Brontekst bekijken van Andes

{{Zie dp}}
{{Infobox gebergte
| kaartnaam               = Andes.png
| kaartonderschrift       = De Andes aan de westkust van Zuid-Amerika
| hoogste punt            = [[Aconcagua]] (6959 m)
| lengte                  = 7000
| breedte                 = 160
| oppervlakte             = 
| locatie                 = [[Argentinië]], [[Chili]], [[Bolivia]], [[Peru (hoofdbetekenis)|Peru]], [[Ecuador]], [[Colombia (hoofdbetekenis)|Colombia]], [[Venezuela]]
| onderdeel van           = 
| bestaat uit             = 
| ouderdomgesteente       = 
| type                    = 
| mapname                 = 
| lat_deg = 
| lat_min = 
| lat_dir = 
| lon_deg = 
| lon_min = 
| lon_dir = 
| afbeeldingnaam           = Andes Chile Argentina.jpg
| afbeeldingonderschrift   = De Andes tussen [[Chili]] en [[Argentinië]]
| afbeeldingnaam2          = Andes 70.30345W 42.99203S.jpg
| afbeeldingonderschrift2  = De zuidelijke Andes vanuit de ruimte in NASA WorldWind
}}
[[Bestand:MAGMAARC1.jpg|thumb|In vier delen van de Andes bevinden zich actieve [[Vulkaan|vulkanen]]]]

De '''Andes''' (voluit: La Cordillera de los Andes) zijn een grote, langgerekte [[bergketen]] langs de westkust van [[Zuid-Amerika]]. Het berggebied is ongeveer 7000 km lang, op sommige plaatsen 160 km breed en heeft een gemiddelde hoogte van circa 4000 m. De bergketen loopt voor het grootste gedeelte parallel aan de kust van de [[Grote Oceaan]].

De Andesketen situeert zich in zeven Zuid-Amerikaanse landen: [[Argentinië]], [[Chili]], [[Bolivia]], [[Peru (hoofdbetekenis)|Peru]], [[Ecuador]], [[Colombia (hoofdbetekenis)|Colombia]] en [[Venezuela]]. De Andes kruist de evenaar en loopt zuidwaarts tot [[Vuurland]]. De [[Scotiarug]], met onder andere [[Zuid-Georgia en de Zuidelijke Sandwicheilanden]] is een grotendeels onderzeese voortzetting van het gebergte. Deze verbindt de Andes met een grote boog met het [[Antarctisch Schiereiland]] in [[Antarctica (hoofdbetekenis)|Antarctica]].

== Geologie ==
De Andes zijn geologisch gezien een jong systeem. Het gebergte ontstond tijdens het [[Krijt (periode)|Krijt]] en de [[Tertiair]]e periode. Het ontstaan van de bergketen in Zuid-Amerika is het gevolg van de platentektoniek. De oceanische [[Nazcaplaat]] duikt weg onder de continentale [[Zuid-Amerikaanse Plaat|Zuid-Amerikaanse plaat]] ([[subductie]]), met een snelheid van ongeveer 8 cm per jaar. Hierdoor nemen de bergen steeds meer in hoogte toe. [[Vulkaan|Vulkanen]] en [[aardbeving]]en komen er dikwijls voor. Als geheel vormen de Andes een van de belangrijkste bergmassa's van de wereld. Het bergsysteem is hoger dan elk ander gebied, op de [[Himalaya]] na. Er zijn veel besneeuwde pieken met hoogtes boven de 6700 m.

In het verre zuiden lopen de bergen van oost naar west. De richting wordt anders in Argentinië en Chili. Ten westen van de bergen ligt de zee. Er zijn door [[gletsjer]]s gevoede meren in zowel Argentinië als Chili.

De hoogste bergen van de Andes liggen op de centrale en noordelijke Argentijns-Chileense grens: [[Aconcagua]] (6960 m), de hoogste berg van het westelijk [[Hemisfeer (aarde)|halfrond]], en de [[Tupungato (vulkaan)|Tupungato]] (6570 meter). Andere belangrijke pieken zoals [[Llullaillaco]] flankeren de belangrijkste bergwaaier.

De centrale Andes breidt zich in [[Bolivia]] en [[Peru (hoofdbetekenis)|Peru]] uit in veelvoudige waaiers (circa 640 km breed) met hoog [[Plateau (geografie)|plateauland]] (het [[Hoogland van Bolivia]]) en vele hoge intermontane valleien. Hier bloeide vroeger de [[Inca's|Incabeschaving]]. Op de grens van Peru en Bolivia ligt het [[Titicacameer]]. In Bolivia zijn er opmerkelijke vulkanen, zoals [[Nevado Sajama]]. De hoogste spoorweg van de Andes loopt van [[La Oroya]] naar [[Lima (stad)|Lima]].

== Mensen en economie ==
Peru, Ecuador en Colombia zijn bevolkt sinds oude tijden. Vroeger waren er rijke beschavingen gevestigd, zoals de Inca's en [[Muisca|Chibcha]]'s. De [[Quichua (volk)|Quichua]] en de [[Aymara (volk)|Aymarastammen]] vormen de belangrijkste inheemse inwoners van de Andes. Wegens een schaarste aan water is landbouw moeilijk. [[Tabak]], [[katoen]] en [[koffieplant|koffie]] worden gekweekt en uitgevoerd. [[Koper (element)|Koper]], [[Zilver (hoofdbetekenis)|zilver]], [[Tin (element)|tin]], [[IJzer (element)|ijzer]] en [[Goud (hoofdbetekenis)|goud]] worden ontgonnen en er wordt [[aardolie]] gevonden. Hoewel er een spoorpassage door de bergen is, zijn de inwoners van de Andes niet van treinen afhankelijk voor het behoud van hun economie. In bepaalde Andesgebieden is het toerisme sterk in ontwikkeling.
{{Zie ook|Zie ook: [[Andesbeschavingen]]}}

== El Tatio ==
In het Andesgebergte ligt onder andere ook het [[Geiser (bron)|geiserveld]] [[El Tatio]].
<gallery widths="180px" heights="120px">
ElTatioMovie.ogg
</gallery>

== Hoogste bergen van de Andes ==
{{Zie ook|Zie ook de [[Lijst van bergen in de Andes]]}}
Een overzicht van bergen hoger dan 6.500 meter in de Andes.

{| class="wikitable sortable"
! Hoogte (m)
! Naam
! Bergketen
! Coördinaten
! Afbeelding
! Land
|-
| 6.962|| [[Aconcagua]] || ||{{Coor dms|32|39|0|S|70|01|0|W|type:mountain}} || [[Bestand:Aconcagua 13.JPG|140px]] || {{AR}}
|-
| 6.891 || [[Ojos del Salado]] || [[Puna de Atacama]] ||{{Coor dms|27|06|34|S|68|32|29|W|type:mountain}} ||[[Bestand:Ojos del Salado summit.jpg|140px]] || {{AR}} – {{CL}}
|-
| 6.792 || [[Monte Pissis]] || [[Puna de Atacama]] ||{{Coor dms|27|45|0|S|68|47|0|W|type:mountain}} || [[Bestand:Monte Pissis.jpg|140px]] || {{AR}}
|-
| 6.768 || [[Huascarán]] || [[Cordillera Blanca]] || {{Coor dms|9|7|0|S|77|36|0|W|type:mountain}} ||[[Bestand:Huascaran norte.JPG|140px]] ||{{PE}}
|-
| 6.759 || [[Cerro Bonete|Bonete]] || [[Puna de Atacama]] || {{Coor dms|27|52|0|S|68|49|0|W|type:mountain}} || [[Bestand:Cerro Bonete Chico.jpg|140px]]|| {{AR}}
|-
| 6.758 || [[Nevado Tres Cruces|Tres Cruces]] || [[Puna de Atacama]] || {{Coor dms|27|06|0|S|68|52|0|W|type:mountain}} || [[Bestand:Tres-cruces.jpg|140px]] || {{AR}} – {{CL}}
|-
| 6.739 || [[Llullaillaco]] || [[Puna de Atacama]] ||{{Coor dms|24|43|10.8|S|68|31|51.9|W|type:mountain}}||[[Bestand:Habitat du Chinchilla brevicaudata - Lllullaillaco.jpg|140px]] || {{AR}} – {{CL}}
|-
| 6.720 || [[Cerro Mercedario|Mercedario]] || [[Cordillera de la Ramada]] ||{{Coor dms|31|58|0|S|70|10|0|W|type:mountain}} || [[Bestand:Mercedario bolius 20040215 021.jpg|140px]]|| {{AR}}
|-
| 6.658 || [[Cazadero (vulkaan)|Cazadero]] / Tipas / Walther Penck || [[Puna de Atacama]] || {{Coor dms|27|11|0|S|68|34|0|W|type:mountain}} || [[Bestand:Cazadero.jpg|140px]]|| {{AR}}
|-
| 6.638 || [[Incahuasi (vulkaan)|Incahuasi]] || [[Puna de Atacama]] || {{Coor dms|27|02|00|S|68|17|48|W|type:mountain}}||[[Bestand:Incahuasi and el fraile plus laguna verde chile.jpg|140px]] || {{AR}} – {{CL}}
|-
| 6.634 || [[Yerupajá]] || Cordillera Blanca || {{Coor dms|10|16|0|S|76|54|0|W|type:mountain}} || [[Bestand:Yerupaja Grande.jpg|140px]] ||{{PE}}
|-
| 6.565 || [[Tupungato (vulkaan)|Tupungato]] || ||{{Coor dms|33|21|12|S|69|46|17|W|type:mountain}} ||[[Bestand:Tupungato.jpg|140px]] || {{AR}} – {{CL}}
|-
| 6.542 || [[Nevado Sajama|Sajama]] || [[Cordillera Occidental (Bolivia)|Cordillera Occidental]] || {{Coor dms|18|6|0|S|68|53|0|W|type:mountain}}||[[Bestand:Nevado Sajama.jpg|140px]] || {{BO}}
|-
| 6.500 || [[Ramada Norte]] || [[Cordillera de la Ramada]] || || || {{AR}}
|}

== Zie ook ==
{{Link portaal|Zuid-Amerika}}
* [[Lijst van bergen in de Andes]]
* [[Andesgemeenschap]]
* [[Unie van Zuid-Amerikaanse Naties]]
* [[Mercosur]]
* [[Andesbeschavingen]]
{{Commonscat|Andes}}
{{Bibliografische informatie}}

[[Categorie:Andes| ]]