Brontekst bekijken van Kabinetscrisis over verlenging belastingverhoging

[[Bestand:Rondom de kabinetscrisis (1958).ogv|thumb|300px|thumbtime=88|[[Polygoonjournaal]] over de kabinetscrisis die uiteindelijk leidde tot de val van het [[kabinet-Drees III|kabinet-Drees IV]]]] Een '''kabinetscrisis over verlenging van een regeling voor belastingverhoging''' leidde op 11 december 1958 tot de val van het [[kabinet-Drees III|kabinet-Drees IV]].

Daarmee kwam een einde aan de [[rooms-rode coalitie]] van [[minister-president]] [[Willem Drees|Drees]]. De [[Tweede Kamer der Staten-Generaal|Tweede Kamer]] nam een door de [[Katholieke Volkspartij (Nederland)|KVP]]'er [[Anton Lucas]] ingediend [[amendement]] aan waardoor enkele tijdelijke [[Belasting (fiscaal)|belasting]]verhogingen niet met twee, maar slechts met één jaar werden verlengd. [[Minister]] [[Hendrik Jan Hofstra]] ([[Partij van de Arbeid (Nederland)|PvdA]]) van [[Financiën]] had het aannemen daarvan onaanvaardbaar verklaard.

Dit was overigens slechts de directe aanleiding voor de [[kabinetscrisis]]. De oorzaken ervan lagen veel dieper en hadden hun wortels al in de [[verkiezing]]sstrijd en [[kabinetsformatie Nederland 1956|kabinetsformatie van 1956]]. Bovendien had de PvdA eerder in 1958 bij de [[Provinciale Statenverkiezingen|Staten]]- en [[gemeenteraadsverkiezingen]] nederlagen geleden.

De crisis leidde in 1959 tot vervroegde verkiezingen. Na die verkiezingen traden enige jaren kabinetten op waarin wel de [[Volkspartij voor Vrijheid en Democratie|VVD]] en niet de PvdA vertegenwoordigd zou zijn. Pas in 1965 (en maar voor anderhalf jaar) zouden de [[Sociaaldemocratie|sociaaldemocraten]] weer gaan regeren.

==De kabinetsformatie van 1956==
De kabinetsformatie van 1956 was tot dan toe de langdurigste uit de Nederlandse [[parlement]]aire geschiedenis. Na de [[Tweede Kamerverkiezingen 1956|Tweede Kamerverkiezingen van 13 juni]] lukte het Drees pas op [[13 oktober]] om een kabinet te formeren; het [[Kabinet-Drees III|vierde onder zijn leiding]]. De verkiezingsstrijd was voor Nederlandse begrippen ongemeen fel geweest, met name tussen KVP en PvdA. Vooral een heikel punt was de [[excommunicatie]] van rooms-katholieken die zich openlijk uitspraken als voorstander van een van de seculiere politieke partijen. Rooms-katholieke bisschoppen wilden met deze excommunicatie de trend tegengaan dat mensen uit het zuiden des lands de KVP de rug toekeerden, een regio waar ongeveer 95% van de stemmen naar de KVP ging. De PvdA vond de excommunicatie schandalig. De protestants-christelijke partijen steunden de rooms-katholieken in deze kwestie. Er hadden zich zelfs enkele incidenten voorgedaan bij verkiezingsbijeenkomsten. De PvdA was dankzij de populariteit van Drees de KVP in zetels net voorbij gestreefd.

Een van de moeilijke punten tijdens de formatie was de wens van de KVP om burgers meer ruimte te geven voor bezitsvorming. Daarnaast kostte de zetelverdeling veel tijd. Pas toen de VVD afviel, kon dat worden opgelost.

==Bestedingsbeperking==
Onder het [[kabinet-Drees II|kabinet-Drees III]] (1952-1956) waren er diverse loonsverhogingen en belastingverhogingen geweest en ook de overheidsuitgaven stegen snel. Daardoor was er langzamerhand sprake van overbesteding. De economische situatie verslechterde nog in 1956. De (gedwongen) terugkeer van Nederlanders uit [[Indonesië]] leidde bovendien tot extra problemen.

Het kabinet besloot onder leiding van de nieuwe minister van Financiën, de PvdA'er Hofstra, tot een zogenaamde bestedingsbeperking, in feite [[bezuiniging]]en. Ook de [[Sociaal-Economische Raad (Nederland)|Sociaal-Economische Raad]] had daartoe geadviseerd. Er werd gesproken van bestedingsbeperking, omdat niet alleen de overheid, maar ook bedrijven en [[consument]]en pas op de plaats moesten maken. Loonsverhogingen waren enige tijd uit den boze.

==Staten- en gemeenteraadsverkiezingen in 1958==
De Statenverkiezingen van [[26 maart]] 1958 verliepen slecht voor de PvdA. Zij ging vier procent achteruit, terwijl KVP, maar vooral VVD, wonnen. De VVD werd op basis van die uitslag de derde partij van het land. De nieuwgevormde [[Pacifistisch Socialistische Partij|PSP]], die alleen in [[Noord-Holland]] meedeed, behaalde daar twee zetels. Bij de gemeenteraadsverkiezingen in juni zette dat beeld zich voort.

De PvdA verweet de andere regeringspartijen en met name de KVP dat zij de PvdA de 'bestedingsbeperking' in de schoenen wilde schuiven. KVP-partijvoorzitter [[Harry van Doorn|Van Doorn]] had de PvdA de partij van bestedingsbeperking en de KVP de partij van de bezitsvorming genoemd.

==Voorgeschiedenis==
In de maanden vóór het uitbreken van de crisis was de spanning tussen enerzijds PvdA en anderzijds de drie confessionele partijen sterk opgelopen. Dit betrof vooral de [[grondpolitiek]]. De PvdA was voorstander van voortzetting van een beleid waarbij de overheid greep hield op de prijzen van [[landbouw]]gronden.

Volgens het kabinet (waarin [[Anne Vondeling|Vondeling]] begin 1958 [[Sicco Mansholt|Mansholt]] was opgevolgd als minister van Landbouw) moest versnippering van landbouwgronden worden tegengegaan en diende [[grondspeculatie]] te worden voorkomen. Bij een [[wet]]svoorstel hierover kwamen KVP, ARP en CHU met amendementen om meer vrijheid toe te staan, die in strijd waren met het regeringsprogramma. Overigens, bij de formatie al, hadden de confessionele fracties enige binding met het regeringsprogramma uitgesloten. De amendementen werden ook aangenomen, mede omdat minister Vondeling niet het onaanvaardbaar had uitgesproken.

PvdA-fractieleider [[Jaap Burger|Burger]] verklaarde hierna dat zijn fractie zich ook niet meer aan het regeringsprogramma gebonden achtte. Op een [[kaderdag]] van zijn partij in [[Utrecht (stad)|Utrecht]], de '[[fakkeldragersdag]]', kwam hij bovendien met allerlei eisen ten aanzien van het kabinetsbeleid. Zo drong hij aan op snelle invoering van de [[Weduwenwet|Weduwen]]- en [[Wezenwet]], moesten de belastingen voor ongehuwden worden verminderd en moesten de [[Defensie van Nederland|defensie]]-uitgaven omlaag.

==Debat en stemming==
Bij het debat over het dekkingsplan voor de [[begroting]] 1959 kwam het tot een breuk. Het kabinet wilde nog even vasthouden aan het voorzichtige beleid en stelde voor enkele tijdelijke belastingverhogingen nog met twee jaar te verlengen.

Met name de KVP, bij monde van haar belastingwoordvoerder Lucas, verweet minister Hofstra een gat in de hand te hebben. Volgens Hofstra was afzien van een voortzetting van de regeling voor belastingverhoging echter alleen mogelijk als er dan extra bezuinigd zou worden. Een poging van KVP-fractieleider [[Carl Romme|Romme]] om tot een compromis te komen, mislukte.

De uiteindelijke breuk was dan ook vooral het gevolg van de steeds verslechterende verhouding tussen de regeringsfracties. Het bracht CHU-fractieleider [[Hendrik Willem Tilanus|Tilanus]] op [[11 december]] tot de gevleugelde woorden: "Moet dat nu zo?" Waarom, zo vroeg hij zich af, kon de minister niet in 1959 nog eens bekijken of de belastingverhoging nog met een tweede jaar moest worden verlengd?

De Tweede Kamer nam het amendement-Lucas (formeel van de commissie van Financiën) met 88 tegen 55 stemmen aan. Alleen PvdA en CPN stemden tegen. De PvdA-bewindslieden boden hierop hun ontslag aan; de overige bewindslieden stelden hierna hun portefeuilles ter beschikking.

==Kabinet afwezig in de Tweede Kamer==
Op [[15 december]] werd minister van Staat [[Louis Beel|Beel]] (KVP) benoemd tot [[informateur]]. De vraag was of het [[demissionair]]e kabinet direct de Tweede Kamer kon ontbinden of dat er een (tijdelijk) nieuw kabinet moest komen. De spanning tussen PvdA en Kamermeerderheid liep een dag later echter nog hoger op, waarmee ook de kans op aanblijven van het demissionaire kabinet verminderde.

Op voorstel van Tweede Kamervoorzitter [[Rad Kortenhorst|Kortenhorst]] (KVP) besloot de Tweede Kamer namelijk alsnog een belastingvoorstel van minister Hofstra af te handelen. Het kabinet voelde daar, net zomin als de PvdA, iets voor. Uiteindelijk werd er gedebatteerd in afwezigheid van minister Hofstra. Toen het tot stemming kwam, verliet de PvdA-fractie de vergaderzaal, waardoor er niet genoeg leden meer aanwezig waren om verder te kunnen vergaderen.

==De nasleep==
Beel formeerde een interim-kabinet, waarvan hij zelf de leiding op zich nam. Het kabinet bestond verder uit de overgebleven confessionele bewindslieden van het vierde kabinet-Drees.

De vervroegde [[Tweede Kamerverkiezingen 1959|verkiezingen van 12 maart 1959]] leverden winst op voor de VVD (zes zetels), die daarmee de ARP voorbij streefde. Verlies was er voor PvdA (twee zetels), CPN en ARP. Nieuwkomer PSP kreeg twee zetels.

Na deze verkiezingen werd een [[kabinet-De Quay]] gevormd, zonder sociaaldemocraten. De [[rooms-rode coalitie]] die sinds 1946 had geregeerd was ten einde.

{{Appendix|1=alles|2=
* {{Bronvermelding parlement.com|https://www.parlement.com/9353000/1f/j9vvhy5i95k8zxl/vh8lnhrouwx8}}
}}

[[Categorie:Nederlandse kabinetscrisis|Belasting]]
[[Categorie:Nederlandse politiek in 1958]]