Brontekst bekijken van Luchtvaart

{{Zijbalk luchtvaartkunde}}
De '''luchtvaart''' omvat het door de dampkring verplaatsen van luchtvaartuigen en de daarbij behorende diensten en
infrastructuur. Daarbij gaat het tevens om de industrie die te maken heeft met luchtvaartuigen, zowel het produceren als het onderhouden ervan.
Onder luchtvaartuig verstaat men [[vliegtuig]]en, [[helikopter]]s, [[autogiro]]'s, voertuigen die lichter zijn dan lucht en [[Ornithopter (vliegtuig)|ornithopter]]s. Andere woorden voor luchtvaart zijn ''aviatiek, luchtvaartverkeer, luchtverkeer, vliegerij'' en ''vliegverkeer''.

== Geschiedenis ==
{{Zie hoofdartikel|Geschiedenis van de luchtvaart}}
De geschiedenis van de luchtvaart begint op het moment dat [[Leonardo da Vinci]] in de 15e eeuw iets ontwerpt dat op een luchtvaartuig lijkt, maar omdat hij niets publiceerde, beïnvloedde hij de ontwikkeling niet.

In [[1783]] vond de eerste ballonvlucht plaats met een heteluchtballon door de [[gebroeders Montgolfier]]. [[Otto Lilienthal]] lukte het in [[1894]] voor het eerst te glijden op de lucht, en hij vond zo het [[zweefvliegen (sport)|zweefvliegen]] uit. [[Ferdinand von Zeppelin]] bouwde in [[1900]] zijn eerste [[Zeppelin (luchtschip)|zeppelin]], een [[luchtschip]] gevuld met gas.

De eerste vlucht met een gemotoriseerd vliegtuig werd geclaimd door [[Gustave Whitehead]] (geboren als Gustav Weißkopf) uit Duitsland, die beweerde dat hij op 14 augustus [[1901]] in [[Fairfield (Connecticut)|Fairfield]] ([[Connecticut]]) met zijn vliegtuig [[Number 21]] (20 PK-motor, die draaide op [[ethyn|acetyleen]] en [[perslucht]]) 800 meter ver vloog op 15 meter hoogte en vervolgens veilig landde. Zijn vlucht werd verslagen door een journalist van het dagblad ''Bridgeport Herald'', die echter geen foto's maakte. Whitehead zelf heeft zijn vlucht niet schriftelijk vastgelegd, zodat voor deze bewering geen sluitend bewijs is.
De Duitser [[Karl Jatho]] beweerde op [[18 augustus]] [[1903]] in [[Hannover (stad)|Hannover]], [[Duitsland]] te hebben "gevlogen" over een afstand van 20 meter, op 30 centimeter hoogte, en hiervoor 4 ooggetuigen te hebben. In november van datzelfde jaar verbeterde hij dit tot een afstand van circa 60 meter, op 3 meter hoogte. Deze vlucht wordt echter beschouwd als "ongecontroleerd" (geen controle hebbend over de besturingsorganen).

De [[gebroeders Wright]] uit de [[Verenigde Staten]] waren de eersten die een gecontroleerde vlucht maakten. Hun [[Wright Flyer]] was een gemotoriseerd vliegtuig dat een vlucht maakt, in december [[1903]]. De Fransman [[Louis Blériot]] was in [[1909]] de eerste die [[het Kanaal]] door de lucht bedwong. De Amerikaan [[Charles Lindbergh]] was de eerste [[piloot]] die, in 1927, solo en non-stop over de [[Atlantische Oceaan]] vloog.

De [[Heinkel He 178]] uit 1939 was 's werelds eerste vliegtuig aangedreven door een turbojetmotor en het eerste praktische [[straalvliegtuig]]. Het was een zelfstandig project van de Duitse vliegtuigproducent [[Heinkel (merk)|Heinkel]].

Vanaf [[1944]] kwamen de eerste militaire straalvliegtuigen, die ervoor zorgden dat veel hogere snelheden bereikt konden worden dan het tot dan toe gebruikelijke maximum van 500 tot 600&nbsp;km per uur. De [[Messerschmitt Me 262]], bijgenaamd ''Schwalbe'' (zwaluw), was het eerste operationele [[jachtvliegtuig]] aangedreven door straalmotoren.

Het allereerste straalvliegtuig voor het vervoer van personen was de [[De Havilland DH.106 Comet]] in [[1951]]. De eerste lijnvlucht werd uitgevoerd in [[1952]].

== Onderverdeling ==
De luchtvaart is verdeeld in een civiele sector, de burgerluchtvaart, en een niet-civiele sector. Tot deze laatste sector wordt het luchtverkeer gerekend dat voor militaire, politiële en douanetaken wordt ingezet.

=== Burgerluchtvaart ===
[[Bestand:British.airways.b767-300.g-bzhb.arp.jpg|thumb|300px|Verkeersvliegtuig ([[Boeing 767]]) van [[British Airways]] met beschildering in [[Delfts blauw]] op de staart]]
De burgerluchtvaart bestaat uit:
* Commerciële luchtvaart - [[lijndiensten]] of [[chartervlucht|charterdiensten]] voor het vervoeren van passagiers en/of vracht met het doel deze diensten aan anderen aan te bieden om winst te maken. Vliegtuigen, die in de commerciële luchtvaart worden gebruikt, worden [[verkeersvliegtuig]]en genoemd.
* Particuliere luchtvaart - het gebruik van eigen vliegtuigen voor het vervoer van personen en/of vracht.

Hoewel het grote publiek hoofdzakelijk te maken heeft met de commerciële luchtvaart, zijn er in veel landen meer particuliere dan commerciële vluchten.

==== Luchtvaartwetgeving en -autoriteiten ====
De eerste vlucht met een vliegtuig boven Nederland vond plaats in 1909. Al in oktober 1911 werd door de regering een voorlopige regeling van het verkeer met vliegtuigen en luchtschepen, de "Vlieg- en Luchtvaartwet" bij de Tweede Kamer ingediend. Mede door de [[Eerste Wereldoorlog]] werd de behandeling vertraagd, terwijl bovendien de luchtvaart zich vooral in militaire zin ontwikkelde. Pas na die oorlog kwam de burgerluchtvaart goed van de grond. In 1919 werden zowel de [[Koninklijke Luchtvaart Maatschappij|KLM]] als de vliegtuigenfabriek [[Fokker (bedrijf)|Fokker]] en de Rijksstudiedienst voor de Luchtvaart (RSL), de voorloper van het [[Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium]], opgericht.

In oktober 1919 werd op de conventie van Parijs de International Commission for Air Navigation opgericht, ICAN, waar Nederland zich ook bij aansloot. De conventie van Parijs werd gehouden op initiatief van de oorlogvoerende landen van de Eerste Wereldoorlog en leidde uiteindelijk tot het Vredesverdrag van Versailles. ICAN is de voorloper van de [[ICAO]].

Het overheidstoezicht op de burgerluchtvaart kreeg verder gestalte met de instelling van het Bureau Luchtvaart in 1920 bij het ministerie van Waterstaat. Dit bureau had tot taak toezicht uit te oefenen en het register van luchtvaartuigen te beheren. Eerst was één ambtenaar (Th. de Veer) hiermee belast, maar met ingang van 1921 kwamen er meer. Vanaf juli 1926 werd er aan een [[luchtvaartwet]] gewerkt, deze werd in november 1928 voor het eerst aan de Tweede Kamer aangeboden. Op 1 februari 1929 werd hij in de praktijk al ingevoerd, terwijl hij pas in 1930 door het parlement werd goedgekeurd en kracht van wet kreeg.

Dat betekende ook de instelling van een Luchtvaartdienst onder leiding van Th. de Veer. In 1945 werd de naam gewijzigd in [[Rijksluchtvaartdienst]] (RLD). Deze dienst bleef tot het jaar 2000 bestaan toen de [[Nederlandse Luchtvaart Autoriteit]] werd opgericht in de nasleep van de [[Bijlmerramp]]. Op 1 juli 2001 ging de NLA op in de Inspectie Verkeer en Waterstaat (IVW) en de laatste naamswijziging was op 1 januari 2012 met de nieuwe naam [[Inspectie Leefomgeving en Transport]] (ILENT).

In België is dat het Directoraat-generaal Luchtvaart/Direction générale Transport aérien.

==== Luchtvaartmaatschappij ====
Een [[luchtvaartmaatschappij]] is een onderneming die [[vervoer]] door de lucht aanbiedt. In de regel verstaat men hieronder passagiers- en/of goederenvervoer per vliegtuig.

Luchtvaartmaatschappijen fungeren vaak als nationaal [[symbool]], wat onderstreept wordt door hun kleurvoering en naam, en kunnen daarom doorgaans op sympathie van het publiek en - in geval van (financiële) problemen - op steun van de overheid rekenen. Zo waren de Amerikaanse en Nederlandse regering nodig voor het sluiten van een zogenaamde ''open skies''-overeenkomst om te voorkomen dat de verregaande samenwerking tussen KLM en Northwest gedwarsboomd zou worden door beperkingen die beide landen aan buitenlandse firma's oplegden.

In de [[Europese Unie]] worden de luchtvaartmaatschappijen sinds enkele jaren steeds meer geacht op eigen benen te staan, wat onder andere tot gevolg heeft gehad dat bijvoorbeeld [[Sabena]] (België) [[failliet]] ging (evenals het Zwitserse [[Swissair]]), maar ook dat [[Air France]] en [[Koninklijke Luchtvaart Maatschappij|KLM]] konden fuseren tot Air France-KLM. Daarmee verloor KLM zijn status van 's werelds oudste zelfstandige maatschappij. Rijksoverheden hebben nog wel een grote invloed op het internationale luchtverkeer. Vliegtuigen mogen alleen van het ene naar het andere land vliegen als de overheden een [[luchtvaartovereenkomst]] hebben gesloten. De [[OpenSkies overeenkomsten]] die de [[Europese Unie]] momenteel namens alle Europese landen afsluit, geven de luchtvaartmaatschappijen veel meer vrijheid. Ze mogen nu zelf bepalen tussen welke steden in de EU en de VS ze gaan vliegen.

==== Alliantie ====
Een alliantie is een verdrag tussen maatschappijen omwille van een gemeenschappelijk voordeel. In de commerciële luchtvaart komen die veel voor, omdat dit veel voordelen oplevert, namelijk:
*Het is voor de luchtvaartmaatschappijen mogelijk om vluchten te verkopen die ze niet zelf uitvoeren. (meer omzet).
*Het aantal te vliegen routes neemt dermate toe dat het vertrouwen in de naam van de luchtvaartmaatschappij toeneemt.
*Voor de luchtvaartmaatschappij die de route vliegt is er een hogere bezetting van de stoelen door toelevering van passagiers door andere maatschappijen. (meer winst).
*Door niet of minder op routes te vliegen van collega's in de alliantie is er minder [[Mededinging|concurrentie]] op de routes, dit heeft een prijsverhogend effect per ticket.
Noot: Door de hogere efficiëntie zijn er minder [[Slot (luchtvaart)|slots]] nodig en dit heeft een prijsverlagend effect.

Voorbeelden van allianties:
* [[Oneworld]]
* [[Open Travel Alliance]]
* [[SkyTeam (luchtvaartorganisatie)|SkyTeam]]
* [[Star Alliance]]
* [[Wings (alliantie)|Wings]]

==== IATA/ICAO ====
De [[International Air Transport Association]] (IATA), gevestigd in [[Genève (stad)|Genève]], werd opgericht in [[1945]] als handelsorganisatie met als doel om te functioneren als een samenwerkingsorgaan tussen alle aangesloten luchtvaartmaatschappijen. De samenwerking moest zorgen voor veilige, betrouwbare luchtvaartdiensten en economische voordelen.

De op 4 april [[1947]] opgerichte [[Internationale Burgerluchtvaartorganisatie|International Civil Aviation Organization]] (ICAO) is een onderdeel van de [[Verenigde Naties]], dat als doel heeft principes en standaarden voor de internationale burgerluchtvaart op te stellen, zodat het luchtverkeer zich op een veilige en ordelijke wijze kan ontwikkelen.

De IATA introduceerde de tweelettercodes ([[IATA airline codes]]) en de drielettercodes ([[IATA airport codes]] ofwel [[Luchthavenidentificatiecode]]s) die wereldwijd gebruikt worden. Een van de door de ICAO uitgegeven standaarden zijn de [[ICAO-code]]s. Deze vierletterige codes duiden [[luchthavens]], [[luchtruimen]] en [[weerstation]]s aan en worden gebruikt bij het opstellen van vluchtplannen en in informatie aan piloten.

==== Luchtvaartuigregister (Nationaliteitsregister) ====
Op de ''Convention portant réglementation de la Navigation Aérienne'' op 13 oktober [[1919]] in Parijs werd vastgelegd dat Nederlandse vliegtuigen geïdentificeerd zouden worden door een H (Holland) gevolgd door N en een 3-letterige code<ref>Waarom staat op Nederlandse vliegtuigen 'PH' en geen 'NL, Jan van der Pijl, Quest, september 2006</ref>. Belgische vliegtuigen voerde met de letter O. Met het Telegraafverdrag van Washington in 1927 kregen Nederlandse 'luchtvaartuigstations' (dit zijn de radio-installaties in de luchtvaartuigen) roepletters toegewezen die konden worden gebruikt voor identificatie. PA, PB, PC, PD, PE, PG, PH en PI werden toegewezen waarvan PA werd gereserveerd voor de Marine, PB voor de Landmacht (later Luchtmacht) en de burgerlijke luchtvaart kreeg PH. Met de Commission Internationale de Navigation Aérienne (CINA) in juni 1928 werd bepaald dat niet alleen 'luchtvaartuigstations' maar ook luchtvaartuigen deze roepnamen (call signs) moesten gebruiken.<ref>[https://www.ivw.nl/onderwerpen/luchtvaart/luchtvaartuig/luchtvaartregister/oorsprongphregistratie.aspx Oorsprong PH-registratie]</ref>

Het luchtvaartuigregister in Nederland wordt bijgehouden door de [[Inspectie Leefomgeving en Transport]]. Voor normale vliegtuigen wordt de PH gevolgd door een combinatie van 3 letters (PH-ABC), voor [[zweefvliegtuig]]en en motorzweefvliegtuigen uit alleen cijfers (PH-1326) en voor [[Ultralicht motorluchtvaartuig|microlights]] uit de combinatie cijfer-letter-cijfer (PH-3E6). De [[Nederlandse Antillen]] kregen in 1945 PJ, tegenwoordig wordt dit prefix gedragen door vliegtuigen geregistreerd in Curaçao en Sint Maarten. Toen [[Aruba]] in 1986 de status aparte verkreeg kreeg zij het prefix P4. [[Nederlands-Indië]] droeg het prefix PK, die na de onafhankelijkheid van Indonesië werd gehandhaafd. [[Nederlands Nieuw-Guinea]] heeft tussen 1954 en 1963 ook enige tijd een eigen prefix gevoerd: JZ. Het Arubaans luchtvaartregister wordt bijgehouden door de Department Civil Aviation Aruba en heeft de registratie van vliegtuigen die buiten Aruba opereren sinds 1995 uitbesteed aan de particuliere instelling The Registry of Aruba. Voor Curaçao wordt het register bijgehouden door het Curaçaose Burgerluchtvaart Autoriteit (CCAA). Voor Sint Maarten is dit de Sint Maarten Civil Aviation Authority (SMCAA).

Het luchtvaartuigregister in België wordt bijgehouden door het [[Directoraat-generaal Luchtvaart]] van het [[Federale Overheidsdienst Mobiliteit en Vervoer|FOD]]. Belgische vliegtuigen dragen sinds 1929 het prefix OO.

Het luchtvaartuigregister in Suriname wordt bijgehouden door het [[Civil Aviation Safety Authority Suriname|CASAS]], vallend onder het Ministerie van Communicatie, Transport en Toerisme. Surinaamse vliegtuigen dragen sinds 1929, toen het nog onder Nederlands bestuur viel, het prefix PZ.

Het luchtvaartregister is in Nederland ook wel bekend onder de naam Nationaliteitsregister om het te onderscheiden van het Register van teboekgestelde luchtvaartuigen van het [[Kadaster]] waar vliegtuigen zwaarder dan 450&nbsp;kg moeten worden ingeschreven omdat deze kunnen worden beschouwd als registergoed.

=== Luchtmacht ===
Een [[luchtmacht]] is een [[Krijgsmacht|militaire]] organisatie die voornamelijk opereert in zich in de lucht afspelende oorlogen. Er wordt gebruikgemaakt van een combinatie van [[gevechtsvliegtuig]]en, [[bommenwerper]]s, helikopters en andere vliegtuigen. Naar de luchtmacht wordt ook wel gerefereerd met de alternatieve term luchtwapen.

Bij de meeste (maar niet alle) legers wordt er organisatorisch onderscheid gemaakt tussen de [[landmacht (algemeen)|landmacht]], de [[zeemacht]] en de luchtmacht en zijn het grotendeels onafhankelijke onderdelen. De voormalige [[Sovjet-Unie]] had zelfs twee luchtmachten: een voor de luchtverdediging en één tactische voor aanvalstaken.

Daar waar een krijgsmachtdeel de luchtoorlog ziet als integraal onderdeel van de eigen oorlogvoering wenst het controle te hebben over eigen luchteenheden. Zo beschikken de meeste marines en diverse landmachten over een eigen vliegdienst. In de [[Verenigde Staten]] heeft zelfs het [[Korps Mariniers]] eigen luchteenheden.

== Zweefvliegen ==
[[Zweefvliegen (sport)|Zweefvliegen]] is het vliegen met een [[zweefvliegtuig]]. Een zweefvliegtuig vliegt op dezelfde manier als een vliegtuig, maar het heeft geen motor. Daardoor verloopt de vlucht normaliter in een dalende lijn waarbij het toestel 1 à 2&nbsp;m/s aan hoogte verliest. Door hoogte te winnen in stijgwind kan het toestel langer en verder vliegen. Hoogte kan na de start gewonnen worden door gebruik te maken van [[thermiek]], [[hellingstijgwind]] of [[golf (zweefvliegen)|golf]]. Als die er niet is, duurt een vlucht door middel van een lierstart 4 à 13 minuten.

Zweefvliegen is een teamsport. Er is een team van mensen nodig om een zweefvliegbedrijf te kunnen draaien (tiploper, kabelrijder, lierist, lichtgever, enz.). Er wordt verwacht dat iedereen meehelpt. In Nederland zijn er ongeveer 40 zweefvliegclubs en in België 20. De lessen worden door vrijwilligers gegeven. Een jaar zweefvliegen kost ongeveer tussen de € 500 en € 1000, inclusief lessen en verzekeringen.

== General Aviation ==
General Aviation (GA) (in Nederland ook wel genoemd ''kleine luchtvaart'') is de verzamelnaam voor vliegtuigen en andere luchtvaartuigen die niet tot de grote passagiersvliegtuigen kunnen worden gerekend en geen vracht vervoeren. Vliegtuigen met reclameslepen, luchtballonnen en zweefvliegtuigen vallen bijvoorbeeld in deze categorie. GA is onder meer verantwoordelijk voor het regionale vervoer, ambulance- en SAR-vluchten (Search And Rescue), gewasbescherming, luchtfotografie en luchtverkenning.
General Aviation is daarnaast de kweekvijver voor de grote luchtvaart. Alle in Nederland opgeleide piloten volgen hun opleiding bij een vliegschool op een van de regionale of kleine vliegvelden.
Het idee leeft dat de GA alleen voor de recreatie is en alleen beschikbaar voor de extreem rijken. Dit betreft echter slechts een klein gedeelte van het vliegverkeer. GA is een belangrijke bedrijfstak waarvan de nut en noodzaak niet in twijfel getrokken zou moeten worden. Helaas heeft het puur recreatieve beeld van GA wel geleid tot steeds scherpere regelgeving. Er mag in minder gebieden gevlogen worden en de weinig samenhangende geluidseisen stellen de eigenaren van vliegtuigen, waaronder vliegscholen, voor grote problemen.

Bijna 90% van de totale luchtvloot in Nederland, ruim 2300 luchtvaartuigen, bestaat uit luchtvaartuigen die gerekend worden tot de GA.

== Vliegveld ==
[[Bestand:Airport overhead.jpg|thumb|Vliegveld]]
Een [[vliegveld]] is een terrein met een of meer verharde [[startbaan|startbanen]] waar vliegtuigen kunnen opstijgen en landen. Vliegvelden worden in 2 categorieën onderverdeeld:
* Luchthaven
* Vliegbasis
Een luchthaven is een vliegveld gebruikt door de burgerluchtvaart. Een vliegbasis wordt daarentegen gebruikt voor militaire doeleinden. De meeste vliegvelden behoren tot een van deze categorieën. Er zijn echter ook vliegvelden die in beide categorieën vallen, zoals [[Vliegbasis Eindhoven]]/[[Eindhoven Airport]].

=== Luchthaven ===
Het aantal faciliteiten en mogelijkheden verschilt per luchthaven, bijvoorbeeld het aantal start- en landingsbanen, hangars, vrachtopslagmogelijkheden, bagageafhandelingsfaciliteiten en andere op passagiers, vracht en vliegtuigen toegespitste voorzieningen. Tevens zijn er een groot aantal ondersteunende, dienstverlenende afdelingen en aanverwante bedrijven, zoals de zorg voor [[catering]] en schoonmaak van de cabine. Verder valt nog te denken aan toevoer van [[brandstof]], het tijdens de winterperiode ijsvrij maken van vliegtuigen (''deicing''), het plegen van onderhoud aan vliegtuigen en vliegtuigonderdelen, [[brandweer]] en medische diensten, [[politie]]controle en -bewaking, faciliteiten voor cabine- en grondpersoneel en alle administratie, management, communicatie en publiciteit.

De grote luchthavens worden in de regel gebruikt voor internationaal verkeer, en hebben naast commerciële activiteiten ook uitgebreide douane- en veiligheidsvoorzieningen. Voor de passagiers zijn er op een luchthaven doorgaans informatiebalies, wachtruimtes, [[horeca]]gelegenheden, winkels, wisselkantoren en soms zelfs gebedsruimtes. Ook sluit een goede luchthaven aan op adequate transportmogelijkheden over land. De grootste luchthaven is die van [[Atlanta]], met 85 miljoen passagiers per jaar<ref>[https://web.archive.org/web/20130517094742/http://www.atlanta-airport.com/default.asp?url=http%3A%2F%2Fwww.atlanta-airport.com%2Fecc%2F5thMain.htm%7CAtlanta%3A The Most Important Runway in America]</ref>.

=== Vliegbasis ===
Een vliegbasis is een vliegveld gebruikt voor militaire vliegoperatien. Op dit moment (2019) zijn er nog 5 operationele vliegbases in gebruik: de [[Vliegbasis Gilze-Rijen]], [[Vliegbasis Leeuwarden]], [[Vliegbasis Volkel]], [[Vliegbasis Eindhoven]] en [[Vliegbasis Woensdrecht]]

== Vliegrampen ==
[[Bestand:Hindenburg burning.jpg|thumb|LZ129 "Hindenburg"]]
{{Zie ook|[[Lijst van luchtvaartongevallen]]}}
[[Vliegramp]]en zijn voorgekomen sinds het begin van de (burger)luchtvaart, met de groei van de luchtvaart in de beginjaren groeide ook het aantal ongevallen en slachtoffers. Een bekende vliegramp vond plaats op [[6 mei]] [[1937]], op die dag zou de [[LZ129 "Hindenburg"|Hindenburg]] aanleggen in [[Lakehurst]] bij [[New York (stad)|New York]]. Tijdens een poging om aan te leggen aan de landingsmast bij [[Lakehurst Naval Air Station]] brak er brand uit en binnen een minuut werd het luchtschip volledig vernietigd. Na de Tweede Wereldoorlog loopt het aantal rampen snel op, met als triest dieptepunt het jaar [[1972]] met 3.214 doden. Hieronder wordt in een tabel weergegeven de aantallen slachtoffers bij vliegrampen van de laatste jaren.

{| class="wikitable"
|jaar||doden<ref>[https://web.archive.org/web/20151104184622/http://www.baaa-acro.com/Liste%20des%20deces%20par%20annee.htm Death number by year] (ACRO)</ref> ||aantal ongevallen<ref>[https://web.archive.org/web/20110815121304/http://www.baaa-acro.com/Liste%20du%20nombre%20d%27accidents%20par%20annee.htm Accident number by year] (ACRO)</ref>
|-
|2011 || 497 ||113
|-
|2010 || 1.115 || 130
|-
|2009 || 1.103 || 122
|-
|2008 || 884 || 156
|-
|2007 || 971 || 147
|-
|2006 || 1.294 || 166
|-
|2005 || 1.459 || 185
|-
|2004 || 771 || 172
|-
|2003 || 1.230 || 199
|-
|2002 || 1.413 || 185
|-
|2001 || 1.534 || 200
|-
|2000 || 1.582 || 189
|-
|1999 || 1.138 || 211
|}

In de afgelopen decennia is het aantal slachtoffers van vliegrampen gedaald, ondanks de voortdurende groei.

== Veiligheid ==
[[Bestand:Verkeersveiligheid.JPG|thumb|left|350px|Een vergelijking van het aantal ongevallen van het luchtverkeer met het spoor en de auto (bron [[Europese Commissie|EC]] [[2003]])]]
Er wordt veel aan gedaan om [[vliegramp]]en te voorkomen en de [[vliegveiligheid]] te verhogen. Er is zelfs een speciaal [[agentschap]] voor in het leven geroepen in de [[Europese unie|EU]]; het [[Europees Agentschap voor de veiligheid van de luchtvaart]] (EASA: European Aviation Safety Agency). Er is in maart [[2006]] een [[Luchtvaartmaatschappijen op de Europese zwarte lijst|zwarte lijst]] naar buiten gebracht door de EU, waarop de maatschappijen staan waarvan werd aangetoond dat ze onvoldoende de veiligheid waarborgen. Deze maatschappijen is daarom verboden om te opereren binnen het [[Europese luchtruim]].<ref>https://ec.europa.eu/transport/modes/air/safety/air-ban/index_nl.htm</ref>

Vliegen is relatief veilig. Dit valt op als je de ongevalcijfers van vliegtuigen vergelijkt met die van andere transportmiddelen. Wereldwijd komen jaarlijks ongeveer tussen de 600 en 1000 mensen om bij een vliegtuigongeluk. Dit bij een jaarlijks aantal van ruim 30 miljoen vluchten en twee miljard passagiers.
In Nederland zijn tussen 1989 en 2003 achttien vliegtuigen verongelukt (commerciële luchtvaart) waarbij 71 mensen zijn omgekomen. Het autoverkeer in Nederland alleen al eist jaarlijks een kleine 1000 slachtoffers. Auto-ongelukken komen meestal niet uitgebreid in het nieuws. Ongelukken in de luchtvaart daarentegen krijgen veel meer aandacht. Een verklaring hiervoor is misschien wel, dat als er een vliegtuigongeluk plaatsvindt hier meer mensen tegelijkertijd bij betrokken zijn dan bij een auto-ongeluk. Ongelukken met (verkeers)vliegtuigen komen bovendien minder vaak voor.

Dat vliegen zo veilig is, komt door de inzet van moderne middelen en goed getraind personeel. Er wordt gewerkt met vaste procedures (door middel van een [[Checklist (algemeen)|checklist]]) en vastgelegde verantwoordelijkheden. Wereldwijd is veel werk gemaakt om een open veiligheidscultuur te realiseren. Dit houdt in dat incidenten en ongevallen worden gemeld met het doel ervan te leren en niet met het doel om diegene die een fout heeft gemaakt te straffen.

Als een vliegtuig verongelukt kunnen er ook slachtoffers op de grond (zgn. externe slachtoffers) vallen. Maar de kans om op de grond slachtoffer te worden van een neergestort vliegtuig is heel erg klein. In de gehele westerse wereld komen per jaar minder dan vijf mensen op de grond om door een neerstortend vliegtuig.

De kans op slachtoffers op de grond kan alleen nog verder worden verkleind door het vliegen zelf nog veiliger te maken. De veiligheid van mensen op de grond wordt niet vergroot door het vliegen boven bebouwing te verbieden of door bebouwing in de buurt van vliegvelden te verbieden. Het enige dat op dit gebied gedaan moet worden is verbieden van bebouwing in een klein wigvormig gebied vlak voor en achter de startbaan, omdat de kans op een ongeval groter is tijdens de start of de landing. In de rest van de omgeving van het vliegveld is het weinig zinvol om maatregelen te nemen. Dit heeft alles te maken met oorzaken waardoor vliegtuigen neerstorten. Vliegtuigen verongelukken door zeer verschillende oorzaken, soms omdat ze tegen obstakels vliegen (navigatiefouten in combinatie met bergachtig terrein of hoge objecten) of doordat ze onbestuurbaar worden. Dit was bijvoorbeeld het geval bij de Bijlmerramp.

Van een onbestuurbaar vliegtuig is van tevoren moeilijk te zeggen waar het uiteindelijk zal neerstorten. Tussen het moment van onbestuurbaar worden en het moment van neerstorten verloopt soms een lange tijd terwijl het vliegtuig doorvliegt, soms wel meer dan 30 minuten. Gedurende die tijd kan het vliegtuig enige honderden kilometers afleggen. Dat betekent dat het onbestuurbare vliegtuig vrijwel nooit neerstort op de plek waar het vloog op het moment dat het onbestuurbaar werd. Op [[4 juli]] [[1989]] bijvoorbeeld stortte een Mig-23 neer in Bellegem (een deelgemeente van Kortrijk). De piloot had het toestel met de schietstoel verlaten. Hij vloog op dat moment nog boven Polen.

== Milieu-effecten van vliegen ==
Luchtvaart heeft gevolgen voor het milieu. Om te kunnen vliegen moet een vliegtuig draagvermogen opbouwen en daarvoor is voorwaartse beweging nodig. Deze wordt verkregen door de stuwkracht van motoren die fossiele brandstoffen verbruiken zoals kerosine (voor straalvliegtuigen) en benzine (voor vliegtuigen met zuigermotoren). De verbranding van kerosine en benzine zorgt voor de uitstoot van het broeikasgas [[Koolstofdioxide|CO<sub>2</sub>]], waterdamp,  [[Stikstofoxiden|NO<sub>x</sub>]] en [[Roet (materie)|roetdeeltjes]] ([[fijnstof]]). De uitstoot van NO<sub>x</sub> stimuleert de vorming van het broeikasgas [[Ozon (stof)|ozon]]. Onder sommige atmosferische omstandigheden ontstaan er [[Condensspoor|condenssporen]] (contrails). Deze ontwikkelen zich soms tot [[Cirrus (wolken)|cirruswolken]] die een opwarmend effect hebben op het klimaat. De uitstoot van NO<sub>x</sub> en fijnstof draagt bij aan [[luchtvervuiling]]. Een heel ander milieu-effect van de luchtvaart is [[geluidshinder]].

=== Uitstoot broeikasgassen ===
Van de totale door transportmiddelen uitgestoten hoeveelheid CO<sub>2</sub> wereldwijd wordt ongeveer 12% uitgestoten door vliegtuigen. Dat is circa 2% tot 2,5% van de door menselijk handelen veroorzaakte CO<sub>2</sub>-uitstoot.<ref name="iata2013">{{en}} [https://www.iata.org/policy/environment/Documents/atag-paper-on-cng2020-july2013.pdf Reducing emissions from aviation through carboneutral growth from 2020] IATA, 2013</ref><ref>[http://rug400.nl/rug400_2/rug_definitief.dev/sites/default/files/Uitstoot%20vliegverkeer.pdf Bijdrage uitstoot vliegverkeer aan opwarming van de aarde]{{Dode link}} Prof. Dr. H.C. Moll, Center for Energy and Environmental Sciences, IVEM, Rijksuniversiteit Groningen</ref> Binnen de EU betrof de uitstoot van vliegtuigen in 2006 circa 3% van alle broeikasgasemissies.<ref>[http://europa.eu/rapid/press-release_IP-06-1862_nl.htm Klimaatverandering: Commissie stelt voor om luchtvervoer op te nemen in de EU-regeling voor de handel in emissierechten] Europese Commissie, 20 december 2006. [https://web.archive.org/web/20180623225252/http://europa.eu/rapid/press-release_IP-06-1862_nl.htm Gearchiveerd] op 23 juni 2018.</ref>

Naar verwachting zal het aantal luchtreizigers de komende twintig jaar ruimschoots verdubbelen, van 3,3 miljard in 2014 naar 7,3 miljard in 2034, een gemiddelde jaarlijkse groei van 4,1%.<ref>[https://www.luchtvaartnieuws.nl/nieuws/categorie/2/airlines/iata-voorspelt-ruime-verdubbeling-luchtvaart-in-twintig-jaar IATA voorspelt ruime verdubbeling luchtvaart in twintig jaar] Luchtvaartnieuws.nl, 17 oktober 2014</ref> Hierdoor is de luchtvaart een van de snelst groeiende bronnen van [[broeikasgassen]]. Naar verwachting stijgen de emissies tot 2020 met 70 procent ten opzichte van 2005.<ref>[https://web.archive.org/web/20160705192620/http://www.eu2016.nl/actueel/nieuws/2016/04/15/eu-lidstaten-zetten-in-op-mondiale-co2-reductiemaatregelen-in-luchtvaart-en-scheepvaart EU-lidstaten zetten in op mondiale CO2-reductiemaatregelen in luchtvaart en scheepvaart] EU2016nl, 15 april 2016</ref> Prognoses laten zien dat het aandeel van de luchtvaart in de wereldwijde emissies bij ongewijzigd beleid zal toenemen van 2–3% nu, tot 4–15% in 2050.<ref name="kennisoverzicht2014" /> Wereldwijde inspanningen om de CO<sub>2</sub>-uitstoot te beperken, zoals het [[Kyoto-protocol]] uit 1997 of de [[Klimaatconferentie van Parijs 2015]], zijn afspraken over de door landen geproduceerde broeikasgassen. Het internationale karakter van de luchtvaart zorgt er echter voor dat de uitstoot van deze sector lastiger te reguleren is. Indien, zoals in het verleden, de CO<sub>2</sub>-reductie van de luchtvaart achterblijft bij de inspanningen in andere sectoren, zal in 2050 het aandeel van de luchtvaart in de wereldwijde CO<sub>2</sub>-uitstoot zijn gestegen tot 22%.<ref>[http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2015/569964/IPOL_STU%282015%29569964_EN.pdf Emission Reduction Targets for International Aviation and Shipping] Studie Europees Parlement, nov 2015</ref>

==== Mogelijkheden tot terugbrengen uitstoot broeikasgassen ====
Er worden maatregelen genomen om de uitstoot te verkleinen. Zo zijn er in de geschiedenis van het vliegtuig al vele verbeteringen doorgevoerd op het gebied van brandstofverbruik. De straalvliegtuigen van vandaag zijn 70% efficiënter in het brandstofverbruik dan de straalvliegtuigen in de jaren zestig van de twintigste eeuw. Toch behoren vliegtuigen nog steeds tot de meest vervuilende vervoermiddelen ter wereld. Treinen blijven voor lange afstand het meest milieuvriendelijk, die stoten tot 300 keer minder koolstofdioxide uit dan vliegtuigen.<ref>[https://archive.today/20070823000137/http://www.wwf.be/eco-footprint/nl/act-now/mobility/alternatives.htm De ecologische voetafdruk - Verklein je voetafdruk voor transport - Alternatieven] WWF België</ref> Door verbetering van het luchtverkeersmanagement kan brandstof worden bespaard. Door nauwere internationale samenwerking van luchtverkeersleidingen kunnen efficiëntere routes worden gevolgd.

Ook de toepassing van alternatieve brandstoffen zoals [[biobrandstof]] als vervanging van kerosine kan een bijdrage leveren aan het terugdringen van uitstoot. De productie van biobrandstof is echter relatief duur, neemt veel grond in beslag en kan ten koste gaan van voedselproductie. Bovendien is de internationale luchtvaart vrijgesteld van accijns op kerosine.<ref name="tpedig">[https://www.tpedigitaal.nl/assets/static/Kolkman-Zuidberg-3-2011.pdf Belastingen in de luchtvaart] TPEdigitaal, 2011</ref> Hierdoor is er in de luchtvaart nog geen echt alternatief voor kerosine.

Technische maatregelen zoals zuiniger vliegtuigen, luchtverkeersmanagement en alternatieve brandstoffen dringen de uitstoot per passagier per kilometer langzaam terug.<ref name="kennisoverzicht2014">[http://www.ce.nl/?go=home.downloadPub&id=1596&file=CE_Delft_7B89_Kennisoverzicht_Luchtvaart_en_Klimaat_DEF.pdf Kennisoverzicht luchtvaart en klimaat] CE Delft, 2014</ref> De voorspelde groei van het aantal passagierskilometers is echter zo groot, dat de verwachting is dat de totale uitstoot van broeikasgassen door de luchtvaart in de toekomst sterk toe zal nemen.

Desondanks streeft de luchtvaartsector ernaar om met behulp van technische maatregelen, zoals een verbeterde brandstofefficiëntie en alternatieve brandstoffen, te kunnen komen tot een stabilisatie van de uitstoot vanaf 2020 en een afname van de uitstoot richting 2050.<ref name="iata2013" /> Volgens het [[Internationaal Energieagentschap]] (IEA) is dit een onrealistische verwachting omdat de stijging in brandstofefficiëntie onvoldoende is om de toename van het vliegverkeer te kunnen compenseren en er niet genoeg biobrandstoffen kunnen worden geproduceerd.<ref>{{en}} [https://www.flightglobal.com/news/articles/aviation-has-no-hope-of-carbon-neutral-growth-stu-418979/ Aviation has 'no hope' of carbon-neutral growth: study] flightglobal, 12 november 2015. [https://web.archive.org/web/20190422233527/https://www.flightglobal.com/news/articles/aviation-has-no-hope-of-carbon-neutral-growth-stu-418979/ Gearchiveerd] op 22 april 2019.</ref>

Op de [[Klimaatconferentie van Katowice 2018]] presenteerde de Duitse [[Niet-gouvernementele organisatie|NGO]] ''Atmosfair'' editie 2018 van een vergelijkend onderzoek naar de CO2-efficiëntie van de 200 grootste luchtvaartmaatschappijen. Atmosfair berekende per maatschappij een deelscore voor alle vluchten op de korte, middellange en lange afstandsvluchten, en een totaalscore. Het resultaat is een indeling van maatschappijen in klassen, van A (meest efficiënt) tot G.<ref>{{en}}{{Citeer web |url=https://www.atmosfair.de/en/air_travel_and_climate/atmosfair_airline_index/  |titel=atmosfair Airline Index 2018 |auteur= |uitgever= |datum=8 december 2018 |bezochtdatum=9 december 2018 |archiefurl=https://web.archive.org/web/20181209125520/https://www.atmosfair.de/en/air_travel_and_climate/atmosfair_airline_index/|archiefdatum=2018-12-09|dodeurl=nee}}</ref> Uit de cijfers blijkt echter dat er niet genoeg energie-efficiënte vliegtuigen worden ingezet om de CO2-uitstoot van de luchtvaart in zijn geheel noemenswaardig te drukken.<ref>{{en}}{{Citeer web |url=https://www.theguardian.com/environment/2018/dec/08/airlines-ignoring-efficient-planes-carbon-targets-tui-airways-atmosfair-index-virgin-atlantic  |titel=Airlines ignoring efficient planes in blow to carbon targets – study |auteur= |uitgever=[[The Guardian (Britse krant)|The Guardian]] |datum=8 december 2018 |bezochtdatum=9 december 2018 |archiefurl=https://web.archive.org/web/20181208115651/https://www.theguardian.com/environment/2018/dec/08/airlines-ignoring-efficient-planes-carbon-targets-tui-airways-atmosfair-index-virgin-atlantic|archiefdatum=2018-12-08|dodeurl=nee}}</ref>

=== Waterdamp ===
[[Bestand:Luchtwegen.JPG|thumb|Twee [[condensspoor|condenssporen]]. De hitte-uitstraling van het ene toestel lost het condensspoor van het andere vliegtuig op.]]
Vliegtuigen laten soms sporen achter die eruitzien als krijtstrepen. Dit zijn condensstrepen die slechts bestaan uit waterdamp. Deze [[condensspoor|condenssporen]] of ''contrails'' zijn kunstmatige [[wolk]]en die ontstaan doordat [[uitlaatgas]]sen van [[vliegtuigmotor]]en de hoeveelheid [[waterdamp]] en [[roet (materie)|roetdeeltjes]] in de lucht op de vliegroute doen toenemen. Dat gebeurt meestal rond 10 kilometer hoogte in de [[aardatmosfeer|atmosfeer]], waar de lucht zeer koud is en het meer dan 40 graden vriest. Koude lucht kan maar weinig waterdamp bevatten, waardoor extra waterdamp in de lucht bij een bepaalde temperatuur en luchtvochtigheid tot vorming van wolken van ijskristalletjes leidt. Condensstrepen ontstaan lang niet altijd en als ze ontstaan, lossen ze vaak na enkele seconden op. Als ze langer blijven hangen, betekent het dat de luchtvochtigheid hoog is. Deze condensstrepen kunnen onder bepaalde omstandigheden enkele kilometers breed en honderden meters hoog worden, men spreekt dan ook wel van [[cirrus (wolken)|cirrus]]bewolking. Deze zorgt ervoor dat warmtestraling de atmosfeer niet kan verlaten, het broeikaseffect, maar houdt ook zonlicht (warmte) tegen. 's&nbsp;Nachts is er geen zonlicht, dus houden de wolken alleen warmtestraling vanuit de aarde tegen, zodat het warmer wordt op aarde. Hoe groot de bijdrage van de luchtvaart aan de vorming van wolken is, wordt nog onderzocht.

=== Luchtkwaliteit ===
Vliegtuigen stoten [[Luchtvervuiling|luchtvervuilende]] stoffen uit zoals [[stikstofoxiden]] (NO<sub>x</sub>) en [[fijnstof]], de belangrijkste veroorzakers van [[smog]]. Verhoogde concentraties ultrafijnstof, veroorzaakt door de luchtvaart, zijn aangetroffen op en rond luchthavens.<ref name="RIVM 2015">[https://www.rivm.nl/Documenten_en_publicaties/Wetenschappelijk/Rapporten/2015/september/Nader_verkennend_onderzoek_ultrafijnstof_rond_Schiphol Nader verkennend onderzoek ultrafijnstof rond Schiphol], [[Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu|RIVM]] 2015</ref> Het in de buurt van een luchthaven wonen wordt qua blootstelling aan schadelijke stoffen dan ook wel vergeleken met het wonen aan een drukke weg in binnenstedelijk gebied. [[Straalmotor]]en produceren door de hogere verbrandingstemperaturen echter meer NO<sub>x</sub> en grotere hoeveelheden ultrafijnstof.<ref name="RIVM 2015" /> Aangezien bij straalmotoren geen [[Driewegkatalysator|katalysatoren]] of [[roetfilter]]s kunnen worden toegepast, zijn er behalve minder vliegen nauwelijks mogelijkheden om de uitstoot van luchtvervuilende stoffen te beperken. Hoewel nieuwere vliegtuigtypen zuiniger omgaan met brandstof, zal de luchtvervuiling door de groei van de luchtvaart toch flink stijgen.

=== Geluid ===
Vliegtuigen veroorzaken veel geluid. Het meeste geluid komt van de [[vliegtuigmotor]]en, maar ook windgeruis speelt een rol. [[Straalvliegtuig]]en produceren meer geluid dan [[propeller]]vliegtuigen. Omwonenden van luchthavens ondervinden vooral [[geluidshinder]] onder aanvlieg- en vertrekroutes, waar vliegtuigen op lage hoogte vliegen. Ook niet-akoestische factoren spelen bij geluidshinder een rol, zoals de verstandhouding tussen de omwonenden en de luchtvaartsector. Overheden en luchthavens ondernemen [[Beperkingen op nachtvluchten|initiatieven om de hinder te beperken]], zoals het stimuleren van stillere vliegtuigen, het verplaatsen van startbanen of soms hele vliegvelden naar gebieden waar minder mensen wonen en het isoleren van woningen. Tegelijkertijd zorgt de groei van de wereldwijde luchtvaart voor toenemende aantallen vliegbewegingen en overlast en worden de gebieden waar geluidshinder wordt ervaren steeds groter.

==== Gezondheidseffecten ====
Acute gehoorschade kan optreden bij geluid van meer dan 100&nbsp;dB(A), bijvoorbeeld door een zeer laag overvliegende [[straaljager]]. Langdurige blootstelling aan geluid belast behalve het gehoor ook het [[zenuwstelsel]] en het [[hart en vaatstelsel]] doordat het lichaam op hard geluid reageert met een [[stress]]reactie: de [[bijnier]]en produceren [[adrenaline]], dit activeert het [[orthosympathisch zenuwstelsel]] met als gevolg dat de bloedvaten zich vernauwen, [[hartslag]] en [[bloeddruk]] stijgen en het lichaam in een verhoogde staat van paraatheid komt. Als het geluid weg is neemt het [[parasympathisch zenuwstelsel]] het over en komt het lichaam weer tot rust. Bij langdurige geluidsoverlast of snel na elkaar optredende geluidsprikkels heeft het lichaam niet de tijd om te herstellen en raakt het uitgeput. Een groot Duits onderzoek (2010) naar gezondheidseffecten rond de [[Flughafen Köln-Bonn]] toonde aan dat bij een geluidsbelasting van 60&nbsp;dB(A) de kans op [[hart- en vaatziekten]] bij mannen met 69% steeg en bij vrouwen met 93%.<ref>{{de}}[http://www.bmub.bund.de/fileadmin/bmu-import/files/pdfs/allgemein/application/pdf/risiko_fluglaerm.pdf Abschlussbericht über eine Fall-Kontroll-Studie zu kardiovaskulären und psychischen Erkrankungen im Umfeld des Flughafens Köln-Bonn]</ref> Lawaai beperkt ook het prestatieniveau. Uit onderzoek is gebleken dat kinderen in een lawaaiige omgeving meer tijd nodig hebben voor taken als rekenen en schrijven en dat er meer fouten worden gemaakt.

== Luchtvaart en belastingen ==
De luchtvaart is grotendeels vrijgesteld van belasting. Deze vrijstellingen hebben hun oorsprong in de eerste helft van de twintigste eeuw, toen de sector nog jong en kwetsbaar was en vliegen werd gezien als een belangrijk instrument ter bevordering van handel en vrede, waar een aanmoedigingspremie tegenover mocht staan. Deze bijzondere positie zorgt voor steeds terugkerende discussies over belastingen in de luchtvaart.<ref name="tpedig" />

De uitzonderingspositie van vliegen in het belastingsstelsel heeft drie aspecten. In eerste instantie is vliegen vrijgesteld van accijnzen op brandstoffen. Ten tweede wordt er geen [[Omzetbelasting|btw]] geheven over de vliegtickets en tot slot zijn intercontinentale vluchten uitgezonderd van het [[Europees systeem voor emissiehandel|Europese emissiehandelsysteem]], waardoor luchtvaartmaatschappijen geen rechten hoeven te kopen om broeikasgassen uit te stoten. Deze drie beleidsmaatregelen zijn het gevolg van internationale afspraken. Enkele landen, Duitsland, Engeland en Frankrijk, hebben een [[vliegbelasting]] ingesteld om toch belasting te kunnen heffen. Ook Nederland heeft een jaar een vliegbelasting gekend, maar die is na hevig protest van Schiphol en reisbureaus weer opgeheven.

Door de belastingvrijstellingen zijn de kosten van klimaateffecten en geluidshinder tot op heden vrijwel niet bij de prijs van een ticket inbegrepen. Belastingheffing zou volgens voorstanders de milieu- en maatschappelijke kosten van het vliegen tot uitdrukking brengen in de prijs en zo bijdragen aan het doorvoeren van het [[principe dat de vervuiler betaalt]], aan het [[internalisering|internaliseren]] van negatieve [[externaliteit|externe effecten]] en aan een behandeling gelijk aan die van andere vormen van vervoer die wél worden belast. Tegen het laatste argument wordt door tegenstanders van belastingen ingebracht dat de belastingvoordelen voor de luchtvaart in vergelijking met de trein niet zo groot zijn.<ref>[http://www.vlieghinder.nl/nieuws/artikel/Benno-Baksteen-BTW-op-vliegtickets-en-accijns-op-kerosine BTW op vliegtickets en accijns op kerosine] Benno Baksteen, 2005</ref>

== Vliegmachines ==
Er worden verschillende soorten vliegmachines gebruikt in de luchtvaart. Hier is een overzicht van verschillende vliegmachines:

{{Kolommen lijst| breedte=9| aantal=5| inhoud=
* [[Autogiro]]
* [[Bommenwerper]]
* [[Zeilvliegen|Deltavlieger]]
* [[Onbemand luchtvaartuig|Drone]]
* [[Gevechtsvliegtuig]]
* [[Helikopter]]
* [[Jachtvliegtuig]]
* [[Lesvliegtuig]]
* [[Modelvliegtuig]]
* [[Ornitopter]]
* [[Propellervliegtuig]]
* [[Ruimteveer]]
* [[Spionagevliegtuig]]
* [[Sportvliegtuig]]
* [[Straaljager]]
* [[Ultralight]]
* [[Verkeersvliegtuig]]
* [[Vrachtvliegtuig]]
* [[Watervliegtuig]]
* [[Zeppelin (luchtschip)|Zeppelin]]
* [[Zweefvliegtuig]]
}}

== Zie ook ==
* [[Luchtvaart van A tot Z]]
* [[Beperkingen op nachtvluchten]]

== Externe links ==
{{Zusterproject klein
|commons=Aviation
|wikinews=Categorie:Luchtvaart
|wikisource=Hoofdportaal:Techniek/Vervoer/Luchtvaart
}}
* [http://www.hdekker.info Het complete historische luchtvaartuigregister]
* [https://web.archive.org/web/20180804232117/http://duurzameluchtvaart.nl/ Platform Duurzame Luchtvaart]
* [https://web.archive.org/web/20130822233749/http://register.cloudsurfing.nl/ Database Nederlandse Vliegtuigen]
* [https://web.archive.org/web/20090908025031/http://www.nlr.nl/smartsite.dws?id=8650&l=nl Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium]

{{Appendix|2=
* Philips Standaard Encyclopedie
* Winkler Prins Encyclopedy
* http://www.wrightflyer.org/
{{References}}
}}

[[Categorie:Luchtvaart| ]]