Brontekst bekijken van Deens

{{Infobox taal
| naam in Nederlands = Deens
| naam in taal = dansk
| gesproken = [[Denemarken]], [[Sleeswijk-Holstein]], [[Faeröer]], [[Groenland]]
| sprekers = 5,5 miljoen moedertaalsprekers, 6 miljoen in totaal
| rang = niet in de top 100
| taalfamilie = 
[[Indo-Europese talen|Indo-Europees]]
* [[Germaanse talen|Germaans]]
** [[Noord-Germaanse talen|Noord-Germaans]]
*** [[Scandinavische talen|Scandinavisch]]
**** '''Deens'''
| dialecten:
-[[Bornholms]]
-[[jutlands]]
-[[Zuid-Jutlands]]
-[[insulair Deens]]
| alfabet = [[Deens-Noors alfabet]]
| officieelin = {{DK}} <br /> {{FO}} <br /> {{GL}} <br /> {{EU}} <br /> [[Bestand:Flag of the Nordic Council.svg|25px|Flag of the Nordic Council]]&nbsp;[[Noordse Raad]]
| minderheidstaal = 
| {{GER}}
| organisatie = [[Dansk Sprognævn]]
| 639-1 = da
| 639-2 = dan
| 639-3 = dan
}}
[[Bestand:Michael Noer - voice - da.flac|thumb|Michael Noer stelt zichzelf voor in het Deens]]

Het '''Deens''' (''dansk'') is een [[Noord-Germaanse talen|Noord-Germaanse]] taal met ongeveer 5,5 miljoen sprekers. Het is de taal van vrijwel alle Denen en de enige [[officiële taal]] van [[Denemarken]]. In de Deense gebiedsdelen de [[Faeröer]] en [[Groenland]] is het slechts de taal van een kleine groep, die echter wel, naast de volkstaal, officiële status geniet. Het Deens dat op de Faeröer gesproken wordt, wordt ook wel [[Gøtudanskt]] ("Straatdeens") genoemd. Ook in het [[Duitsland|Duitse]] [[Sleeswijk-Holstein]] woont een aanzienlijke Deense minderheid; daar heeft de taal een officiële status als [[minderheidstaal]].

Het Deens wordt geschreven met het [[Deens-Noors alfabet]], met na de Z de drie letters [[Æ]], [[Ø]] en [[Å (letter)|Å]]. De letters Q, W, X en Z worden nauwelijks gebruikt. Deze letters komen in de regel alleen voor in leenwoorden, zoals de woorden "weekend" en "sex".

== Oorsprong en plaatsbepaling ==
De scheiding tussen de [[Noord-Germaanse talen]], de [[West-Germaanse talen]] en de [[Oost-Germaanse talen]] heeft waarschijnlijk al vóór de [[Grote Volksverhuizing]] plaatsgevonden. Waar de West-Germaanse dialecten evenwel al snel uitwaaierden in steeds moeilijker onderling te begrijpen talen, bleven de Noord-Germaanse talen lang in één taal bij elkaar; deze taal kent men als [[Oudnoords]].

Er viel binnen dit Oudnoords een duidelijke scheiding te maken tussen het Oudwestnoords en het Oudoostnoords. Tot de westelijke groep behoren de voorlopers van het [[Noors]], [[Faeröers]] en [[IJslands]]; het latere Deens en het [[Zweeds]] vormden de oostelijke groep. In de loop van de eeuwen kristalliseerden de dialecten uit tot de huidige Scandinavische schrijftalen. Het is echter wel zo dat door de continue onderlinge bemoeienis en betrokkenheid van de Scandinavische landen de talen zich in tandem ontwikkelden; de ene vernieuwing werd al gauw in de andere taal geïntroduceerd (zie ook hieronder bij ''invloeden''). Zodoende zijn het Deens, Noors en Zweeds onderling redelijk goed verstaanbaar en is er sprake van een [[dialectcontinuüm]].

Het Deens kent tamelijk beperkte dialectische variatie; die dialecten staan dan ook nog eens onder druk door de dominantie van het [[Rijksdeens]], het Standaarddeens. Er zijn vooral de verschillen tussen het [[Jutlands]] enerzijds en het [[Eiland-Deens]] anderzijds. De Deense standaardtaal is gebaseerd op het Eiland-Deens; uiteraard omdat dit ook in het regeringscentrum [[Kopenhagen]] gesproken wordt. Aan een spreker van het Rijksdeens kan niet achterhaald worden waar zijn afkomst ligt aangezien het Rijksdeens in het gehele land gesproken wordt. Opmerkelijk is het [[Zuid-Jutlands]], dat met Duitse en (Noord-)Friese woorden en klanken beïnvloed is.

Vooral het [[Bornholms]]e dialect van het eiland [[Bornholm (eiland)|Bornholm]] in de Oostzee, wijkt aanzienlijk van de Deense standaardtaal af. Sterk verwant aan het dialect van Bornholm is het [[Skåns]], dat in het Zuid-Zweedse [[Skåne]] wordt gesproken, een regio die vanouds door Denen bewoond werd. Men probeert middels lokale tv in programma's als ''Sprogblomster'' (''Taalbloempjes'') het Bornholms levendig te houden, maar met de vele landgenoten die naar Bornholm verhuizen, lijkt de taal te verdwijnen. Jongeren hebben de dialecten niet geleerd.<ref>[https://web.archive.org/web/20110130222526/http://www.tv2bornholm.dk/sprogblomster/ www.tv2bornholm.dk] - Sprogblomster wordt sinds 1998 maandelijks uitgezonden.</ref>

== Kenmerken ==
Zoals het Noors en het Zweeds kent het Deens aanhechting van het [[bepaald lidwoord]], unificatie in de vervoeging van werkwoorden (tegenwoordige tijd: alle personen op ''-(e)r'', verleden tijd, zwakke verbuiging: alle personen op ''-ede'' of ''-te'') en een meervoud op ''-(e)r''. Ook de meeste in de andere Scandinavische talen merkbare klankprocessen hebben in het Deens plaatsgevonden. De taal heeft met het Zweeds, het Noord-Nederlands en het [[Westerlauwers Fries|Fries]] gemeen dat er slechts twee [[geslacht (taalkunde)|woordgeslachten]] bestaan: geslachtelijk ofwel "[[commuun genus|zijdig]]" en ongeslachtelijk ofwel onzijdig. Opmerkelijk is dat de lettergrepen van een Deens woord geen toonhoogteverschillen ("pitch accents") kennen; het Deens mist dus de "zangerige" intonatie waardoor het Zweeds en Noors bepaalde kenmerken van [[toontaal|toontalen]] bezitten. In plaats daarvan kent het Deens de zogenaamde [[glottisslag]], in het Deens [[stød]] genoemd. Bij glottisslag is er meestal sprake van een volledige sluiting van de [[stemband]]en, maar bij de Deense stød gebeurt dit alleen in het extreemste geval. Meestal is de stød een gedeeltelijke afsluiting van de stembanden, of slechts een kleine onregelmatigheid of een kraak in de stem. Voor het uitspreken van stød is er eerst een stødbasis nodig. In de standaardtaal wordt alleen een stød uitgesproken na 1: een lange vocaal, of 2: op een stemhebbende consonant. Ook speelt de [[klemtoon]] een rol. [[Glottisslag]] is zeldzaam in de [[fonologie]] van de [[Indo-Europese talen]].

== Invloeden naar binnen ==
Denemarken heeft in het verleden sterk onder invloed gestaan van de gebieden die nu [[Duitsland]] zijn. Hierdoor zijn een groot aantal [[Duits]]e woorden in het Deens terecht zijn gekomen, maar ook veel [[Nedersaksisch|Nedersaksische/Nederduitse]] ([[Middelnederduits|Middelnederduitse]]) woorden.<ref name="haugen">Einar Haugen, ''Die skandinavischen Sprachen'', Hamburg 1984, {{ISBN|3-87118-551-5}}</ref> De invloed van het Middelnederduits begon in de tijd van de [[Hanze]] omdat de werktaal van dit handelsverband Middelnederduits was. Handelaren, ambachtslieden en invloedrijke personen vestigden zich in kolonies in Scandinavië.<ref name=":0">{{Citeer web |url=http://germanic.eu/Middle-Low-German-loanwords-in-the-Scandinavian-languages.htm |titel=Middle Low German loanwords in the Scandinavian Languages |datum=2020-12-30 |bezochtdatum=2023-09-28 |werk=web.archive.org |archiefdatum=2020-12-30 |archiefurl=https://web.archive.org/web/20201230002500/http://germanic.eu/Middle-Low-German-loanwords-in-the-Scandinavian-languages.htm |dodeurl=unfit}}</ref> Van de 500 vaakst gebruikte woorden in het Deens zijn 100 leenwoorden uit het Middelnederduits.<ref name="Sproget">{{Citeer web |url=http://sproget.dk/raad-og-regler/artikler-mv/svarbase/SV00001479 |title=Antal arveord og låneord |last=Jervelund |first=Anita Ågerup |publisher=Dansk Sprognævns svarbase |year=2008}}</ref> In standaardteksten van hedendaags Deens is 16-17% van de woordenschat een leenwoord uit het Middelnederduits.<ref name="Sproget" /> Circa 25% van de totale woordenschat van het Deens, [[Zweeds]] en [[Noors]] is van Middelnederduitse herkomst. Andere schattingen gaan tot 30% of zelfs 55 tot 60%.<ref name=":0" /> Na het teruglopen van de Hanze nam de invloed van het Duits toe, vooral na 1550.<ref name=":0" /> Ook het [[Nederlands]], de taal van een belangrijke handelspartner op zee, heeft er invloed op uitgeoefend, onder meer als doorgeefluik voor Franse woorden uit de hoofse cultuur. Zo worden (volgens professor L.L. Hammerich) de woorden ''fløjl'' ("fluweel"), ''juvel'' ("juweel") en ''danse'' ("dansen") aan het Nederlands toegeschreven. Later zou deze taal onder meer de woorden ''borgmester'' ("burgemeester") en ''skomager'' ("schoenmaker") aan het Deens hebben geleend. Moderne etymologische woordenboeken van het Deens bevestigen alleen het woord "juvel". De andere voorbeelden worden aan het Frans en het Nederduits toegeschreven. Wellicht heeft dit ermee te maken dat het moeilijk is een grens te trekken tussen het Nederlands en het Nederduits. Een aantal woorden (en [[samenstelling (taalkunde)|samenstellingen]]) waarvan het wel bijna zeker is dat ze uit het Nederlands komen zijn: ''radise'' (radijs), ''blomkål'' (bloemkool), ''matros'' (matroos), ''rijsttafel'', ''spygat'' (spuigat), ''jagt'', ''krydse'' (kruisen), ''fokkemast'' en ''schoutbynacht''. Veel van deze woorden heeft het Nederlands op zijn beurt weer geleend van het Frans, Latijn, Spaans en Indonesisch. De jongste leenwoorden uit het Nederlands heeft het Deens indirect via het Engels geleend. Enkele voorbeelden zijn: ''boom'', ''golf'', ''mart'', ''brandy'' en ''cookie''. Ook het Fries, en dan met name het Noord-Fries, heeft een invloed gehad op het Deens. Deze invloed is het grootst in het [[Zuid-Juts]]. Ten slotte heeft het [[Engels]], en dan met name uit de [[Verenigde Staten]], sinds de [[Tweede Wereldoorlog]] een grote invloed op het Deens. Voorbeelden van Engelse leenwoorden zijn: ''computer'', ''modem'', ''kidnappe'' en ''interview''.

== Invloeden naar buiten ==
Het Deens oefende ook weer invloed uit op andere talen. Allereerst op de talen aan de grens met het Deense-taalgebied: het [[Nedersaksisch]] van Sleeswijk-Holstein en het [[Noord-Fries]] hebben een sterke lexicale inslag van het Deens. [[Petuh]], het dialect van [[Flensburg]] is gedeeltelijk op de grammatica van het Deens gebaseerd. In de Nederlanden vindt men ook Deense invloed terug. Met name de dialecten van de Waddeneilanden dragen duidelijk sporen van Deense invloed. Ook op het vasteland, in het [[Westerlauwers Fries]] en het [[Gronings]], is er iets van de Deense woordenschat doorgedrongen, al wordt deze invloed vaak overdreven. Aanzienlijke invloed oefent het Deens uit op het Faeröers en het Groenlands.

== Verhouding Deens-Noors ==
Verreweg de sterkste invloed evenwel had het Deens op het Noors. Noorwegen was tot de vroege negentiende eeuw in personele unie met Denemarken verenigd, en de stedelijke centra in het zuiden van dit land, met name [[Oslo]], raakten door de eeuwen heen in hoge mate verdeenst. Het omringende platteland volgde later. De invloed van het Deens op het Noors is nog steeds zichtbaar. Noorwegen heeft twee schrijftalen. Het [[Bokmål]] dat op het Deens gebaseerd is ziet er aanmerkelijk Deenser uit dan het [[Nynorsk]] dat op Noorse dialecten gebaseerd is. Het ouderwetse [[Riksmål]], de taal waarin onder meer het literaire werk van [[Bjørnstjerne Bjørnson]] geschreven is, is zelfs weinig meer dan Deens door een Noorse mond.

== Lijst van Deense dialecten ==
Dit is een lijst van dialecten, opgesplitst per streek.<ref>[https://web.archive.org/web/20071026010330/http://www.statsbiblioteket.dk/dlh/dialekt/dialekt.html www.statsbiblioteket.dk]</ref>
{| width="100%" style="font-size:90%;"
|-
| valign="top" width="33%" |
; [[Jutland]], [[Anholt (eiland)|Anholt]] en de [[Denemarken|Deense]] [[Waddeneilanden#Deense_Waddeneilanden|Waddeneilanden]].
* [[Jutlands]]
* [[Noord-Jutlands]]
* [[Noord-West-Jutlands]]
* [[Noord-Oost-Jutlands]]
* [[Mid-West-Jutlands]]
* [[Mid-Oost-Jutlands]]
* [[Djurs]]
* [[West-Jutlands]]
* [[Oost-Jutlands]]
* [[Zuid-Jutlands]]
* [[Zuid-West-Jutlands]]
* [[Zuid-Oost-Jutlands]]
| valign="top" width="33%" |
;[[Funen]] en Zuid-Funense eilanden.
* [[West-Funens]]
* [[Oost-Funens]]
* [[Tåsingens]]
* [[Ærøs]]
;[[Lolland (eiland)|Lolland]]-[[Falster]]
* [[Lollands]]
* [[Falsters]]
| valign="top" width="33%" |
;Zeelands
* [[Zuid-Zeelands]]
* [[Zuid-West-Zeelands]]
* [[Noord-West-Zeelands]]
* [[Noord-Zeelands]]
;Groot-Kopenhagen
* [[Amagers]]
* [[Kopenhagens]]
;[[Bornholm (eiland)|Bornholm]]
* [[Bornholms]]
|}

== Zie ook ==
* [[Lijst van getallen in diverse talen]]

== Bronnen ==
* ''Holland-Danmark: forbindelser mellem de to lande gennem tiderne'' (2 delen), Fabricius, Knud (et al.), Jespersen og Pios Forlag, København, 1945.
* ''De invloed van het Nederlands op het Deens'', Hammerich, L.L, Verslagen en Mededelingen, Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde te Gent, p.105-118, 1948.
* ''Politikens Etymologisk Ordbog. Danske Ords Historie'', Katlev, Jan, Politikens Forlag, København, 2000.

== Referenties ==
{{References}}
{{InterWiki|code=da}}
{{Wikt|Deens}}
{{Navigatie Germaanse talen}}
{{Commonscat|Danish language}}

[[Categorie:Deens| ]]