en toverij maken deel uit van het dagelijks leven als water en brood, de vuiligheid en de stank. Voor spoken, heksen en demonen, voor indringers, dieven en struikrovers, voor plunderaars, kinderlokkers en moordenaars begint ‘a good darkie’, de ideale nacht om te roven, te bezweren en te stelen, om de sabbat te vieren of te moorden. In deze magische, agrarische, onzekere, gewelddadige en symbolische wereld heeft de mens nauwelijks greep op de dingen en zeker niet op 'de tijd'. Tot diep in de middeleeuwen is er geen klok die de tijd ‘minutieus’ indeelt, er is enkel het gebed: de metten rond middernacht, het lof om drie uur 's morgens, de metten bij het ochtendgloren, de vespers om zes uur ’s avonds en de completen tegen bedtijd. Het zijn de “getijden des daags” zoals de mediëvist Johan Huizinga het in zijn ‘Herfsttij der middeleeuwen’ uitdrukt. De zes weekdagen en een rustdag structureren het scheppingsverhaal en verklaren de weekcycli. Achter die indeling steekt ervaring en observatie van geleerde enkelingen waarvan de ongeschoolde de herkomst nauwelijks kent. De tijdsmeting en de geschiedenis baseren zich op de cyclus. Zon en sterren zijn de wijzers op het uurwerk van de natuur, ze wijzen naar kerkelijke sacramenten, jaarfeesten of heiligendagen. Daardoor heeft de middeleeuwse geschiedenis een praktische component. De geschiedenisstudie beperkt zich tot de lezende en schrijvende elite: adel, geestelijkheid en niet te vergeten de tovenaars of tovenaressen (het begrip heks is van latere oorsprong). Zij verzamelen kennis en beslissen op basis van hun ervaring en hun inzichten (die alleen bij te houden zijn door het geschreven woord) wanneer boeren bijvoorbeeld mogen zaaien of oogsten.

.

Kijken

Megafauna van het late Pleistoceen.
De Holenbeer stierf tienduizend jaar geleden uit.
Wiel, uit het 2de millennium voor Christus.
De Mammoet hield het langer dan de Holenbeer vol en stierf vierduizend jaar geleden uit.
Stonehenge (2.300 VC.) door John Constable in 1835.
Neolitische dolk, ca. 1.800 vC.
Neolitische bijl
De uitbreiding van de 'Vruchtbare Sikkel'
Situering van de 'Vruchtbare Sikkel'

.

EXAMEN

.

A-vragen

.

Leg uit, wie of wat zijn: (S&V).Homo erectus, Homo sapiens, Lucy in the Sky with Diamonds, Lucy, Neanderthaler, Neolitische revolutie, Pleistoceen, Prometheus, Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band, The Beatles, vuurdomesticatie, Vruchtbare sikkel, A good darkie, angst, avondklok, Berlijnse muur, Chinese muur, clochard, decaloog, domesticatie, Gazastrook, grens tussen Mexico en de Verenigde Staten, jager-verzamelaar, klimaatsverandering, muur van Hadrianus, neolitische revolutie, Oetzi, piramide van Maslow, tijdsmeting, wilde granen, Martin Caparros, Thomas Maltus, kalender, Jonathan Swift, ijsduivels, ijsheiligen, gulzigheid.

.

B-vragen

.

(S&V).Hoe onderscheiden mensachtigen zich van de mensaap?

.

(S&V).Rangschik chronologisch en vertel wat je weet over: Oetzi, pijl en boog, de vuurdomesticatie, Lucy, Homo erectus, Neolithische revolutie.

.

(S&V).Leg uit. De vuurdomesticatie kent een lange voorgeschiedenis.

.

(S&V).Leg uit: Abram de Swaan noemt zes belangrijke voorwaarden die het veilig sedentair overleven tot een sociaal gegeven maken en komt hiermee in de buurt van de Piramide van Maslow.

.

(S&V).Leg uit: Wat is het belang van klokken en kalenders? Wat weet je over de Zimmertoren of de Kalendersteen van de Azteken?

.

(S&V).Leg uit: Hoe paradoxaal ook, de toenemende beheersing van vuur en technologie, de beheersing van planten- en dierenwereld, verhoogt de menselijke afhankelijkheid en kwetsbaarheid.

.

(S&V).Leg uit: Gewassen verbouwen (zaaien en oogsten) gebeurt niet instinctmatig. Betrek deze woorden in je antwoord: seizoenen, zon, priester, kalender, het schrift, hiërarchie, oogst, gulzigheid, rituelen , vasten.

.

(S&V).Leg uit: Tienduizend jaar geleden resulteert sociaal-religieus gedrag in voedselproductie, conservering en consumptie.

.

(S&V).Leg uit: De misantroop Thomas Robert Malthus beweert in 1798 dat bevolkingsgroei de voedseltoelevering zou overtreffen. Hij baseerde zich op het idee dat de bevolking meetkundig stijgt terwijl de voedselproductie rekenkundig groeit.

.

(S&V).Plaats in chronologische volgorde en leg uit: 1. Begin van het Pleistoceen. 2. Berlijnse muur. 3. Domesticatie van het paard. 4. Muur van Hadrianus. 5. Ötzi. 6. Noordwest-Europa sedenteert, net als in Limburg. De Neolithische revolutie voltrekt zich er snel.

.

(S&V).Plaats in chronologische volgorde en leg uit: 1. Eerste stadstaten: Ur en Uruk. 2. In het Middellandse Zeegebied, Griekenland en de Balkan begint de sedentatie. 3. Spijkerschrift. 4. Uitvinding van het Wiel. 5. Geboorte van Christus. 6. De muur van Hadrianus.

.

C-vragen

.

(S&V).Leg uit: De vuurdomesticatie kent een lange voorgeschiedenis. En wat zijn de gevolgen van die vuurdomesticatie?

.

(S&V).Periodiseer en karakteriseer de neolitische revolutie. Met ander woorden: wat zijn de voornaamste kenmerken van deze overgangsperiode. Welke problemen kent de jager-verzamelaar en hoe lost hij die op? Welke problemen kent de sedentaire mens? Wat zijn z'n de belangrijkste uitdagingen?

.

(S&V).Wie was er eerst? De priester of de krijger?

.

(S&V).Het aantal ontwikkelingen en uitvindingen in de aanloop naar het Neoliticum is indrukwekkend. Wat ging aan de sedentatie van de mens vooraf?

.

(S&V).Wat is het verschil tussen Evolutie en Revolutie? Illustreer met voorbeelden.

.

(S&V).Wat weet je over de eerste potten en kommen, manden en vlechtwerk. Wat is hun betekenis?

.

(S&V).Verduidelijk: De mens reageert op verschillende wijzen op de klimaat wijziging van 10.000 jaar geleden.

.

(S&V).Waarom zijn sedentaire gemeenschappen arbeidsintensiever én kwetsbaarder dan nomadische gemeenschappen? Welke verschillen zie je tussen beide?

.

(S&V).Wat is de vroege betekenis van carnaval, de vastentijd, het oogstfeest, het verbod op gulzigheid, Pasen, ijsheiligen, het bedelfeest van Drie Koningen en het bedelfeest van Sint-Maarten?

.

BIBLIOGRAFIE & REFERENTIES

.

↑ GAIA VINCE, vertaald door Rogier van Kappel. Vuur, taal, , schoonheid, tijd. Hoe culturele evolutie de mens heeft gevormd, Atlas Contact, Antwerpen, 2020, p. 258.
↑ DESMOND MORRIS, vertaald door Thomas Nicolaas. De naakte aap. A.W. Bruna & Zoon, Antwerpen, 1968, p. 9.
↑ SENNE STARCKX. Er was snel weer leven na de dino-apocalyps. Zoogdieren kregen vrij spel na meteorietinslag. In: De Standaard, 28.10.2019, p. D8 & D9.
↑ HERBERT HAAG, JOE H. KIRCHBERGER & DOROTHEE SÖLLE. Vrouwen in de bijbel. Davidsfonds, Leuven, 1993, p. 25-26.
↑ HERBERT HAAG, JOE H. KIRCHBERGER & DOROTHEE SÖLLE. Vrouwen in de bijbel. Davidsfonds, Leuven, 1993, p. 10-31.
↑ JOOP GOUDSBLOM. Het regime van de tijd. Meulenhof, Amsterdam, 1997, p. 58; GAIA VINCE, p. 56-57.
↑ HAN VAN RULER. Descartes anno 2010: sjablonen, thema's & toekomst. In: De Bibliotheek Descartes, band I. Boom, Amsterdam, 2010, p. 9-54.
↑ Over de relatieve gendergelijkheid bij nomadische groepen zie: GAIA VINCE. Vuur, taal, schoonheid, tijd', p. 201. Aanvullen.
↑ SENNE STARCKX. Opzij hond, kat en paard: de mens was de eerste die werd getemd. In: De Standaard, 6.12.2019, p. D4.
↑ ROBERT MACFARLANE, vertaald door Nico Groen en Jan Willem Reitsma. Benedenwereld. Reizen in de diepe tijd, Athenaeum - Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2019, p. 25.
↑ KLAUS-DIETER LINSMEIER. Eine Revolution im großen Stil. Interview mit Klaus Schmidt. In: Abenteuer Archäologie. Kulturen, Menschen, Monumente. Spektrum der Wissenschaft, Heidelberg 2006; HUGH HONOUR & JOHN FLEMING, vertaald door Sjoerd de Vries. Algemene kunstgeschiedenis. Meulenhof, Amsterdam, 2016, p. 36.
↑ CHRIS S.M. TURNEYA & HEIDI BROWN. Catastrophic early Holocene sea level rise, human migration and the Neolithic transition in Europe. In: Quaternary Science Reviews, 26, 2007, p. 2036–2041.
↑ GAIA VINCE, p. 255-256.
↑ SENNE STARCKX. Bron van brons lag bij ons. In: De Standaard, 17.09.2019, p. D9; GAIA VINCE, vertaald door Rogier van Kappel. Vuur, taal, schoonheid, tijd. Hoe culturele evolutie de mens heeft gevormd, Atlas Contact, Antwerpen, 2020, p. 98.
↑ SENNE STARCKX. Bron van brons lag bij ons. In: De Standaard, 17.09.2019, p. D9.
↑ GAIA VINCE, vertaald door Rogier van Kappel. Vuur, taal, schoonheid, tijd. Hoe culturele evolutie de mens heeft gevormd, Atlas Contact, Antwerpen, 2020, p. 99.
↑ ERWIN MORTIER. Godenslaap. De Bezig Bij, Amsterdam, 2009, p. 212.
↑ (Sapiens, p. 228)
↑ ABRAHAM DE SWAAN. De mensenmaatschappij, een inleiding. Bert Bakker, Amsterdam, 1996, p. 13-24.
↑ In het Keltische Ierland - een uithoek van het Romeinse rijk - viert men Samhain, een winterfeest dat het einde van de oogst en de laatste slacht viert. Tegenwoordig kennen we het als Halloween.
↑ HIRSI ALI A. Ketters. Pleidooi voor een hervorming van de Islam, Augustus, Antwerpen, 2015, p. 97 & 114.
↑ JOOP GOUDSBLOM. Het regime van de tijd. Meulenhoff, Amsterdam, 1997.
↑ JOOP GOUDSBLOM. Het regime van de tijd. Meulenhoff, Amsterdam, 1997, p. 187.
↑ Tekstfragment uit De comeback van de muur van Henk van Houtum, in: De Standaard, 20.08.2015, p. 21.
↑ MICHEL DE GHELDERODE, vertaald door Chris van de Poel & Hilde Rits. Reis door mijn Vlaanderen en andere verhalen. Houtekiet, Antwerpen, 2008, p. 94.
↑ EKIRCH R. Nacht en ontij. Een geschiedenis van het duister. De Bezige Bij, Amsterdam, 2006.
↑ MICHEL DE GHELDERODE, vertaald door Chris van de Poel & Hilde Rits. Reis door mijn Vlaanderen en andere verhalen. Houtekiet, Antwerpen, 2008, p. 91.
↑ AUKE VAN DER WOUT. Het lege land. De ruimtelijke orde van Nederland 1798-1848, Contact, Antwerpen, 1987, p. 308-309.
↑ DICK WITTENBERG. Prikkeldraad. Een geschiedenis van goed en kwaad, Atlas Contact, Antwerpen, 2015, p. 46-47, 52-53.

[1] GAIA VINCE, vertaald door Rogier van Kappel. Vuur, taal, , schoonheid, tijd. Hoe culturele evolutie de mens heeft gevormd, Atlas Contact, Antwerpen, 2020, p. 258.

[2] DESMOND MORRIS, vertaald door Thomas Nicolaas. De naakte aap. A.W. Bruna & Zoon, Antwerpen, 1968, p. 9.

[3] SENNE STARCKX. Er was snel weer leven na de dino-apocalyps. Zoogdieren kregen vrij spel na meteorietinslag. In: De Standaard, 28.10.2019, p. D8 & D9.

[4] HERBERT HAAG, JOE H. KIRCHBERGER & DOROTHEE SÖLLE. Vrouwen in de bijbel. Davidsfonds, Leuven, 1993, p. 25-26.

[5] HERBERT HAAG, JOE H. KIRCHBERGER & DOROTHEE SÖLLE. Vrouwen in de bijbel. Davidsfonds, Leuven, 1993, p. 10-31.

[6] JOOP GOUDSBLOM. Het regime van de tijd. Meulenhof, Amsterdam, 1997, p. 58; GAIA VINCE, p. 56-57.

[7] HAN VAN RULER. Descartes anno 2010: sjablonen, thema's & toekomst. In: De Bibliotheek Descartes, band I. Boom, Amsterdam, 2010, p. 9-54.

[8] Over de relatieve gendergelijkheid bij nomadische groepen zie: GAIA VINCE. Vuur, taal, schoonheid, tijd', p. 201. Aanvullen.

[9] SENNE STARCKX. Opzij hond, kat en paard: de mens was de eerste die werd getemd. In: De Standaard, 6.12.2019, p. D4.

[10] ROBERT MACFARLANE, vertaald door Nico Groen en Jan Willem Reitsma. Benedenwereld. Reizen in de diepe tijd, Athenaeum - Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2019, p. 25.

[11] KLAUS-DIETER LINSMEIER. Eine Revolution im großen Stil. Interview mit Klaus Schmidt. In: Abenteuer Archäologie. Kulturen, Menschen, Monumente. Spektrum der Wissenschaft, Heidelberg 2006; HUGH HONOUR & JOHN FLEMING, vertaald door Sjoerd de Vries. Algemene kunstgeschiedenis. Meulenhof, Amsterdam, 2016, p. 36.

[12] CHRIS S.M. TURNEYA & HEIDI BROWN. Catastrophic early Holocene sea level rise, human migration and the Neolithic transition in Europe. In: Quaternary Science Reviews, 26, 2007, p. 2036–2041.

[13] GAIA VINCE, p. 255-256.

[14] SENNE STARCKX. Bron van brons lag bij ons. In: De Standaard, 17.09.2019, p. D9; GAIA VINCE, vertaald door Rogier van Kappel. Vuur, taal, schoonheid, tijd. Hoe culturele evolutie de mens heeft gevormd, Atlas Contact, Antwerpen, 2020, p. 98.

[15] SENNE STARCKX. Bron van brons lag bij ons. In: De Standaard, 17.09.2019, p. D9.

[16] GAIA VINCE, vertaald door Rogier van Kappel. Vuur, taal, schoonheid, tijd. Hoe culturele evolutie de mens heeft gevormd, Atlas Contact, Antwerpen, 2020, p. 99.

[17] ERWIN MORTIER. Godenslaap. De Bezig Bij, Amsterdam, 2009, p. 212.

[18] (Sapiens, p. 228)

[19] ABRAHAM DE SWAAN. De mensenmaatschappij, een inleiding. Bert Bakker, Amsterdam, 1996, p. 13-24.

[20] In het Keltische Ierland - een uithoek van het Romeinse rijk - viert men Samhain, een winterfeest dat het einde van de oogst en de laatste slacht viert. Tegenwoordig kennen we het als Halloween.

[21] HIRSI ALI A. Ketters. Pleidooi voor een hervorming van de Islam, Augustus, Antwerpen, 2015, p. 97 & 114.

[22] JOOP GOUDSBLOM. Het regime van de tijd. Meulenhoff, Amsterdam, 1997.

[23] JOOP GOUDSBLOM. Het regime van de tijd. Meulenhoff, Amsterdam, 1997, p. 187.

[24] Tekstfragment uit De comeback van de muur van Henk van Houtum, in: De Standaard, 20.08.2015, p. 21.

[25] MICHEL DE GHELDERODE, vertaald door Chris van de Poel & Hilde Rits. Reis door mijn Vlaanderen en andere verhalen. Houtekiet, Antwerpen, 2008, p. 94.

[26] EKIRCH R. Nacht en ontij. Een geschiedenis van het duister. De Bezige Bij, Amsterdam, 2006.

[27] MICHEL DE GHELDERODE, vertaald door Chris van de Poel & Hilde Rits. Reis door mijn Vlaanderen en andere verhalen. Houtekiet, Antwerpen, 2008, p. 91.

[28] AUKE VAN DER WOUT. Het lege land. De ruimtelijke orde van Nederland 1798-1848, Contact, Antwerpen, 1987, p. 308-309.

[29] DICK WITTENBERG. Prikkeldraad. Een geschiedenis van goed en kwaad, Atlas Contact, Antwerpen, 2015, p. 46-47, 52-53.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

@@ Regel 81: / Regel 81: @@
 ;290-250 miljoen jaar terug
-.
 Het Perm is droog en warm. Het continent [[Pangea]] strekt zich uit van Noord- tot Zuidpool. België ligt oostwaarts (de huidige Sahara). De Grote Oceaan is een restant van de 'alzee' Panthalassa met een noord-zuidelijke stroming. De eerste dieren verlaten definitief het water om op het land te leven. Aan het einde van het Perm leven de [[Archosauria|archosauriërs]], voorloper van de vogel en de krokodil. Er zijn zoogdierachtigen en eierleggende reptielen.
@@ Regel 104: / Regel 101: @@
 .
-;140-66 miljoen jaar terug
+;150-65 miljoen jaar terug
-De aarde krijgt haar huidige vorm. Oceanen omgeven de continenten, zeestromingen verspreiden warm water. Seizoenen bepalen het uitzicht van de landmassa's. Diverse dinosauriërs, groot en klein overheersen de aarde als vlees- en planteneter. De reusachtige T-Rex kan dertig jaar oud worden en de Anchiornis is dertig centimeter groot, bedekt met veren. Kleine zoogdieren komen tot ontwikkeling, ze zijn echter schuw en verkiezen het nachtleven. In zee jaagt de [[Mosasaurus]], de Maashagedis. Wetenschappers vonden in de Limburgse Pietersberg fossiele sporen van dit zeemonster terug.
+De aarde krijgt haar huidige vorm. Het supercontinent valt uiteen. Zal het tot 1492 duren voor de continenten weer met elkaar verbonden raken of zijn er eerdere contacten? Oceanen omgeven de continenten, zeestromingen verspreiden water en zorgen voor opwarming en afkoeling. Seizoenen bepalen het uitzicht van de landmassa's. Diverse dinosauriërs, groot en klein overheersen de aarde als vlees- en planteneter. De reusachtige [[T Rex|T-Rex]] wordt dertig jaar oud en de [[Anchiornis]] is dertig centimeter groot, bedekt met veren. Kleine [[zoogdieren]] komen tot ontwikkeling, ze zijn echter schuw en verkiezen het nachtleven. In zee jaagt de [[Mosasaurus]], de Maashagedis. Wetenschappers vonden hem of haar in de Limburgse Pietersberg terug.
 .