Brontekst bekijken van DAG Fabrik Bromberg

{{viu}}
[[Bestand:Eksploseum_j.jpg|miniatuur|Gebouw nr. 1157 in de NGL-zone]]
[[Bestand:BPP_Bydg_-_budynki_po_DAG_Fabrik_b.jpg|miniatuur|Een van de opslagfaciliteiten]]
[[Bestand:BPP_Bydg_-_rampy_po_DAG_Fabrik.jpg|miniatuur|Spoorweg helling]]
[[Bestand:BPP_Bydg_-_rampy_po_DAG_maskowanie.jpg|miniatuur|De daken van gebouwen hebben de vorm van troggen; ze waren bedekt met een dikke laag grond en een bos met lage bomen werd aangeplant]]
[[Bestand:Eksploseum_c.jpg|miniatuur|Uitzicht vanuit het raam van het fabrieksgebouw]]
[[Bestand:Lasy_bydgoskie_31_-_schron_od_zewn.jpg|miniatuur|Luchtafweergeschut nabij het voormalige dwangarbeidskamp]]
[[Bestand:Eksploseum_h.jpg|miniatuur|308x308px|Een fragment van de Exploseum- sightseeingroute]]
[[Bestand:Eksploseum_tunel_łączący_budynki.jpg|miniatuur|Exploseum - tunnel die de gebouwen verbindt]]
[[Bestand:Eksploseum_e.jpg|miniatuur|Exploseum - tentoonstelling over [[Reichsarbeitsdienst]]]]
'''DAG Fabrik Bromberg''' - qua oppervlakte de tweede grootste wapenfabriek van het Dynamit Nobel AG-concern in [[nazi-Duitsland]] (na DAG Krzystkowice - 35 km²), was actief van 1939 tot 1945 en gelegen in het Bydgoszcz-bos. De taak van de fabriek was [[Explosief|explosieven]] produceren voor granaten, kogels en andere militaire munitie. De bouw van de fabriek veranderde het zuidoostelijke deel van [[Bydgoszcz]] volledig. Het werd uitgerust met honderden kilometers wegen, [[Spooraansluiting|sporen]] en duizenden gebouwen voor verschillende doeleinden. Tegelijkertijd werden bebossing van dit gebied behouden, dat tijdens de oorlog diende om te camoufleren.

== Geschiedenis ==
De DAG Bromberg-fabriek werd in 1942 opgericht als gevolg van de uitbreiding van de oorlogsmachine van het [[Nazi-Duitsland|Derde Rijk]].Het behoorde tot Dynamit-Aktien Gesellschaft (DAG) met het hoofdkantoor in [[Troisdorf]] bij [[Bonn]]. Bouwwerken startten in 1939. De geheime productie van buskruit en munitie werd uitgevoerd door dwangarbeiders.

=== Dynamit-Aktien Gesellschaft (DAG) ===
[[Bestand:AlfredNobel2.jpg|links|miniatuur|190x190px|[[Alfred Nobel]]]]
De geschiedenis van het bedrijf DAG begon in 1863, toen [[Alfred Nobel]] een methode ontwikkelde voor het produceren van nitroglycerine op industriële schaal. In 1864 bouwde Nobel de eerste fabriek in Vinterviken in de buurt van [[Stockholm]], en begon in 1865 uit te breiden naar de Europese markt. Dat jaar werd de eerste dynamietfabriek in [[Duitse Keizerrijk|Duitsland]] gebouwd in de Krümmel-vallei in [[Geesthacht]], 30 km van [[Hamburg]]. Tegen 1875 werden 14 fabrieken opgericht in twaalf landen. In 1876 werd het bedrijf omgevormd tot een naamloze vennootschap, wiens naam uiteindelijk werd gevormd als: ''Dynamit-Actien Gesellschaft vormals Alfred Nobel & Co. Hamburg'' (kortweg '''DAG'''). Ten tijde van de dood van Alfred Nobel in 1896 waren 93 fabrieken in de wereld actief en produceerden 67,5 duizend ton explosieven per jaar. Als gevolg van de fusie van zes grote bedrijven in de chemische industrie werd [[IG Farben]] in 1925 opgericht - het grootste chemische bedrijf ter wereld gevestigd in [[Frankfurt am Main]]. Het nam de meeste aandelen van DAG over.

In de jaren 1939-1945 waren er in het [[Nazi-Duitsland|Derde Rijk]] in totaal 80 explosievenfabrieken (waaronder 32 van DAG-''Verwertchemie''), 27 oorlogsfabrieken en 241 [[Munitie|munitiefabrieken]]. Tot 1939 lag de fabriek alleen ten westen van de [[Oder]], en na het uitbreken van de oorlog werd het oostelijke gebied ook opgenomen in het uitbreidingsplan. In 1944 produceerde DAG een kwart van de totale productie van de oorlogsmiddelen van het Derde Rijk. Wat de productie betreft, omvatten de grootste fabrieken van Dynamit AG fabrieken Allendorf bij [[Marburg (Duitsland)|Marburg]], Hessisch Lichtenau bij [[Kassel (Duitsland)|Kassel]], Krümmel en [[Clausthal-Zellerfeld]] en areaal - fabrieken in [[Bydgoszcz]] en Krzystkowice bij [[Nowogród Bobrzański]].

De investeringen werden uitgevoerd met de hoogste veiligheidsclassificatie, vandaar dat de fabrieken door de lokale bevolking vaak werden aangeduid als chocolade-, praline-, fruit- of textielfabrieken.
[[Bestand:Eksploseum_g.jpg|links|miniatuur|235x235px|Gebouw in de NGL-Betrieb-zone - vanaf 2011]]

== Bouw ==
De bedoeling om een fabriek voor buskruit en explosieven te bouwen volgens de richtlijnen van het wapeningsplan werden al in september 1939 in [[Oberkommando der Wehrmacht]] (OKW) opgenomen. Van de drie geanalyseerde locaties - rond [[Gorzów Wielkopolski (stad)|Gorzów]], [[Poznań (stad)|Poznań]] en [[Bydgoszcz]] - werd de laatste gekozen, voornamelijk vanwege de perfecte camouflage gecreëerd door het Bydgoszcz-bos, de nabijheid van de [[Wisła (rivier)|Vistula]] en de aanwezigheid van spoorlijnen (kolen hoofdlijn [[Silezië]] - [[Gdynia]], Berlijn-Królewiec lijn). Een interessant feit is dat de Poolse economische administratie in de jaren 1937-1939 de eerste geheime projecten van de wapenfabriek in dit gebied heeft voorbereid.<ref>Relacje Franciszka Wrembla, leśniczego z Emilianowa zawarte w pracy „Konspiracja i sabotaż w zakładach zbrojeniowych w Łęgnowie w latach 1939–1945”, wydanej w 1991 r. przez [[Muzeum Wojsk Lądowych|Pomorskie Muzeum Wojskowe]].</ref> De hypothese is dat DAG Bromberg is opgericht op basis van het Poolse plan dat door de Duitsers was veroverd.<ref name="WJ">Jacek Woźny: Archeologie van het nabije verleden in de context van Duitse militaire architectuur van de regio Bydgoszcz. [in:] Materialen over de geschiedenis van cultuur en kunst van Bydgoszcz en de regio. notitieboek 12. Laboratorium voor Documentatie en Popularisatie van Monumenten van het Provinciaal Cultuurcentrum in Bydgoszcz. Bydgoszcz 2007.</ref>

Kort na de bezetting van [[Bydgoszcz]] door Duitse troepen in september 1939 begonnen de Duitsers met meten en voorbereidend werk, en in november 1939 begon de bouw van een 35 kilometer lange omheining, die een bosgebied omsloot in een vierkant van ongeveer 5 x 5 km.{{Bron?|Hoe hebben de Duitsers dat gemeten dat er 35km nodig was om een vierkant van 5x5km te omheinen?|2020|02|25}} Vanwege de grootte van de ontworpen fabriek werden twee DAG-bouwkantoren opgericht - Bauleitung I (westelijk deel) en Bauleitung II (oostelijk deel). De bouw- en montagewerkzaamheden begonnen in 1940. Twee jaar later werden de eerste explosieven en munitie voor artilleriegranaten geproduceerd. Tegen het einde van 1944 werden 1500 gebouwen gebouwd, 360 km wegen en 40 km spoorwegen. Het nieuw opgerichte trein[[station Bydgoszcz Emilianowo]] speelde een hoofdrol in de overslag van de productie. Volgens de veronderstellingen was de fabriek nabij [[Bydgoszcz]] de grootste DAG-''Verwertchemie''-fabriek.

Het uitgebreide bouwprogramma omvatte productie-, magazijn- en werkplaatsgebouwen, [[Bunker (verdedigingswerk)|schuilplaatsen]], laboratoria, [[Brandweer|brandweergebouwen]], poliklinische voorzieningen, administratieve en sociale voorzieningen, wachthuizen, bewakingsgebouwen, woonwijken voor het management en kazernekampen voor dwangarbeiders. De gehele investering had ondergrondse en bovengrondse nutsbedrijven. Ondergrondse nutsbedrijven omvatten de volgende netwerken: industrieel, drinkwater (25 [[waterput]]ten), drie soorten [[Riool|rioleringen]] (zuur, postproductie en neutraal), [[Elektriciteitsnet|hoog- en laagspanningskabels]], [[Telefoontoestel|telefoonnetwerken]] en alarmsignalering. [[Pijptransport|Pijpleidingen]] voor lucht voor de distributie van [[Waterdamp|stoom]], condensaat en water, hete lucht, geconcentreerde [[Anorganisch zuur|minerale zuren]] en chemisch behandelde [[koolwaterstof]]fen.<ref name="WJ" />

Het hoofdproduct en de specialiteit van DAG Bromberg was [[Rookzwak kruit|rookloos poeder]] (POL), een gemodificeerde versie van ballistiet. [[Cellulosenitraat|Nitrocellulose]] (NC), [[nitroglycerine]] (NGL), [[2,4,6-trinitrotolueen|TNT]] (TRI) en dinitrobenzeen (DI-B) werden ook geproduceerd. In de uitwerkingsafdeling (''Füllstelle'') werden kogels en granaten gevuld met explosieven. De eindproducten waren onder andere [[Vliegtuigbom|luchtbommen]], artilleriegranaten en kruitladingen.

== Bronnen en referenties ==
* {{Bronvermelding anderstalige Wikipedia|taal=pl|titel=DAG Fabrik Bromberg|oldid=57319810|datum=20190427}}
{{References}}

== Bibliografie ==
* Jerzy Lachamjer: Nitroglycerine-technologie in de fabriek van Dynamit Nobel AG in Bydgoszcz. [in:] Bydgoszcz Chronicle XXVIII 2006. Bydgoszcz City Lovers Society. Bydgoszcz 2007. {{ISSN|0454-5451}}.
* Michał Pszczółkowski: Adolf Kämpf - directeur van de DAG-fabriek Werk Bromberg. [in:] Bydgoszcz Chronicle XXXI 2009. Bydgoszcz City Lovers Society. Bydgoszcz 2010. {{ISSN|0454-5451}}.
* Michał M. Pszczółkowski Michał M., betongeheim. DAG explosievenfabrieken, Bydgoszcz: Districtsmuseum Leon Wyczółkowski in Bydgoszcz, 2010, {{ISBN|978-83-86580-83-5}}, {{OCLC|751351403}}.
* Michał Pszczółkowski, Maciej Czechowski: Exploratie DAG Fabrik Bromberg explosieve geschiedenis van Bydgoszcz - een informant. Districtsmuseum Leon Wyczółkowski in Bydgoszcz 2011.
* Jacek Woźny: Archeologie van het nabije verleden in de context van Duitse militaire architectuur van de regio Bydgoszcz. [in:] Materialen over de geschiedenis van cultuur en kunst van Bydgoszcz en de regio. notitieboek 12. Laboratorium voor Documentatie en Popularisatie van Monumenten van het Provinciaal Cultuurcentrum in Bydgoszcz. Bydgoszcz 2007.

== Externe links ==
* {{pl}} [http://www.exploseum.pl/ Exploseum website]
* {{pl}} [https://web.archive.org/web/20160304213221/http://v2.strefa.pl/DAGFabrikBromberg.html V2 bij DAG Bromberg]
* {{pl}} [https://web.archive.org/web/20160309111921/http://www.germanistyka-ngl-betrieb.ukw.edu.pl/index.htm NGL-zone]
* {{pl}} [https://www.bsmz.org/viewpage.php?page_id=2 Films over DAG Fabrieken Bromberg]
* {{pl}} [https://web.archive.org/web/20090214213834/http://sa.utp.edu.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=15&Itemid=4 Beschrijving van de reis naar DAG Fabrik Bromberg]

[[Categorie:Duits chemiebedrijf]]
[[Categorie:Architectuur tijdens het nationaalsocialisme]]