Brontekst bekijken van Aanvoegende wijs

{{redirect|Conjunctief|de Latijnse conjunctief|Conjunctivus}}
{{Zijbalk werkwoordswijzen}}
De '''aanvoegende wijs''' of '''conjunctief''' is een in onder meer de [[Indo-Europese talen]] voorkomende [[wijs|werkwoordswijs]] (kortweg ook wel 'wijs' of 'modus'). Een grammaticale vorm van vergelijkbare strekking is ook bekend in de [[Semitische talen|Semitische]] en [[Fins-Oegrische talen]].

Deze wijs drukt meestal een handeling uit die de spreker als onwerkelijk (''[[irrealis]]'') of mogelijk (''[[potentialis]]'') beschouwt; dit kan over het verleden, het heden of de (nabije) toekomst gaan. Specifiekere voorbeelden van het gebruik van de aanvoegende wijs zijn: twijfel (''[[dubitativus]]''), aansporing ([[Hortativus|''adhortativus'']]), wens ([[Optatief|''optativus'']], bijv. [[God zij met ons]]), toegeving (''[[concessivus]]''), doel (''[[finalis]]''), of slechts onwerkelijkheid van de handeling (''irrealis'') of mogelijkheid (''potentialis'').

De term 'aanvoegende wijs' is afgeleid van ''[[conjunctivus|modus coniunctivus]]'' – de benaming voor dit verschijnsel in het [[Latijn]] – waarbij "aanvoegend" betrekking had op het feit dat de wijs oorspronkelijk vooral werd gebruikt in [[bijzin]]nen, die zich naar hun aard "voegen aan" een [[hoofdzin]].<ref>[https://web.archive.org/web/20160304085619/http://www.wnt.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=WNT&id=M000977 Woordenboek der Nederlandsche Taal]</ref>

== Nederlands ==
{{Zie ook|Zie ook [[Geschiedenis van het Nederlands]]}}

=== Oud- en Middelnederlands ===
Al in het [[Oudnederlands]] waren de meeste vervoegingsvormen van de aanvoegende wijs samengevallen met die van de [[indicatief]], ook wel de ''aantonende wijs''.

In het [[Middelnederlands]] waren er alleen nog aparte vormen in de [[tegenwoordige tijd]] voor de derde persoon enkelvoud (''hi woene'') en bij [[sterk werkwoord|sterke werkwoorden]] in de [[verleden tijd]] voor de eerste en derde persoon enkelvoud (''ic/hi name'').<ref>[[Joop van der Horst]], ''Geschiedenis van de Nederlandse syntaxis'', Deel 1, 2008: 407</ref> In historische (Bijbel) en/of gekunstelde teksten worden verder vormen aangetroffen als ''sloege'', ''quame'', ''dorste''.<ref>[https://wordincontext.com/nl/sloege sloege] op Woord in Context. [https://web.archive.org/web/20161220122430/http://wordincontext.com/nl/sloege Gearchiveerd] op 20 december 2016.</ref>{{Bron?||2024|03|18}}

In spraakkunstboeken uit de negentiende eeuw werd het gebruik van de aanvoegende wijs uitgebreid behandeld en voorgeschreven.<ref>{{aut|Weiland, Petrus}} ''De Nederduitsche Spraakkunst'' 1805 of anders [http://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/nl/nedling/taalgeschiedenis/grammaticas_van_de_19e_en_20e_eeuw Grammatica's van de 19e en 20e eeuw]. [https://web.archive.org/web/20200919011831/http://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/nl/nedling/taalgeschiedenis/grammaticas_van_de_19e_en_20e_eeuw/ Gearchiveerd] op 19 september 2020.</ref>

=== Nieuwnederlands ===
In tegenstelling tot een aantal andere Indo-Europese talen (waaronder het [[Duits]] en veel [[Romaanse talen]]), is in het Nieuwnederlands de aanvoegende wijs nauwelijks gangbaar.<ref name="onzetaal.nl">[https://onzetaal.nl/taaladvies/het-zij-zo-het-zei-zo Het zij zo / het zei zo] bij ''Onze Taal''. [https://web.archive.org/web/20210717122344/https://onzetaal.nl/taaladvies/het-zij-zo-het-zei-zo Gearchiveerd] op 17 juli 2021.</ref> Net als in het [[Brits-Engels]] en het [[Deens]] is haar functie in het dagelijkse spraakgebruik geleidelijk aan vrijwel volledig vervangen door een reeks [[hulpwerkwoord]]en en [[modaliteit (taalkunde)|modale]] werkwoorden. In het Nederlands is dit in het bijzonder de verleden tijd van ''zullen (zouden)''. Het huidige gebruik van de aanvoegende wijs in het Nederlands is grotendeels beperkt tot [[versteende taalvorm]]en.

Alleen het werkwoord ''zijn'' kent nog altijd een duidelijk te onderscheiden vorm voor de aanvoegende wijs enkelvoud in de verleden tijd, namelijk ''ware''.<ref>[https://taaladvies.net/taal/advies/term/1/aanvoegende_wijs/ Taaluniversum — Nederlandse Taalunie]. [https://web.archive.org/web/20210609072821/https://taaladvies.net/taal/advies/term/1/aanvoegende_wijs/ Gearchiveerd] op 9 juni 2021.</ref><ref>[http://ans.ruhosting.nl/e-ans/02/03/06/05/body.html Vervoeging van ''zijn (wezen)''] in de electronisch [[Algemene Nederlandse Spraakkunst|ANS]]. [https://web.archive.org/web/20210623050028/http://ans.ruhosting.nl/e-ans/02/03/06/05/body.html Gearchiveerd] op 23 juni 2021.</ref> Het gebruik van de aanvoegende wijs geeft in het Nieuwnederlands dikwijls aan een tekst een formeel, ouderwets of zelfs verheven karakter<ref name="onzetaal.nl" /> en wordt daarom meestal afgeraden.<ref>[http://scriptiehulp.uvt.nl/data/4-1-1-archaismen.htm Scriptiehulp] van [[Tilburg University]]. [https://web.archive.org/web/20210118212601/http://scriptiehulp.uvt.nl/data/4-1-1-archaismen.htm Gearchiveerd] op 18 januari 2021.</ref>

=== Vaste uitdrukkingen ===
Er zijn verschillende versteende uitdrukkingen in het Nederlands waarin de aanvoegende wijs gebruikt wordt, bijvoorbeeld:

==== Spreekwoorden ====
* '''''Kome''' wat komen zal''
* '''''Koste''' wat het kost''
* '''''Redde''' wie zich redden kan''
* Wie de schoen past, '''trekke''' hem aan!

==== Formele en religieuze taal ====
* ''[[Onze Vader]]-gebed'':
**Onze Vader die in de hemelen zijt, uw naam '''worde''' geheiligd; uw Koninkrijk '''kome''', uw wil '''geschiede''', gelijk in de hemel alzo ook op de aarde.<ref>Bijbelcitaat: Matteus 6:9-10 (vertaling [[NBG 1951]])</ref>
**Vader, uw naam '''worde''' geheiligd; uw koninkrijk '''kome'''; geef ons elke dag ons dagelijks brood ...<ref>Bijbelcitaat: Lucas 11:2-3 (vertaling [[NBG 1951]])</ref>
* ''Eedaflegging'': Zo waarlijk '''helpe''' mij God almachtig.''
* ''Gelieven'' in bijvoorbeeld: '''Gelieve''' u bij binnenkomst te registreren.'<ref>[https://web.archive.org/web/20070920195058/http://www.let.ru.nl/ans/e-ans/02/04/03/body.html e-ANS (conjunctief)]</ref>
* '''''Leve''' de koning!''<ref>[https://www.parlement.com/id/vh8lnhrrz1r4/de_hulde_leve_de_koning 'De hulde ('Leve de koning')'] op parlement.com. Geraadpleegd op 17 april 2019. [https://web.archive.org/web/20190417122906/https://www.parlement.com/id/vh8lnhrrz1r4/de_hulde_leve_de_koning Gearchiveerd] op 17 april 2019.</ref>
* ''Op grafschriften'': 'Hij/Zij '''ruste''' in vrede' (Latijn: [[Requiescat in pace]]: R.I.P.)

=== Versteende woorden ===
* ''Dankzij'' van "dank '''zij'''"
* ''Hetzij'' van "het '''zij'''"
* ''Tenzij'' van "ten '''zij'''" (''ten'' is hier een samentrekking van het [[cliticum]] ''t'' en ''en'' (in de betekenis van niet))
* ''Godbetert'' van "God '''betere''' 't"
* ''Godverdomme'' van "God '''verdoeme''' (het)"
* ''Godzijdank'' van "God '''zij''' dank"

=== Overig gebruik ===
* ''Men '''neme''''' (gebruikelijk in recepten)
* '''Zegge''' (Om een fonetische uitspraak van een moeilijk of buitenlands woord in te luiden. Ook wel om aan te duiden dat een cijferbedrag ook voluit geschreven gaat worden in officiële documenten etc)
* Mogelijk is in de Nederlandse spreektaal "Ik had graag" (bijvoorbeeld: "Ik had graag een tafeltje gereserveerd voor twee personen.") nog een restant van een conjunctief, aangezien de Duitse Konjunktiv II "Ich hätte gern" voor een (vervulbare) beleefde wens gebruikt wordt.
* ''Als het ware''

== Engels ==
In het [[Engels]] komt het gebruik van de aanvoegende wijs als zelfstandige modus zelden meer voor. Voorbeelden zijn uitspraken als ''So be it'', ''God help you'', ''God save the queen''.<ref>{{Aut|auteur=Della Thompson (Edtor)}} The Oxford Compact English Dictionary 1996</ref> Hier ontbreekt dus de ''-s'' bij de verbuiging van de derde persoon enkelvoud, en bij ''to be'' wordt de vorm ''is'' vervangen door ''be''.

== Duits ==
In het [[Duits]] wordt de conjunctief veel gebruikt. Voor de meeste werkwoorden heeft de grammatica een conjunctief in de ''onvoltooid tegenwoordige tijd''  en in de ''onvoltooid verleden tijd''. Bij zwakke werkwoorden onderscheidt de conjunctief van de ''onvoltooid verleden tijd'' zich qua vorm niet van de aantonende wijs. Meestal echter wordt een modaal werkwoord als hulpwerkwoord gebruikt, in combinatie met een voltooid deelwoord of infinitief.

De conjunctief van modale werkwoorden, die een onregelmatige verbuiging kennen, wordt in het Duits veel gebruikt. Hoewel een aanvoegende wijs niet verouderd klinkt, ongeacht het type werkwoord, zijn de conjunctieven van deze werkwoorden het gebruikelijkst en het meest herkenbaar.<ref>{{Aut|auteur=Engelen, R.K. en Van der Zee, drs. J.}} ''Grammatica Duits. De regels van het Duits'' Houten 2011<sup>12</sup> (Uitgeverij Unieboek | Het Spectrum bv (Prisma) p.&nbsp;43-44</ref>

== Semitische talen<ref>Dit gedeelte of een eerdere versie ervan is (gedeeltelijk) vertaald vanaf de [[:en:Subjunctive_mood?oldid=535186084|Engelstalige Wikipedia]].</ref> ==
In talen als het [[Hebreeuws]] en [[Arabisch]] komt een aanvoegende wijs voor, hoewel deze wisselend per taal in meer of mindere mate aan slijtage onderhevig is. Bovendien valt uit het [[schrift]] een verschil niet altijd op te maken, omdat de klinkers in deze talen bepalend zijn of kunnen zijn om de conjunctief te herkennen en deze worden in de genoemde talen niet geschreven. Men vermoedt dat deze slijtage begonnen is in het [[Proto-Semitisch]]. Dit houdt in dat de vormen in het [[Oude Testament|oudtestamentisch]] Hebreeuws al deels weg waren. In mindere mate geldt dit voor het Arabisch. In het Hebreeuws, waar het literaire en oudtestamentisch schrift betreft, zijn enkele werkwoorden toch zeer goed als aanvoegende wijs te herkennen, zoals het werkwoord לחיות (leven) in יחי/תחי (leve de koning).

{{Appendix}}
{{Woordenboek}}

[[Categorie:Werkwoordswijs]]