Groenlo

**Groenlo**
Stad in Nederland
	(Details) (Details)
Situering
Provincie	Gelderland
Gemeente	Oost Gelre
Coördinaten	52°3'0"NB, 6°37'0"OL
Algemeen
Oppervlakte	9.41 km²
Inwoners ; (1 januari 2007)	10.062
Overig
Postcode	7141
Netnummer	0544
Belangrijke verkeersaders	Sjabloon:N-wegNL, Sjabloon:N-wegNL
Website	www.groenlo.nl
Portaal	Nederland

Groenlo (uitspraak^ⓘ) (Nedersaksisch: Grolle, Oud-Nederlands: Grol) is een stad in de regio Achterhoek in de Nederlandse provincie Gelderland. Tot 1 januari 2005 was Groenlo een zelfstandige gemeente en tot 19 mei 2006 was Groenlo de officiële naam van de nieuwe gemeente Oost Gelre. Op 1 januari 2007 had Groenlo samen met de buurtschap Zwolle 10.062 inwoners.

Geschiedenis

Ligging

Groenlo is ontstaan in het begin van de zevende eeuw, zo rond 610, toen de Saksen zich in de Achterhoek vestigden. De naam Groenlo refereert waarschijnlijk aan een groen loo, groen bos, dat in de buurt lag op hoger gelegen grond. (Germaans: Grõni- "groen" + lauha- "bosje op hoge zandgrond"^[1]). Dit is ook een verklaring voor het oude wapen van Groenlo: een groene boom. In de loop der tijden treft men verschillende namen aan in boeken en op kaarten, zoals "Groenlo", "Groenloo", "Groonlo", "Gronlo", "Grol". De naam Groenlo is gebleven, terwijl in de volksmond "Grol", vereeuwigd door Vondel in zijn gedicht over de verovering van Grol, is blijven voortleven.
Groenlo is gesticht aan de hoge kant van het riviertje de Groenlose Slinge. Aan deze kant van de rivier lagen diverse essen. Een aantal van deze namen komen nog terug in het hedendaagse Groenlo, zoals de Oosteresch en de Hartrijze. De noordzijde van de Groenlose Slinge was een lager gelegen gebied. Voor de rest lag rondom Groenlo een aantal moerassen waarvan de meeste in de loop der eeuwen zijn ontgonnen. De Saksen lieten zich niet makkelijk bekeren, zodat het tot de 9e eeuw geduurd heeft voor het Christendom zich hier kon vestigen. Waarschijnlijk zijn Ludgerus en metgezellen uit Münster verantwoordelijk voor de kerstening. Zo rond 809 ontstaat het kerspel Groenlo, met de eerste eenvoudige parochiekerk gewijd aan de heilige Calixtus. Vanuit de tot het Bisdom Münster behorende moederkerk in Groenlo werden later andere kerken gesticht in naburige plaatsen zoals Eibergen, Borculo en Lichtenvoorde. Staatkundig behoorde Groenlo tot het graafschap Lohn. Toen de Heerlijkheid Borculo zich afscheidde van Lohn, ging Groenlo naar de Heren van Borculo.

Stadsrechten

Groenlo was als stad in belang gegroeid en was omringd door wallen en was één van de vijf stemhebbende steden van het kwartier Zutphen, naast Zutphen, Doetinchem, Doesburg en Lochem. In 1236 kocht Graaf Otto II van Gelre Groenlo (en bijbehorend rechtsgebied) van Hendrik, heer van Borculo. Het platteland van het kerspel Groenlo bleef deel van Borculo. In 1246 draagt Herman van Loon de wereldlijke macht van Eibergen, Neede, Groenlo en Geesteren over aan de Graaf van Gelre, maar hiervoor bleek hij niet bevoegd. Hierdoor ontglippen alle gebieden, met uitzondering van Groenlo, aan de handen van Gelre en blijven bij de heerlijkheid Borculo. Groenlo was nu een Gelderse exclave omsloten door de heerlijkheid Borculo en Lichtenvoorde, en hierdoor was Groenlo het kleinste ambt van het kwartier Zutphen. Op 2 december 1277 kreeg het Stadsrechten van Graaf Reinoud I van Zutphen (sloet II no. 991) en groeide de welvaart. Er waren zes raden, van wie twee burgemeesters en vier schepenen. In het jaar 1265 is het vroegst bekende optreden van een richter en schepenen in groenlo. De richter van Groenlo ontving zijn commissie van de landdrost der Graafschap Zutphen. Dit schijnt er op te wijzen dat ook Groenlo, evenals Doesburg en Lochem, oudtijds tot het landdrost heeft behoord. Het rechterlijk archief is zeer incompleet. Sinds 1406 behoorde Groenlo tot het leengebied van de bisschoppen van Münster.

De stad vormde een handelscentrum aan de weg Duitsland - Holland, waardoor Groenlo profiteerde van Hanzekooplieden. Hierdoor ontstond er een bloeiend gildewezen, met ambachten, broederschappen en stichtingen. Vanwege haar welvaart moest Groenlo zich veilig stellen voor belagers. In 1334 werd de stad ommuurd. In 1550 legde bouwmeester Marcelis Keldermans op last van Karel de Vijfde nieuwe wallen en grachten in een vijfhoekige versterking aan.

Bij Groenlo lagen in deze periode twee kastelen, te weten Marveld en Marhulsen. De namen komen nu nog terug in een recreatiepark en een manege.

Tachtigjarige Oorlog

Groenlo vormde in de 16e en 17e eeuw een sterke vesting, die als welvarende grensstad herhaaldelijk werd belegerd, vooral tijdens de Tachtigjarige Oorlog. In 1576 kwam Groenlo aan Staatse zijde. In 1580 viel de stad in Spaanse handen door de overgelopen George van Lalaing (Graaf van Rennenberg), stadhouder van de noordelijke gewesten. Na een onsuccesvolle poging in 1595, werd de stad in 1597 eindelijk door Maurits van Nassau heroverd voor de Nederlanden, waarna in 1606 Grol opnieuw heroverd werd door de Spaanse troepen onder leiding van Spinola. Tussen de belegeringen door werden de muren en grachten van Groenlo steeds verder uitgebouwd en versterkt. Nog in 1605 bezocht de bekende vestingbouwkundige Adriaen Anthonisz de stad^[2]. In 1627 werd Grol definitief heroverd door Frederik Hendrik na het groots opgezette Beleg van Grol, één van zijn schitterendste wapenfeiten, door Hugo de Groot vereeuwigd in zijn Obsidia Grollae, alsmede door Joost van den Vondel in zijn lofdicht "Verovering van Grol door Frederick Henrick, Prince van Oranje". Na het Beleg van Grol in 1672, was de stad tot 1674 bezet door de Bisschop van Münster, Bernhard von Galen. ^[3] In het laatstgenoemde jaar worden de meeste vestingwerken afgebroken en verliest de stad haar functie als vesting aan de grens. In de eerste helft van de 19e eeuw zijn de stadspoorten afbroken en meer delen van de omwalling, waardoor de stad kon groeien, onder andere voor de bouw van de Nieuwe Calixtuskerk. Door de vele belegeringen met de daarmee samen gaande branden en vernielingen heeft Groenlo erg te lijden gehad, waardoor veel waardevol bezit verloren is gegaan. De Oude Calixtuskerk heeft de tand des tijds echter doorstaan, met de nodige reparaties.

Zie Beleg van Groenlo voor een overzicht van belangrijke militaire gebeurtenissen in de geschiedenis van Groenlo

Hollandse oorlogen

Ook het rampjaar is aan Groenlo niet onopgemerkt voorbij gegaan. Hoewel de meeste versterkingen na 1672 zijn afgebroken, zijn in Groenlo nog steeds bastions, grachten en kanonnen te vinden. In het kader van historisch toerisme worden enkele oude vestingwerken in Groenlo en omstreken in ere hersteld. De Groenlose Slinge, die eerder door de stadsgracht liep, is verplaatst naar het noorden van Groenlo.

Groenlo is samen met Lichtenvoorde een katholieke enclave in de Achterhoek, een overblijfsel van honderden jaren invloed van het Bisdom Münster en langdurige Spaanse bezetting. Als gevolg hiervan is een zuidelijke, bourgondische levensstijl overgebleven in Groenlo. Er is relatief veel horeca te vinden en er worden meerdere jaarlijkse evenementen georganiseerd.

Tweede Wereldoorlog

Als stadje aan de grens werd Groenlo al vroeg op 10 mei 1940 door de Duitsers ingenomen, en de eerste Nederlandse krijgsgevangene van de oorlog werd er gevangengenomen. Tijdens de oorlog werden honderden Grollenaren gedwongen om 'schansen' te graven voor de Duitsers, onder andere bij Zevenaar. Na Dolle Dinsdag werd de stad overspoeld door NSB'ers en namen de spanningen toe. Op 24 februari 1945 werd de binnenstad van Groenlo getroffen door een Engels bombardement, waarbij meerdere slachtoffers vielen. De eigenlijke doelen (een fabriek en het hoofdkwartier van de Duitsers) werden niet geraakt, wel winkels, woonhuizen en de Oude Calixtuskerk, die zwaar gehavend werd. Voor Groenlo eindigde de Tweede Wereldoorlog op 31 maart 1945, toen het door Britse militairen uit Ierland en Engeland van de Guards Armoured Division werd bevrijd. De Duitsers bliezen twee van de drie bruggen over de gracht op, maar de stad werd desondanks snel ingenomen. Rondom Groenlo werd nog wel gevochten door Duitse militairen verschanst in boerderijen. Door de nabijheid van agrarische omgeving heeft Groenlo weinig honger gekend tijdens de oorlog. Door beschietingen, bombardementen en martelingen kwamen in de parochie van Groenlo 30 mensen om het leven tijdens de oorlog.
Al eerder dan de 13e eeuw is Groenlo een plek geweest waar Joden woonden. Vanaf oktober 1941 vonden in Groenlo razzia's plaats op Joden. De prominente Joodse gemeenschap in Groenlo, met een Synagoge en Joodse begraafplaats, is door de Holocaust grotendeels vernietigd. Na de oorlog werd de sjoel nog enkele jaren gebruikt door teruggekeerde joden. In 1949 werd de gemeenschap opgeheven. In het lokale Grolse dialect zijn nog steeds Jiddische uitdrukkingen te vinden.

Zorg en welzijn

In Groenlo heeft tot halverwege de jaren tachtig een ziekenhuis gestaan, het Sint Vincentius Ziekenhuis. Tegenwoordig is dit het verzorgingstehuis De Molenberg.

Cultuur

Bezienswaardigheden

Groenlo heeft als oude stad diverse bezienswaardigheden die refereren aan de historie van de stad, met name van de tijd van de tachtigjarige oorlog. Hieronder een lijst met bezienswaardigheden:

De Oude Calixtuskerk is de oudste nog bestaande kerk van Groenlo, in laatgotische stijl gebouwd tussen 1275 en 1520 in opdracht van de bisschop van Münster. Oorspronkelijk werd het katholieke geloof in de kerk beleden, maar na een aantal wisselingen van geloofsbelijdenis in de Tachtigjarige Oorlog is de kerk sinds 1674 in handen van de gereformeerde kerk. De kerk heeft alle belegeringen van Groenlo doorstaan.
De Nieuwe Calixtuskerk is een rooms-katholieke kerk in Groenlo, gebouwd begin 20e eeuw. Deze kerk maakte een einde aan de strijd van de katholieke gemeenschap om een volwaardige katholieke kerk binnen de Groenlose stadsgrachten te mogen bouwen.
Het Mussenbergbolwerk, in de volksmond beter bekend als Kanonswal of Noorderbastion, is één van de overblijfselen van de vestingwerken. Op het Mussenbergbolwerk staat ook het kanon dat door Frederik Hendrik in 1627 geschonken is aan de stad Grol na zijn overwinning. Behalve dit kanon en een kanon uit 1625, zijn nog tien replica kanonnen langs de Grolse grachten te vinden die in 2008 geplaatst zijn.
De stadsboerderij is een rijksmonument dat jarenlang is gebruikt als Grols museum. Er zijn plannen om de stadsboerderij te verbouwen om de sfeer van 1627 na te bootsen.
Stoomhoutzagerij Nahuis is een zagerij uit 1870 die gevestigd is aan de rand van Groenlo. In de zagerij werden twee unieke stoommachines gebruikt om de zagen te laten draaien. Tegenwoordig is de stoomhoutzagerij een museum dat enkele keren per jaar open is. Op deze dagen wordt ook nog daadwerkelijk hout gezaagd.
Station Groenlo is een voormalig treinstation aan de spoorlijn Winterswijk - Neede en is in 1884 geopend. Na het staken van al het treinverkeer in 1974 zijn de sporen in 1977 weggehaald.
In de kelders van café De Lange Gang zijn restanten van de bierbrouwerij waar Willem Neerfeldt in 1615 voor het eerst Grolsch brouwde.

Rijksmonumenten

Lijst van rijksmonumenten in Groenlo

Evenementen

Zoals genoemd zijn er in Groenlo veel evenementen. Hieronder een kleine opsomming van de grootste evenementen:

Carnaval wordt in Groenlo actief gevierd. Op zondagmiddag trekt een optocht van praalwagens door de binnenstad en op rosenmontag en tulpendinsdag wordt in de binnenstad gedweild.
Dweilorkestendag vindt elk jaar plaats op Hemelvaartsdag in het centrum van Groenlo. In diverse klasses strijden dweilorkesten uit het hele land om de prijzen.
Grols Jazz Vesteval is een jaarlijks terugkerend muziekfestival waarbij in vele cafés jazz-, blues- en bigbands optreden.
Grolsch Bokbierfestival is een jaarlijks terugkerend festival waarmee het bokbierseizoen van dat jaar wordt geopend. In vele café’s is live muziek aanwezig.
Grolse Kermis is een jaarlijks evenement met vele attracties, vogelschieten en een grote feesttent.
Slag om Grolle is een tweejaarlijks evenement waarbij het beleg van Groenlo uit 1627 op grote schaal wordt nagespeeld.
Marveldtoernooi is een jaarlijks voetbaltoernooi voor C1 jeugd waarbij vele internationale topclubs en de SV Grol strijden om de titel.

De Halve Maan

Het grootste park van Groenlo, de Halve Maan ligt ten noorden van de oude binnenstad. Dit gebied maakte deel uit van de vestingwerken en was oorspronkelijk eigendom van het gasthuis die er diverse tuinen had aangelegd. Hierdoor kon de gemeente dit gebied niet herinrichten en woningbouw realiseren. Daardoor is dit gedeelte van de vestingwerken echter het beste bewaard gebleven in de loop der eeuwen. In het park is een hertenkamp gevestigd. Een ravelijn, die per brug te bereiken is vanuit het hertenkamp, is ingericht als vogeleiland. In 2008 zijn er plannen gemaakt om het park te verplaatsen om zo een vrij schootsveld te creëren, zoals dat ten tijde van het beleg van Groenlo in 1627 ook was.

Gebruiken en folklore

Grolse wanten zijn traditioneel gebreide handschoenen met een oorspronkelijk Grols ontwerp.
Een inwoner van Groenlo wordt een Grollenaar genoemd. Het bijvoeglijk naamwoord van Groenlo is Grols.
Het lokale Grolse dialect is een vorm van Nedersaksisch, een resultaat van de Saksische oorsprong van de stad, vermengd met Joodse woorden
Tijdens de carnaval gebruikt de stad de Nedersaksische naam Grolle als officiële carnavalsnaam voor de stad.

Economie

Bierbrouwer Grolsch was lange tijd het belangrijkste bedrijf in Groenlo dat zorgde voor werkgelegenheid. Het biermerk, vernoemd naar Groenlo (de naam betekent letterlijk ‘uit of van Groenlo’) is eeuwenlang in de stad gebrouwen, maar vanaf 2005 is de gehele productie van het bedrijf verplaatst naar Boekelo nabij Enschede. Naast de productie van bier ontstonden in Groenlo diverse andere industrieën. De textielindustrie floreerde, net zoals in andere delen van Oost-Nederland, in de stad. De grolse wanten zijn hier een overblijfsel van. Het spinnen en breien van onder meer kousen, sokken, mutsen en wanten gebeurde voornamelijk door thuiswerkende armen.^[4]

Een ander beursgenoteerd bedrijf in Groenlo is Nedap, onder meer bekend van de stemmachines die gebruikt worden bij verkiezingen.

Van 1947 tot 2001 is een kartonnagefabriek in Groenlo gevestigd geweest onder verschillende namen: Apeldoornsche Cartonnagefabriek N.V, Monocon, Sweetheart en Polarcup. De fabriek was Europa's grootste plastic bekerproducent. Moederbedrijf Huhtamaki van Leer sloot en verplaatste de fabriek in 2001, waarbij meer dan 200 banen in Groenlo verdwenen.

Verkeer en vervoer

Spoorwegen

Groenlo heeft een gezamenlijk treinstation met Lichtenvoorde, namelijk Station Lichtenvoorde-Groenlo gelegen in het dorpje Lievelde. Dit station ligt aan de spoorlijn Zutphen - Winterswijk waarop Syntus een treindienst onderhoudt. Het station is geopend in 1878. Om de locatie van dit station is het nodige getouwtrek geweest tussen Lichtenvoorde en Groenlo. Beide plaatsen wilden het treinstation bij de eigen kern hebben liggen. Lichtenvoorde probeerde het station bij de eigen kern te krijgen door middel van het aanschaffen van NWS-aandelen, het bedrijf dat het spoor ging aanleggen. De NWS besloot voor de goedkoopste oplossing en zo kwam het spoor tussen beide plaatsen te liggen bij het dorp Lievelde.^[5]

Groenlo heeft vroeger echter wel een eigen treinstation gehad. Dit was aan de spoorlijn Winterswijk - Neede en had een stationsfunctie van 1884 tot 1974. Vanaf 1937 vond er alleen nog maar goederenvervoer over de spoorlijn plaats. ^[6]

Voordat station Groenlo in 1884 geopend werd, was al een tramverbinding met Station Lichtenvoorde-Groenlo in 1883 geopend. Deze verbinding, met normaalspoor, begon ongeveer bij de Tramstraat, aan de rand van het centrum en was in handen van Stoomtramweg-Maatschappij Lichtenvoorde Groenlo (LG). In 1911 stopte de exploitatie van het spoor, omdat de lijn geen winst maakte door de concurrentie met het treinstation. Gemeente Groenlo wilde de verbinding echter wel behouden en richtte NV Groenlose Tram (GT) op. Het spoor werd aangepast naar smalspoor. Vanaf 1915 werd de dienst weer hersteld en vanwege de hoge brandstofprijzen reden er diverse soorten, vaak inventief zelfgemaakte, trams over de tramlijn. In 1922 werd met de tramdienst gestopt en ging een autobus op de route rijden. Uiteindelijk werd in 1937 een buslijn tussen Groenlo en Lievelde in gebruik genomen.^[7]

Busvervoer

Groenlo ligt in het exploitatiegebied van Syntus. Er zijn drie buslijnen die Groenlo aandoen.

Lijn 72 Groenlo - Lichtenvoorde (via station Lichtenvoorde-Groenlo) en vice versa.
Lijn 73 Enschede - Winterswijk en vice versa.
Lijn 74 Enschede – Doetinchem en vice versa.

Sport en recreatie

SV Grol, omnisportvereniging, voetbalafdeling opgericht op 18 september 1918
SV Grolse Boys, voetbalvereniging, opgericht op 18 maart 1948

Geboren

Peter Beets (1971), jazzpianist
Henricus Bomers (1936), bisschop in bisdom Haarlem
Loes Gunnewijk (1980), wielrenster
Tristan Hoffman (1970), wielrenner
Hans Jansen (1931), theoloog
W.G.A.J. Röring (1848), onderwijzer, historicus en auteur
Mike Schäperclaus (1973), percussionist
Salome Sticken (ca. 1369), priorin
Bert Wagendorp (1956), journalist, schrijver en columnist
Judith van Wanroij (1974), sopraan

Trivia

9 mei 2008 werd bekend dat het nieuwe stadion van voetbalclub FC Twente de naam De Grolsch Veste zal gaan dragen, als referentie naar de historie van de vestingstad Grol, de bakermat van Grolsch.
Groenlo ligt aan de 41 km lange bewegwijzerde Arfgoodroute (Erfgoedroute), een ANWB fietsroute.