Adygees

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
(Doorverwezen vanaf West-Circassisch)
Adygees
адыгабзэ
Gesproken in Vlag van Rusland Rusland
Vlag van Jordanië Jordanië
Vlag van Israël Israël
Vlag van Noord-Macedonië Noord-Macedonië
Vlag van Syrië Syrië
Vlag van Turkije Turkije
Vlag van Irak Irak
Vitaliteit potentieel bedreigd[1]
Sprekers 500.000
Taalfamilie
Alfabet cyrillisch
Officiële status
Officieel in
Taalcodes
ISO 639-1
ISO 639-2 ady
ISO 639-3 ady
 Verspreiding van het Kabardijns en het Adygees
Portaal  Portaalicoon   Taal
Een spreker van het Circassisch.

Het Adygees of West-Circassisch (адыгабзэ, adıgabzə) is een Abchazisch-Adygese taal, die wordt gesproken door de Adygeeërs.

Verspreiding[bewerken | brontekst bewerken]

Er zijn vandaag ongeveer 128.000 moedertaalsprekers van het Adygees in Rusland. Op wereldschaal zijn er ongeveer 500.000 sprekers. Veel Adygeeërs zijn naar Turkije en het Midden-Oosten gevlucht na de Circassische genocide. De grootste gemeenschap bevindt zich in Turkije. Het Adygees wordt overal als minderheidstaal gesproken, zelfs in het thuisland Adygea. Daar wordt de taal gesproken door ongeveer 20 procent van de bevolking. De taal heeft een officiële status in Adygea, al wordt daar in de praktijk alleen Russisch als bestuurstaal gebruikt.

Verwantschap[bewerken | brontekst bewerken]

De taal is nauw verwant is aan het Kabardijns. Door taalkundigen worden Adygees en Kabardijns vaak gezien als twee varianten van een pluricentrische taal. Samen staan ze bekend als het Circassisch. In de diaspora is de taal alleen bekend onder die naam. Hogerop is het Kabardijns ook verwant met het Abchazisch, het Abazijns en het uitgestorven Oebychs. Ze vormen samen de Abchazisch-Adygese taalfamilie.

Spraakkunst[bewerken | brontekst bewerken]

Zoals alle Abchazisch-Adygese talen is het Adygees een SOV-taal met een ergatieve zinsbouw. Er zijn vier naamvallen en de vervoeging van het werkwoord is uiterst complex.

Klankleer[bewerken | brontekst bewerken]

Al naargelang van het dialect heeft het Adygees tussen vijftig en zestig medeklinkers. In alle dialecten is er een contrast tussen gewone en gelabialiseerde glottisslagen. Zeer ongewoon is het drievoudige contrast tussen gewone, gelabialiseerde en gepalataliseerde glottisslagen, dat voorkomt in het Abzach-dialect. Het dialect dat aan de Zwarte Zee wordt gesproken bevat een zeer ongewone klank, een bidentale fricatief [h̪͆], die overeenkomt met de stemloze velaire fricatief [x] in de andere varianten van het Adygees.

Medeklinkers
labiaal alveolaar postalveolaar alveolo-
palataal
retroflex velaar uvulaar faryngaal glottaal
nasaal m n
plosief p t k q ʔ ʔʷ
b d ɡ ɡʷ
pʷʼ tʷʼ kʷʼ
affricaat t͡s t͡sʷ t͡ʃ t͡ʂ
d͡z d͡zʷ d͡ʒ
t͡sʼ t͡ʃʼ t͡ʂʼ
fricatief f s ɬ ʃ ʃʷ ɕ ʂ x χ χʷ ħ
v z ɮ ʒ ʒʷ ʑ ʐ ɣ ʁ ʁʷ
ɬʼ ʃʼ ʃʷʼ
approximant j w
vibrant r


Daartegenover staat dat het Adygees slechts drie klinkers heeft.

Klinkers
centraal
halfgesloten ə
halfopen a
open

Schrift[bewerken | brontekst bewerken]

Sinds 1938 wordt Adygees geschreven in het cyrillisch schrift, ter vervanging van het Latijnse alfabet dat sinds 1928 in gebruik was. Tevoren werd het Arabisch schrift gebruikt. De diaspora in Turkije gebruikt het Latijnse alfabet.

Cyrillisch schrift
А а
[aː]
Б б
[b]
В в
[v]
Г г
[ɣ/ɡ]
Гу гу
[ɡʷ]
Гъ гъ
[ʁ]
Гъу гъу
[ʁʷ]
Д д
[d]
Дж дж
[d͡ʒ]
Дз дз
[d͡z]
Дзу дзу
[d͡zʷ]
Е е
[ja/aj]
Ё ё
[jo]
Ж ж
[ʒ]
Жъ жъ
[ʐ]
Жъу жъу
[ʐʷ]
Жь жь
[ʑ]
З з
[z]
И и
[jə/əj]
Й й
[j]
К к
[k]
Ку ку
[kʷ]
Къ къ
[q]
Къу къу
[qʷ]
Кӏ кӏ
[t͡ʃʼ/kʼ]
Кӏу кӏу
[kʷʼ]
Л л
[ɮ/l]
Лъ лъ
[ɬ]
Лӏ лӏ
[ɬʼ]
М м
[m]
Н н
[n]
О о
[aw/wa]
П п
[p]
Пӏ пӏ
[pʼ]
Пӏу пӏу
[pʷʼ]
Р р
[r]
С с
[s]
Т т
[t]
Тӏ тӏ
[tʼ]
Тӏу тӏу
[tʷʼ]
У у
[w/əw]
Ф ф
[f]
Х х
[x]
Хъ хъ
[χ]
Хъу хъу
[χʷ]
Хь хь
[ħ]
Ц ц
[t͡s]
Цу цу
[t͡ʃʷ]
Цӏ цӏ
[t͡sʼ]
Ч ч
[t͡ʃ]
ЧI чI
[t͡ʂʼ]
Чъ чъ
[t͡ʂ]
Ш ш
[ʃ]
Шъ шъ
[ʂ]
Шъу шъу
[ʂʷ/ɕʷ]
Шӏ шӏ
[ʃʼ]
Шӏу шӏу
[ʃʷʼ]
Щ щ
[ɕ]
Ъ ъ
[ˠ]
Ы ы
[ə]
Ь ь
[ʲ]
Э э
[a]
Ю ю
[ju]
Я я
[jaː]
ӏ
[ʔ]
ӏу
[ʔʷ]
Latijns schrift
A a
[aː]
B b
[b]
V v
[v]
G g
[ɣ/ɡ]
Gu gu
[ɡʷ]
Ğ ğ
[ʁ]
Ğu Ğu
[ʁʷ]
D d
[d]
C c/Dj dj
[d͡ʒ]
Dz dz
[d͡z]
Dzu dzu
[d͡zʷ]
É é
[ja/aj]
Yo yo
[jo]
Ɉ ɉ
[ʒ]
Ĵ ĵ
[ʐ]
Ĵu ĵu
[ʐʷ]
J j
[ʑ]
Z z
[z]
Yİ yi/İ i
[jə/əj]
Y
[j]
K k
[k]
Ku ku
[kʷ]
Q q
[q]
Qu qu
[qʷ]
K' k'
[t͡ʃʼ/kʼ]
K'u k'u
[kʷʼ]
L l
[ɮ/l]
Tl tl
[ɬ]
L' l'
[ɬʼ]
M m
[m]
N n
[n]
O o
[aw/wa]
P p
[p]
P' p'
[pʼ]
P'u p'u
[pʷʼ]
R r
[r]
S s
[s]
T t
[t]
T' t'
[tʼ]
T'u t'u
[tʷʼ]
W w/U u
[w/əw]
F f
[f]
X x
[x]
Xh xh
[χ]
Xhu xhu
[χʷ]
H h
[ħ]
Ts ts
[t͡s]
Çü çü
[t͡ʃʷ]
Ts' ts'
[t͡sʼ]
Ç ç
[t͡ʃ]
Ç' ç'
[t͡ʂʼ]
Çh çh
[t͡ʂ]
Ṩ ṩ
[ʃ]
Ş̂ ş̂
[ʂ]
Ş̂u ş̂u
[ʂʷ/ɕʷ]
Ş́ ş́
[ʃʼ]
Ş́u ş́u
[ʃʷʼ]
Ş ş
[ɕ]
I ı
[ə]
Ə ə
[a]
Yu yu
[ju]
Ya ya
[jaː]

Spelling[bewerken | brontekst bewerken]

Cyrillisch Latijns IPA Uitspraak Voorbeelden
А а ā [aː] ачъэ (geit), апчъы (ze tellen)
Б б b [b] баджэ (vos), бэ (veel)
В в v [v]
Г г ɣ [ɣ] гыны (poeder), чъыгы (boom)
Гу гу [ɡʷ] гу (hart), гущыӏ (woord)
Гъ гъ ġ / ǧ [ʁ] гъатхэ (lente), гъэмаф (zomer)
Гъу гъу ġ° / ǧ° [ʁʷ] гъунэгъу (buurman), гъунджэ (spiegel)
Д д d [d] дыджы (bitter), дахэ (mooi)
Дж дж ǯʹ [d͡ʒ] джан (hemd), лъэмыдж (brug)
Дз дз ʒ [d͡z] дзыо (tas), дзын (gooien)
Дзу дзу ʒ° [d͡zʷ] хьандзу (riek), хьандзуачӏ (lage riek)
Е е e [aj]
[ja]
ешэн (vangen), еплъын (kijken)
(Ё ё) ë [jo] ёлк (kerstboom)
Ж ж ž [ʒ] жэ (mond), жакӏэ (baard)
Жъ жъ [ʐ] жъы (oud), жъажъэ (langzaam)
Жъу жъу ẑ° [ʒʷ] жъун (smelten), жъуагъо (ster)
Жь жь žʹ [ʑ] жьыбгъэ (wind), жьао (schaduw)
З з z [z] занкӏэ (recht), зандэ (steil)
И и i [əj]
[jə]
ихьан (binnenkomen), икӏыпӏ (uitgang)
Й й j [j] йод (jodium), бай (rijk)
К к k [k] кнопк (knop), команд (team)
Ку ку [kʷ] кушъэ (wieg), ку (kar)
Къ къ q [q] къалэ (stad), къэкӏон (komen)
Къу къу [qʷ] къухьэ (schip), къушъхьэ (berg)
Кӏ кӏ č̣ʹ [kʼ]
[tʃʼ]
кӏымаф (winter), кӏыхьэ (lang), кӏэ (staart), шкӏэ (kalf)
Кӏу кӏу ḳ° [kʷʼ] кӏон (lopen), кӏуакӏэ (sterk)
Л л l [l] лагъэ (geverfd), лы (vlees)
Лъ лъ ł [ɬ] лъэбэкъу (trap), лъащэ (lam)
Лӏ лӏ [ɬʼ] лӏы (man), лӏыгъэ (moed)
М м m [m] мазэ (maan), мэлы (schaap)
Н н n [n] нэ (oog), ны (moeder)
О о o [aw]
[wa]
мощ (dat), коны (bak), о (jij), осы (sneew), ощхы (regen)
П п p [p] пэ (neus), сапэ (stof)
Пӏ пӏ [pʼ] пӏэ (bed), пӏэшъхьагъ (kussen)
Пӏу пӏу ṗ° [pʷʼ] пӏун (opstaan), пӏур (leerling)
Р р r [r] рикӏэн (gieten), риӏон (vertellen)
С с s [s] сэ (ik), сэшхо (sabel)
Т т t [t] тэтэжъ (grootvader), тэ (wok)
Тӏ тӏ [tʼ] тӏы (ram), ятӏэ (vuil)
Тӏу тӏу ṭ° [tʷʼ] тӏурыс (oud), тӏурытӏу (paar)
У у w [əw]
[wə]
ушхун (rechtzetten), убэн (effenen)
Ф ф f [f] фыжьы (wit), фэен (willen)
Х х x [x] хы (zes), хасэ (raad)
Хъ хъ χ [χ] хъыен (bewegen), пхъэн (zaaien)
Хъу хъу χ° [χʷ] хъун (gebeuren), хъурай (kring)
Хь хь [ħ] хьэ (hond), хьаку (oven)
Ц ц c [t͡s] цагэ (rib), цы (lichaamshaar)
Цу цу [t͡sʷ] цуакъэ (schoen), цу (os)
Цӏ цӏ [t͡sʼ] цӏынэ (nat), цӏыфы (mens)
Ч ч č̍ [t͡ʃ] чэфы (vrolijk), чэты (kip)
Чӏ чӏ č̣ [t͡ʂʼ] чӏыпӏэ (gebied), чӏыфэ (schuld)
Чъ чъ č [t͡ʂ] чъыгай (eik), чъыӏэ (koud)
Ш ш š [ʃ] шы (broer), шыблэ (donder)
Шъ шъ ŝ [ʂ] шъэ (honderd), шъабэ (zacht)
Шъу шъу ŝ° [ʃʷ] шъугъуалэ (jaloers), шъукъакӏу (komen)
Шӏ шӏ ṣ̂ [ʃʼ] шӏын (doen), шӏэныгъ (kennis)
Шӏу шӏу ṣ̂° [ʃʷʼ] шӏуцӏэ (zwart), шӏуфэс (groeten)
Щ щ šʹ [ɕ] щагу (tuin), щатэ (room)
(Ъ ъ)
Ы ы ə [ə] ыкӏи (ook), зы (en)
(Ь ь)
Э э ă [a] ӏэтаж (vloer), нэнэжъ (grootmoeder)
(Ю ю) ju [ju] Юсыф (Jozef), Юныс (Jonas)
Я я [jaː] яй (hun), ябгэ (kwaad)
ӏ ʾ [ʔ] ӏэ (hand), кӏасэ (houden van)
ӏу ՚° [ʔʷ] ӏукӏэн (ontmoeten), ӏусын (zitten), ӏудан (draad)

Tekstvoorbeelden[bewerken | brontekst bewerken]

De onderstaande tekst is een uittreksel uit het Johannesevangelie in het Adygees.

Nederlands Adygees Romanisatie
In den beginne was het Woord, en het Woord was bij God, en het Woord was God. Dit was in den beginne bij God. Alle dingen zijn door Hetzelve gemaakt, en zonder Hetzelve is geen ding gemaakt, dat gemaakt is. In Hetzelve was het Leven, en het Leven was het Licht der mensen. En het Licht schijnt in de duisternis, en de duisternis heeft hetzelve niet begrepen. Ублапӏэм ыдэжь Гущыӏэр щыӏагъ. Ар Тхьэм ыдэжь щыӏагъ, а Гущыӏэри Тхьэу арыгъэ. Ублапӏэм щегъэжьагъэу а Гущыӏэр Тхьэм ыдэжь щыӏагъ. Тхьэм а Гущыӏэм зэкӏэри къыригъэгъэхъугъ. Тхьэм къыгъэхъугъэ пстэуми ащыщэу а Гущыӏэм къыримыгъгъэхъугъэ зи щыӏэп. Мыкӏодыжьын щыӏэныгъэ а Гущыӏэм хэлъыгъ, а щыӏэныгъэри цӏыфхэм нэфынэ афэхъугъ. Нэфынэр шӏункӏыгъэм щэнэфы, шӏункӏыгъэри нэфынэм текӏуагъэп. Wıblap’em ıdez̨ Gus̨ıꜧer s̨ıꜧaǵ. Ar Them ıdez̨ s̨ıꜧaǵ, a Gus̨ıꜧeri Thew arıǵe. Wılap’em s̨yaǵez̨aǵew a Gus̨ıꜧer Them ıdez̨ s̨ıꜧaǵ. Them a Gus̨ıꜧer zeç’eri qıriǵeǵex́uǵ. Them qıǵex́uǵe pstewmi as̨ıs̨ew a Gus̨ıꜧem qırimıǵǵex́uǵe zi s̨ıꜧep. Mıku’edız̨ın s̨ıꜧenıǵe a Gus̨ıꜧem xełıǵ, a s̨ıꜧenıǵeri c’ıfxem nefıne afex́uǵ. Nefıner şu’nç’ıǵem s̨enefı, şu’nç’ıǵeri nefınem tyeku’aǵep.

De onderstaande tekst is een uittreksel uit de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens in het Adygees.

Nederlands[2] Adygees[3] Romanisatie
Universele Verklaring van de Rechten van de Mens Цӏыф Фэшъуашэхэм Афэгъэхьыгъэ Дунэепстэу Джэпсалъ C’ıf Feȿuaşexem Afeǵehıǵe Dúneyapstew Jepsał
Artikel 1 1-нэрэ пычыгъу 1-nere pıçıǵu
Alle mensen worden vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren. Zij zijn begiftigd met verstand en geweten, en behoren zich jegens elkander in een geest van broederschap te gedragen. ЦӀыф пстэури шъхьэфитэу, ялъытэныгъэрэ яфэшъуашэхэмрэкӀэ зэфэдэу къалъфы. Акъылрэ зэхэшӀыкӀ гъуазэрэ яӀэшъы, зыр зым зэкъош зэхашІэ азфагу дэлъэу зэфыщытынхэ фае. C’ıf pstewri ȿhefitew, yałıtenıǵere yafeȿuaşexemreç’e zefedew qalfı. Aqılre zexeş’ıç’ ǵuazere yaꜧeȿı, zır zım zequeş zexaş’e azfagu dełew zefıs̨ıtınxe faye.