Vrijdenkerij

Vrijdenkerij (in België: vrijzinnigheid) of vrijdenken, is de opvatting dat men zich in het denken uitsluitend door de rede, wetenschap en logica laat leiden^[bron?] en niet door (autoriteits)geloof, traditie of paradigma. Vrijdenkers keren zich tegen elke vorm van dogma.

Ontstaan

"Sapere aude!" ("Durf te weten!")
— Horatius, Epistulae

De oudst bekende vermelding van het woord "vrijdenker" staat in een brief van 6 april 1697 van de filosoof en natuurwetenschapper William Molyneux aan de filosoof en arts John Locke, die hij een candid freethinker noemde.^[1] Lockes leerling Anthony Collins bracht in 1713 met zijn anonieme publicatie Discourse of Free-Thinking het begrip in omloop. Met de Franse vertaling van dat werk in 1713/14 werd het equivalent libre-penseur ingevoerd. De Duitse overdracht van freethinker naar Freidenker, die in 1715 door Gottfried Wilhelm Leibniz werd gemaakt, verbond zich in de loop van de 18e eeuw met het reeds bekende begrip Freigeist. Het boek van de Ierse filosoof George Berkeley die het christendom wilde verdedigen tegen de argumenten van de groeiende groep filosofen die zichzelf 'vrijdenkers' begonnen te noemen, werd in 1733 naar het Nederlands vertaald als Alciphron. De knibbelaar, of De gewaande vrydenker.

Aanvankelijk werden er diegenen mee aangeduid die zich op het terrein van de godsdienst vrijer opstelden. Geleidelijk kreeg het begrip een radicalere inhoud en sinds de 19e eeuw zijn de meeste vrijdenkers atheïst.

Het symbool voor de vrijdenkersbeweging werd rond 1890 gekozen door de American Secular Union. De redenering hierachter was als volgt: het Franse woord 'pensée' (gedachte) lijkt op het Engelse woord 'pansy' (driekleurig viooltje). Deze bloem met 'gezicht' kan als simpel en neutraal symbool worden gedragen om het gedachtegoed verder te verspreiden^[2].

Nederland

In Nederland ontstond in 1856 te Amsterdam een eerste vereniging van vrijdenkers: De Dageraad, sinds 1957 De Vrije Gedachte geheten. Haar grootste bloeiperiode kende zij in het interbellum. Vrijdenkers verenigd in de Kiesvereeniging Vrijdenkers naar het Parlement namen in de jaren twintig van de 20ste eeuw, overigens zonder succes, deel aan de Tweede Kamerverkiezingen. Belangrijke vertegenwoordigers van het vrijdenken in Nederland waren toen de rechtsgeleerde en filosoof Leo Polak (1880-1941), Jan Hoving en Anton Constandse.

Belangrijke figuren uit de beginperiode waren Johannes van Vloten (1818 - 1883) en Multatuli (1820 - 1887). Een band met de opkomende arbeidersbeweging werd gelegd via mensen als Jan Antoon Fortuijn (1855 - 1940), Domela Nieuwenhuis (1846 - 1919), Abraham Johannes Lansen (1847 - 1931) en A.H. Gerhard (1858 - 1948).

De vereniging stelt zich ten doel het bevorderen van het vrijdenken: een humanistisch-atheïstische levenshouding die gebaseerd is op redelijk (door de rede geleid) leren kennen van de werkelijkheid en zedelijk handelen naar normen die onder meer voortkomen uit solidariteit met de medemens. Het orgaan van de vereniging heette sinds 1969 eveneens De Vrije Gedachte en heet sinds 2006 De Vrijdenker.

België

In België, waar in plaats van vrijdenkerij vaker de term vrijzinnigheid wordt gebruikt, ontstond in 1854 de eerste organisatie van vrijzinnigen: 'L'Affranchissement' . In 1856 volgde de vereniging 'Les Solidaires' , in 1860 'L'Association de la Démocratie militante Le Peuple' en in 1863 'La Libre Pensée' . De belangrijkste figuren uit deze kringen van vrijzinnigen waren César De Paepe, Victor Arnould en Jan Pellering. In 1969 kwam een overkoepelend orgaan tot stand: de Unie van Vrijzinnige Verenigingen (UVV).

Literatuur

Joachim Kahl: Het onheil van het christendom of pleidooi voor een humaniteit zonder God, Ned. Vert. Uitg. A.W. Bruna & Zoon, Utrecht/Antwerpen, 1970, ISBN 9022913260
Frans Bijlsma: Jezus en Marx, aartsvaders, Middelburg, 1976
Anton Constandse: Grondgedachten van het atheïsme, Uitg. Stichting Uitgeverij De Vrije Gedachte, Rotterdam, 1978
Het vrije denken in de Nederlanden, uitgegeven door De Vrijmetselaarsloge "De Watergeuzen", Amsterdam, en De Vrijdenkersvereniging "De Vrije Gedachte", Rotterdam, n.a.v. het Symposium "Het vrije denken in de Nederlanden" op 23 mei 1981
Martin Paulissen: De levenskijk van een vrijdenker, Uitg. De Vrije Gedachte, Rotterdam, 1981
Div. auteurs: Schendingen van de scheiding tussen kerk en staat, Uitg. Stichting Uitgeverij De Vrije Gedachte, Rotterdam, 05-05-1998, ISBN 90 90 11 591-9
Anton Constandse, Jan Baars, Jo Koster, Charles van Oostrom, Martin Paulissen, Cees Storm, Jan Vis en Henk Visman: 125 jaar vrijdenken, Uitg. De Vrije Gedachte, Rotterdam, 1981.
Diverse auteurs, onder wie A.L. Constandse, Jan Vis, Frans Bijlsma, Paul Hopster en Jan Bontje: Vrijdenken. In niets neutraal - Een keuze uit vijftien jaargangen van het maandblad De Vrije Gedachte, Uitg. Stichting Uitgeverij De Vrije Gedachte, Rotterdam, 1987
Jo Nabuurs: Vrijdenkers in verzuild Nederland - DE DAGERAAD 1900-1940 - Een bronnenstudie, Uitg. Het Humanistisch Archief, Utrecht, 2003, ISBN 90-73742 05 6
Herman Philipse: Atheïstisch manifest en De onredelijkheid van religie, Uitg. Bert Bakker, Amsterdam, 2004. ISBN 90-351-2654-8
Paul Cliteur: God houdt niet van vrijzinnigheid, Uitg. Bert Bakker, Amsterdam, 2004, ISBN 9035126297
Redactie B. Gasenbeek, J.C.H. Blom en J.W.M. Nabuurs: God noch autoriteit - Geschiedenis van de Vrijdenkersbeweging in Nederland, Uitg. Boom, 2006. ISBN 90 8506 358 2
Bert Gasenbeek (redactie): Denkers zonder dogma's. Voordrachten en foto's van het jubileumcongres 'God noch autoriteit' gehouden ter gelegenheid van het 150-jarig bestaan van de vrijdenkersvereniging De Vrije Gedachte op 13 en 14 oktober 2006, Uitg. Het Humanistisch Archief (Humanistisch Erfgoed nr. 7) i.s.m. De Vrije Gedachte, Utrecht, 2007, ISBN 978-90-73742-09-3
Gerhard Elferink: Sprokkelhout. Een polemisch-filosofische ideeënbundel, Uitg. De Vrije Gedachte, Rotterdam, 2007. ISBN 978-90-78830-01-6
Paul Cliteur: Moreel Esperanto, Uitg. De Arbeiderspers, 2007
August Hans den Boef en Kees Snoek (samenstellers): O God, er is geen God! Multatuli over geloof en godsdienst, Uitg. Van Gennep, Amsterdam, 2008. ISBN 9789055 157594
August Hans den Boef: God als hype. Dwarse notities over religieus Nederland, Uitg. Van Gennep, Amsterdam, 2008, ISBN 9789055158904
Christopher Hitchens: God is niet groot. Hoe religie alles vergiftigt Ned. Vert. Uitg. Meulenhoff, Amsterdam, 2008. ISBN 978-90-290-8040-8
Vincent Stolk: De dageraad van het positief atheïsme - Jan Hoving over godsdienst en seksualiteit in het Interbellum, (Humanistisch Erfgoed deel 9) Uitg. Het Humanistisch Archief, Utrecht, en Papieren Tijger, Breda, 2008. Geïllustreerd. ISBN 978-90-6728-217-8
Floris van den Berg: Hoe komen we van religie af? Een ongemakkelijke liberale paradox, Uitg. Houtekiet/Atlas, Antwerpen/Amsterdam, 2009
Michael Schmidt-Salomon (tekst) & Helge Nyncke (illustraties) (Ned. vert. Frans Bijlsma): Hoe komen we bij God? vroeg het kleine biggetje. Een boek voor iedereen die zich niets laat wijsmaken, Uitg. Papieren Tijger / Uitg. De Vrije Gedachte, Breda, 2010. ISBN 978-90-6728-249-9
Patrik Lindenfors: Geloven? Waarom zou je. Een boek over niet geloven in god, Ned. vert. Frans Bijlsma, Uitg. Stichting Uitgeverij Papieren Tijger / Stichting Uitgeverij De Vrije Gedachte, Breda-Rotterdam, 2011.
Peter Algoet: Vrank en vrij, maar mens! Vrijzinnig humanisme, uitgelegd en uitgediept, Acco, Leuven, 2024.

Externe links

Bronnen

↑ Johannes Hoffmeister (red.): Wörterbuch der philosophischen Begriffe. 2e editie, Felix Meiner Verlag (Hamburg 1955), p. 236.
↑ (en) The Pansy of Freethought. Leicester Secular Society. Geraadpleegd op 9 augustus 2022.

[1] Johannes Hoffmeister (red.): Wörterbuch der philosophischen Begriffe. 2e editie, Felix Meiner Verlag (Hamburg 1955), p. 236.

[2] (en) The Pansy of Freethought. Leicester Secular Society. Geraadpleegd op 9 augustus 2022.

[1]

[2]