Brontekst bekijken van Ruimtewedloop

[[Afbeelding:Apollo-Soyuz-Test-Program-artist-rendering.jpg|thumb|350px|
De koppeling van de [[Apollo programma|Apollo]] en de [[Sojoez (ruimtecapsule)|Sojoez]] ruimtecapsules op [[15 juli]] [[1975]] wordt door sommigen gezien als het einde van de ruimtewedloop.]]

De '''ruimtewedloop''' is de wedijver die de [[Verenigde Staten]] en de [[Sovjet-Unie]] voerden om de verovering van de ruimte. Deze liep ruwweg van [[1957]] tot [[1975]] en omvat de inspanningen van beide naties om de [[ruimte (astronomie)|ruimte]] te verkennen met [[kunstmaan|satellieten]] en om uiteindelijk met een [[bemande ruimtevaart|bemande vlucht]] op de [[maan]] te landen en terug te keren naar de [[aarde (planeet)|aarde]]. In het algemeen kan een ruimtewedloop verwijzen naar eender welke competitie tussen twee of meerdere landen, internationale organisaties of [[NGO]]'s om vooruit te gaan in het verkennen van de ruimte en ruimtetechnologie.

De [[term]] ruimtewedloop is ontstaan naar [[Analogie (taalkunde)|analogie]] met de term [[wapenwedloop]]. De ruimtewedloop werd een belangrijk onderdeel van de culturele en technologische machtsstrijd tussen de V.S. en de [[Sovjet-Unie|USSR]] tijdens de [[Koude Oorlog]]. Vooral de ruimtetechnologie werd een belangrijk punt in het conflict vanwege de militaire toepassingen en de voordelen van een [[moraal]]verhogend effect.

Hoewel de basis al bij het begin van de [[Raket (apparaat)|raket]]technologie en de internationale tendensen na de [[Tweede Wereldoorlog]] werd gelegd, begon de ruimtewedloop pas echt toen de Sovjet-Unie op [[4 oktober]] [[1957]] [[Spoetnik (ruimtevaartprogramma)|Spoetnik]] 1 lanceerde. Deze lancering veroorzaakte een psychologische, militaire en politieke schok in de [[Verenigde Staten]], die wel de [[Spoetnikcrisis]] wordt genoemd.

[[Afbeelding:Gemini VI Launch - GPN-2000-000612.jpg|thumb|
[[Titan II]]-raketten lanceerden Amerikaanse ruimtetuigen van de jaren 60 tot de jaren 80]]

==Historische achtergrond==
===Vroege militaire invloeden===
[[Raket (apparaat)|Raket]]ten hebben al minstens 2300 jaar de interesse van wetenschappers en amateurs en Chinese soldaten gebruikten ze reeds als wapen in de [[11e eeuw]]. [[Konstantin Tsiolkovski]], een Russisch wetenschapper, stelde rond [[1880]] in een theorie dat raketten met [[vloeibare brandstof]] de ruimte zouden kunnen bereiken. Pas in [[1926]] ontwierp [[Robert Hutchings Goddard|Robert Goddard]], een Amerikaans wetenschapper, een praktische raket op vloeibare brandstof.

Goddard verrichtte zijn werk in het geheim omdat hij door de wetenschappelijke wereld, het publiek en zelfs door de [[New York Times]] bespot werd. Het duurde nog tot de [[Tweede Wereldoorlog]] voor raketten enige aandacht kregen. Hierdoor zou elke ruimtewedloop in de toekomst onafscheidelijk verbonden worden met de militaire ambities van de betrokken landen, ondanks het vooral wetenschappelijk en vredelievend karakter ervan.

===Duitse bijdragen===
[[Bestand:V2-spac0027.jpg|thumb|206px|Lancering in 1950 in de VS van een van oorsprong Duitse V2-raket.]]
Halverwege de jaren 20 begonnen Duitse wetenschappers te experimenteren met raketten die vloeibaar [[drijfgas]] gebruikten en die in staat waren relatief grote hoogten en afstanden te bereiken. In [[1932]] kreeg de [[Reichswehr]], de voorganger van de [[Wehrmacht]], interesse in raketten voor [[artillerie|langeafstandsartillerie]]. [[Wernher von Braun]], de beroemde raketgeleerde, werkte mee aan de ontwikkeling van dergelijke wapens voor gebruik in de Tweede Wereldoorlog door [[nazi-Duitsland]].

De Duitse [[A4-raket]], die in [[1942]] werd gelanceerd, is het eerste projectiel dat de ruimte bereikte. In [[1943]] begon [[Duitsland]] aan de productie van diens opvolger, de [[V2 (raket)|V2-raket]], die een reikwijdte van 300&nbsp;km had en een [[Bom (wapen)|bom]] van 1 ton kon meevoeren. De ''Wehrmacht'' bestookte geallieerde steden als [[Londen]] en [[Antwerpen (stad)|Antwerpen]] met duizenden V2's. Die veroorzaakten veel schade en doden, maar een afgeworpen bom kon veel meer schade veroorzaken. De oorzaak daarvan was het ontbreken van een goede [[ontstekingssysteem|ontsteking]] in de V2's en de hoge snelheid van de raket. De springstofkop van de V2 explodeerde pas, nadat de raket zichzelf enkele meters in de grond had geboord.

Aan het einde van de oorlog haastten Russische, Britse en Amerikaanse legers en wetenschappers zich om de technologie en het personeel van het Duitse raketprogramma te [[Peenemünde]] in te palmen in een onderlinge concurrentie. De Russen en de Britten hadden wel succes, maar de Amerikanen profiteerden hiervan het meest. Ze namen een groot deel van de Duitse raketgeleerden, waarvan velen lid waren van de nazipartij, inclusief Von Braun, mee naar de [[Verenigde Staten]] als onderdeel van [[Operatie Paperclip]]. Hun eigen wetenschappers pasten de raketten die tegen [[Verenigd Koninkrijk|Groot-Brittannië]] bedoeld waren aan voor andere doeleinden.

Na de oorlog werden raketten door de [[wetenschap]] gebruikt om de omstandigheden op grote hoogten, de [[kosmische straling]] en e.d. te meten. Dit ging verder onder Von Braun en zijn collega's, die Amerikaanse wetenschappers waren geworden.

===De oorsprong van de ruimtewedloop in de Koude Oorlog===
Na de Tweede Wereldoorlog raakten de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten in een bittere [[Koude Oorlog]] van [[contraspionage]] en [[propaganda (communicatie)|propaganda]] verwikkeld. Ruimteverkenning en satelliettechnologie vonden aan beide fronten een voedingsbodem. Satellieten konden gebruikt worden om andere landen te bespioneren terwijl ruimtevaartsuccessen gebruikt konden worden als propaganda om de wetenschappelijke macht en het militaire potentieel aan te tonen. Dezelfde raket die een mens in een baan rond de aarde bracht of op de maan zette, kon een [[atoombom]] op een vijandige stad gooien. Veel van de technologische ontwikkelingen in de ruimtevaart vonden ook hun toepassing in militaire raketten zoals ''Intercontinental Ballistic Missiles'' (''ICBM's''). Samen met andere aspecten van de wapenwedloop was vooruitgang in de ruimtevaart een indicator van de technologische en economische macht van een land. Ze demonstreerde de
[[ideologie|ideologische]] superioriteit van de natie. Ruimteonderzoek had een dubbel doel: ze kon dienen voor vredelievende doeleinden, maar ook voor militaire.

De twee [[supermacht]]en werkten hard om op voorsprong te komen. Geen van beiden wist wie als eerste tot een doorbraak zou komen. De grondslag voor de ruimtewedloop was gelegd. Er werd enkel nog gewacht op het startsein.

==Satellieten==
===Spoetnik en de reactie van Amerika===
Op [[4 oktober]] [[1957]] lanceerde de USSR met succes ''Spoetnik 1'', de eerste [[kunstmaan]] die ooit in een baan rond de aarde geraakte. 
Hiermee ging de ruimtewedloop van start. ''Spoetnik 1'' veroorzaakte [[angst]] en [[politiek]] [[debat]] in de Verenigde Staten vanwege de militaire en economische gevolgen. 
Voordien veronderstelde de modale Amerikaanse burger dat de VS op alle vlakken van technologie superieur waren. [[Sergei Korolev]], de tegenhanger van Von Braun in de Sovjet-Unie, was de hoofdingenieur die de [[R7 (raket)|R7-raket]] ontwierp die ''Spoetnik 1'' in een baan om de aarde bracht. Hij zou later de [[N1 (raket)|N1-raket]] ontwerpen om [[kosmonaut]]en naar de maan te brengen. Als antwoord op ''Spoetnik'' begonnen de VS grote inspanningen te leveren om de USSR technologisch bij te benen. Ze pasten zelfs het [[schoolcurriculum]] aan in de hoop om meer Von Brauns of Korolevs voort te brengen.

[[Lyndon B. Johnson]], de vicepresident van [[John F. Kennedy]], motiveerde die inspanningen als volgt: ''In the eyes of the world, first in space means first, period; second in space is second in everything.''<ref>Brief van Johnson aan Kennedy van 28 april 1961.</ref>

De Amerikanen, die eerst ontmoedigd en bang geworden waren van ''Spoetnik 1'', werden al snel geboeid door de daaropvolgende projecten. Iedereen volgde de lanceringen en modelraketten bouwen werd een populaire hobby. President Kennedy moedigde de mensen met speeches aan om het ruimteprogramma van de [[NASA]] te steunen en probeerde de sceptici, van wie velen vonden dat de miljoenen dollars die werden gespendeerd naar bestaande en bewezen betrouwbare wapens of armoedebestrijding zouden moeten gaan, te overtuigen.

Vier maanden nadat de eerste Russische satelliet in een baan rond de aarde was geraakt, lanceerden de VS hun eigen eerste satelliet, de [[Explorer 1]]. In de tussentijd hadden enkele mislukkingen bij de lanceringen op [[CCAFS|Cape Canaveral]] de Amerikanen in verlegenheid gebracht, maar op [[31 januari]] [[1958]] ontdekte ''Explorer 1'' de [[Van Allen-gordels|Van Allen stralingsgordel]].

===Communicatie via satelliet===
De eerste [[communicatiesatelliet]], [[SCORE (satelliet)|Project SCORE]], werd gelanceerd op [[18 december]] [[1958]] en zond een wereldwijde kerstboodschap van president [[Dwight D. Eisenhower]] uit. Andere opmerkelijke voorbeelden van communicatiesatellieten gedurende de ruimtewedloop waren:

{| class="wikitable"
! Jaar
! Naam
! Omschrijving
|-
| [[1968]]
| [[Telstar (satelliet)|Telstar]]
| De eerste overzeese experimentele communicatiesatelliet.
|-
| [[1972]]
| [[Anik 1]]
| De [[Canada|Canadese]] eerste communicatiesatelliet voor nationaal gebruik.
|-
|  [[1974]]
| [[WESTAR]]
| De eerste Amerikaanse communicatiesatelliet voor nationaal gebruik.
|-
| [[1976]]
| [[MARISAT]]
| De eerste satelliet voor mobiele communicatie.
|}

===Andere noemenswaardige satellieten===
De VS lanceerden op [[26 juli]] [[1963]] [[Syncom (satelliet)#Syncom 2|Syncom]] 2; de eerste [[Geosynchroon|geosynchrone]] satelliet. Voortaan hoefde een gewone schotelantenne niet langer de baan van de satelliet te volgen. Gewone burgers konden media als televisie ontvangen via de satelliet na een eenmalige installatie.

==Meer succes voor de Sovjets: Levende wezens in de ruimte==
===Dieren in de ruimte===
Enkele [[Drosophilidae|fruitvliegen]] waren de eerste dieren die met opzet in de ruimte werden gestuurd door de Amerikanen, die er in [[1946]] een buitgemaakte Duitse V2 voor gebruikten.<ref>[http://www.volkskrant.nl/buitenland/van-fruitvliegje-tot-chimpansee-deze-dieren-hebben-een-astronautendiploma~a3385589/ Van fruitvliegje tot chimpansee - deze dieren hebben een astronautendiploma], [[De Volkskrant]], 30 januari 2013</ref> Het eerste [[zoogdieren|zoogdier]] dat tijdens de ruimtewedloop naar de ruimte werd gestuurd was de [[hond]] [[Laika (hond)|Laika]], die in [[1957]] meereisde in [[Spoetnik (ruimtevaartprogramma)|Spoetnik 2]]. Nochtans bestond toen de technologie niet om ''Laika'' levend terug te halen. Ze stierf niet lang nadat ze de ruimte had bereikt aan [[stress]] en [[Hyperthermie (aandoening)|oververhitting]]. In [[1960]] kwamen de Russische honden [[Belka en Strelka]] met succes in een baan om de aarde en keerden heelhuids terug. De Amerikanen importeerden [[chimpansee]]s uit [[Afrika]] en stuurden minstens twee ervan in de ruimte alvorens een mens te lanceren. Wetenschappers gebruikten de dieren en hun nakomelingen nadien voor biomedische onderzoek, hetgeen tot publiek protest leidde tot hun vrijlating laat in de jaren 90. Door de Sovjets gelanceerde [[schildpadden]] werden de eerste dieren die rond de maan vlogen in september [[1968]].

===Mensen in de ruimte===
[[Joeri Gagarin]] werd de eerste [[ruimtevaarder]] toen hij in de Russische [[Vostok 1]] op 12 april [[1961]] in een baan om de aarde kwam. Deze dag is nog steeds een feestdag in [[Rusland]] en veel andere landen. Niet veel later werd [[Alan Shepard]] de eerste Amerikaan in de ruimte en later werd [[John Glenn]] de eerste Amerikaan die met succes in een baan om de aarde kwam op [[12 april]] [[1962]], exact een jaar na de USSR.

De eerste vlucht met een tweekoppige bemanning werd ook door Rusland uitgevoerd van 11 tot 15 augustus [[1962]]. [[Valentina Teresjkova]] werd de eerste vrouw in de ruimte op [[16 juni]] [[1963]] in [[Vostok 6]]. Korolev had verdere Vostok-missies gepland met langere duur, maar door de aankondigingen van het Apollo-programma van de VS vroeg premier [[Nikita Chroesjtsjov]] om meer primeuren. De eerste vlucht met meer dan een bemanningslid was de [[Voschod 1]], een aangepaste versie van de ''Vostok''. Ze vertrok op [[12 oktober]] [[1964]]. Die vlucht was tevens de eerste waarbij de bemanning geen [[ruimtepak]]ken droeg.

[[Aleksei Leonov]], die werd gelanceerd in de Russische [[Voschod 2]], voerde op [[18 maart]] [[1965]] als eerste een [[ruimtewandeling]] uit. De missie eindigde bijna in een [[catastrofe]]. [[Aleksej Leonov]] was na een ruimtewandeling bijna niet teruggekeerd naar de capsule en door een slecht functionerende afremmingraket landde het ruimtevaartuig 1600&nbsp;km van de geplande landingsplaats. Rond die tijd kwam er in de Sovjet-Unie een nieuwe regering, die minder prioriteit aan de ruimtevaart schonk.

==Maanmissies van de VS en USSR==
Hoewel de prestaties van de USSR en de VS beide landen veel fierheid bezorgden, zou de ruimtewedloop nog zeker doorgaan tot een mens op de [[maan]] had gelopen. Voor dit gedaan kon worden, moesten [[onbemande ruimtevaart|onbemande]] ruimtetuigen de maan fotograferen ter verkenning en tonen dat ze er veilig op konden landen.

===Onbemande missies===
Toen de Russen een eerste satelliet in een baan brachten, dachten de Amerikanen dat de volgende grote stap een ruimtevaartuig naar de maan zou zijn. Hun [[Pioneerprogramma]] was hun eerste poging hiertoe, maar drie verschillende ontwerpen van het vaartuig met drie verschillende raketten hadden tot in totaal tien mislukkingen geleid. Ook al hadden de Sovjets ook mislukkingen (waarover weinig naar buiten werd gebracht), toch was het hun [[Loena]]-programma dat verschillende [[mijlpaal|mijlpalen]] bereikte in dit stadium in de race. Op [[2 januari]] [[1959]] werd [[Loena 1]] gelanceerd, het eerste ruimtevaartuig dat voorbij de maan vloog en tevens de eerste kunstmatige satelliet van de [[zon]] werd. De opvolger [[Loena 2]], die werd gelanceerd op [[12 september]] [[1959]], werd het eerste vaartuig dat de maan bereikte. Na 33,5 uur sloeg hij op [[13 september]] in de buurt van de [[inslagkrater]] [[Archimedes (inslagkrater)|Archimedes]] in. [[Loena 3]] nam de eerste foto's van de achterzijde van de maan op [[7 oktober]] [[1959]] en [[Loena 9]], gelanceerd op [[3 februari]] [[1966]], voerde de eerste zachte landing op de maan uit. Vervolgens werd [[Loena 10]] het eerste ruimtevaartuig dat in een baan om de maan kwam op [[3 april]] [[1966]] en de [[Loena 17]] zette op 10 November 1970 een onbemand wagentje, de [[Loenochod]], op de maan af.<ref>Het is hierbij wel zo dat mislukte missies niet genummerd werden, voorafgaand aan de al niet eens 100% geslaagde Loena 1 waren er al drie die kort na de lancering explodeerden.</ref>

Het ge[[robot]]iseerde [[Surveyorprogramma]] was een deel van de Amerikaanse inspanning om een plaats te vinden op de maan waar een mens veilig zou kunnen landen. Vijf van de zeven Surveyormissies hadden succes en hielpen de beste landinglocaties voor Apollo te vinden. Op [[27 december]] [[1968]] werd [[Apollo 8]] het eerste bemande vaartuig in een baan rond de maan en legde zo de grondslag voor een [[maanlanding]].

===De eerste mens op de maan===
====De Amerikaanse strategie====
De Sovjets waren de Amerikanen voor geweest op veel van de premières van de ruimtewedloop, maar slaagden er niet in om als eerste met een bemand ruimtevaartuig op de maan te landen. Het Amerikaanse maanverkenningsprogramma was ontstaan onder de regering Eisenhower. In een reeks artikelen in de [[Collier's Weekly]] halverwege de jaren 50 had Von Braun het idee van een bemande verkenning van de maan en een maanbasis populair gemaakt. Na de lancering van ''Spoetnik'' had hij een plan voor een militaire basis op de maan tegen [[1965]]. Dat idee werd niet gerealiseerd, omdat de president het te duur vond en de wetenschappelijke en militaire meerwaarde er niet van inzag.

Na de Russische successen, zeker na de vlucht van Gagarin, wilde president Kennedy een project vinden waarmee hij het publiek voor de ruimterace kon winnen. Hij vroeg Lyndon Johnson om aanbevelingen te doen voor een wetenschappelijke meevaller, die het wereldleiderschap van de Verenigde Staten kon aantonen. Onder de voorstellen waren niet-ruimtevaartprojecten als irrigatieprojecten om de [[hongersnood]] in de [[Derde Wereld]] te stoppen. Omdat het Apolloprogramma economisch voordelig was voor de meeste belangrijke staten bij de volgende verkiezingen, en in het bijzonder vanwege de NASA-basis in [[Houston]] in zijn eigen staat [[Texas (staat)|Texas]], koos Johnson voor een ruimtevaartproject. Ook had Kennedy de verkiezingen van [[1960]] gewonnen met de uitspraak dat de vorige regering een achterstand had toegelaten op de USSR (hoewel rapporten van de inlichtingsdiensten de omgekeerde situatie aantoonden). Het Apollo-project liet verdere ontwikkeling van multifunctionele technologieën toe. Johnson zei ook, dat de Sovjet-Unie voor alles wat minder was dan een maanlanding een goede kans maakte om de VS voor te zijn. Kennedy zag Apollo als de ideale doelstelling voor Amerika in de ruimte. Hij verzekerde de verdere sponsoring door de uitgaven van het ruimteprogramma uit de belastingsvermindering te houden en geld van andere NASA-projecten naar het ruimteprogramma af te leiden. Dat leidde tot ongenoegen bij de baas van NASA, [[James E. Webb]] die fondsen vroeg voor het andere wetenschappelijke werk van NASA.

In een gesprek met Webb zei Kennedy:
:''Everything we do ought to really be tied in to getting on to the moon ahead of the Russians [...] otherwise we shouldn't be spending that kind of money, because I'm not interested in space [...] The only justification for [the cost] is because we hope to beat [the USSR] to demonstrate that instead of being behind by a couple of years, by God, we passed them.''<ref>Van een bandopname in de JFK-bibliotheek</ref>

Kort vertaald: Hij was niet in het minst geïnteresseerd in de ruimte. Het gespendeerde geld werd enkel gerechtvaardigd omdat het gebruikt werd om de USSR te tonen dat ze door de VS voorbijgestreefd waren.

Kennedy had een andere boodschap nodig om het publiek voor zich te winnen. In [[1963]] vroeg hij vicepresident Johnson om de mogelijke technologische en wetenschappelijke voordelen van een maanlanding te onderzoeken. Hij moest de kritiek van de linkse politici, die meer geld aan sociale programma's wilden spenderen, en de rechtse politici, die een meer militair project voor ogen hadden, pareren. Met de aanwending van de wetenschappelijke opbrengst en de angst van Russische dominantie in de ruimte konden ze de publieke opinie omkeren. 58% was voor Apollo, tegen 33% 2 jaar eerder. Nadat Johnson in 1963 president werd (Kennedy werd vermoord) bleef hij het programma verdedigen, zodat het uiteindelijk in [[1969]] slaagde, zoals Kennedy had beloofd.

====De Russische strategie====
Ondertussen toonde de USSR ook meer ambitie om naar de maan te gaan. Sovjetleider [[Chroesjtsjov]] kon niet hebben dat een andere natie hem versloeg, maar sponsorde ook niet graag zo'n peperduur project.
In oktober 1963 stelde hij dat Rusland op dat moment niet bezig was met vluchten naar de maan, maar dat de Sovjet-Unie zeker niet uit de race lag. Pas een jaar later begon het land aan een poging om op de maan te landen.

[[Bestand:Soyuz 18 booster.jpg|left|thumb|De [[Sojoezraket]] was het eerste betrouwbare middel om objecten in een baan om de aarde te brengen]]
Op hetzelfde moment had Kennedy verscheidene vormen van samenwerking voorgesteld, zoals samen naar de maan gaan en het ontwikkelen van betere weersatellieten. Chroesjtsjov zag er een poging in om superieure Russische ruimtetechnologie te stelen en verwierp het idee; als de USSR naar de maan ging, zou ze alleen gaan. Korolev, de Russische hoofdingenieur, promootte zijn Sojoez en N1-raket als geschikt middel om een maanlanding uit te voeren. Chroesjtsjov gebood Korolev, de Vostok-technologie verder uit te bouwen terwijl een tweede team een volledig nieuwe raket en vaartuig ontwikkelde: de [[Proton (raket)|Proton-draagraket]] en de [[Zond]]. Een maanlanding werd voorzien voor [[1966]]. In [[1964]] gaf de nieuwe Russische leiding zijn steun aan Korolev voor een maanlanding en gaf hem de leiding over alle projecten met die doelstelling. Na de dood van Korolev en het falen van de eerste Sojoez-vlucht in [[1967]] werd de coördinatie van het programma al snel ontward. Er werd een ruimtevaartuig gebouwd en kosmonauten geselecteerd voor de missie, die [[Aleksei Leonov]] op de maan moesten zetten. De opeenvolgende mislukkingen van de N1-draagraket in 1969 vertraagden echter de plannen. Uiteindelijk werd het hele project geannuleerd.

[[Bestand:NASA-Apollo8-Dec24-Earthrise.jpg|right|200px|thumb|De opkomende aarde, gezien vanuit [[Apollo 8]] in een baan om de maan, op [[22 december]], 1968 (NASA)]]

====Apollo 11 komt er het eerst====
Hoewel onbemande Sovjet-ruimtetuigen als eerste het maanoppervlak bereikten, werd [[Neil Armstrong]] de eerste mens die op het maanoppervlak liep na de landing op 21 juli 1969. De commandant van de missie, Neil Armstrong, werd bijgestaan door ruimteveerpiloot [[Michael Collins (astronaut)|Michael Collins]] en maanlanderpiloot [[Buzz Aldrin]]. De gebeurtenis werd door meer dan 500 miljoen mensen gevolgd en wordt gezien als een van de belangrijkste gebeurtenissen van de [[20e eeuw]]. Armstrongs woorden bij de eerste stap op het maanoppervlak zijn even historisch:
<blockquote>''That's one small step for (a) man, one giant leap for mankind.''</blockquote>

Nog tijdens de reis van Apollo 11 probeerde de USSR door middel van [[Loena 15]], een onbemande maanverkenner, een bodemmonster van de Maan naar de Aarde te halen. Dit mislukte, maar is met [[Loena 16]]. [[Loena 20|20]] en [[Loena 24|24]] wel gelukt. Deze bodemmonsters werden uitgewisseld met de Amerikaanse, zodat beide landen onderzoek op alle  monsters konden doen.

====Andere aspecten van een maanlanding====
In tegenstelling tot andere internationale rivaliteiten, ondervond de ''Space Race'' geen directe invloed van het verlangen naar territoriale uitbreiding. Na de geslaagde maanlanding zeiden de VS expliciet dat er geen recht zou komen om eender welk deel van de maan te bezitten.

Bepaalde theoretici spreken nog steeds over een samenzwering en dat de maanlanding bedrog was. Die beschuldigingen worden nog versterkt doordat de enthousiastelingen voorspelden dat landingen op de maan alledaags zouden worden, wat tot nu toe niet is gebeurd.

==Andere successen==
===Missies naar andere planeten===
[[Bestand:Venus.jpg|thumb|left|200px|Venus is de eerste planeet waar een ruimtetuig voorbij vloog]]
Het was de Sovjet-Unie die in [[1960]] voor het eerst probeerde een ruimtetuig naar [[Venus (planeet)|Venus]] en [[Mars (planeet)|Mars]] te sturen. Het eerste tuig dat met succes langs Venus vloog was de Amerikaanse [[Mariner 2]], die werd gelanceerd op [[14 december]] [[1962]]. Ze stuurde de verrassende resultaten van een hoge oppervlaktetemperatuur en [[luchtdichtheid]] terug. Ze droeg echter geen camera's. Daardoor trokken die bevindingen niet de algemene aandacht zoals beelden van ruimtetuigen, die veel verder konden kijken dan [[Telescoop (optica)|telescopen]].

Het eerste ruimtetuig dat ooit op Venus landde was de Russische [[Venera 7]] in [[1971]]. Met [[Venera 9]] werden de eerste foto's genomen van het oppervlak van een andere [[planeet]]. Dat waren slechts twee van de vele in de [[Venera]] reeks. Veel voorgangers en nakomers vlogen al voorbij Venus of probeerden erop te landen.

[[Mariner 10]] werd gelanceerd in [[1974]] en vloog voorbij Venus op weg naar [[Mercurius (planeet)|Mercurius]].

In 1965 hadden de Amerikanen [[Mariner 4]] gelanceerd om als eerste voorbij Mars te vliegen. Ze stuurde echter totaal onverwachte beelden terug. Het eerste ruimtetuig ''op'' Mars was de Russische [[Mars 3]], maar die stuurde geen beelden terug. De eerste beelden kwamen in [[1976]] van de Amerikaanse [[Vikingprogramma|Viking]]-landers.

In [[1973]] stuurden de VS ook nog met succes [[Pioneer 10]] langs [[Jupiter (planeet)|Jupiter]]. Het was de voorloper van de eerste vlucht langs [[Saturnus (planeet)|Saturnus]] in [[1979]] met [[Pioneer 11]] en de enige vluchten langs [[Uranus (planeet)|Uranus]] en [[Neptunus (planeet)|Neptunus]] met [[Voyager 2]].

===Lanceringen en koppelingen===
Het eerste ''rendez-vous'' in de ruimte was tussen [[Gemini 6]] en [[Gemini 7]], beide uit de VS, op [[15 december]] 1965. De opvolger, [[Gemini 8]] voltooide de eerste ruimtekoppeling op [[16 maart]] [[1968]]. De eerste automatische koppeling gebeurde door de Russische [[Cosmos 186]] en de [[Cosmos 188]] op [[30 oktober]] 1967.

De VS lanceerden het eerst een raket van zee op [[26 april]] 1967 met [[Scout B]] en het eerste [[ruimtestation]] was [[Salyut 1]] van de USSR op [[7 juni]] 1971.

==Militaire wedloop in de ruimte==
Achter de schermen werd in het kader van de Koude Oorlog aan de ontwikkeling van ruimtevaart voor militaire doeleinden gewerkt. Ver vóór ''Spoetnik'' werkten de USSR en de VS al aan plannen voor [[spionagesatelliet]]en. De Russische Zenith werd uiteindelijk ''Vostok'', maar was oorspronkelijk gebouwd als fotografische satelliet als tegenhanger van de Amerikaanse [[CORONA (satelliet)| Discoverer]]s. [[Discoverer 13]] was de eerste die geborgen kon worden om de gegevens in ontvangst te nemen, één dag later gevolgd door de USSR.

In beide naties werden grootse militaire ruimteprogramma's ontplooid. Veelal werd een patroon gevolgd waarin de VS een model maakten voor het programma werd stopgezet, terwijl de USSR bouwde en misschien zelfs lanceerde.

{| class="wikitable"
! #
! Omschrijving
! {{SUHH}}
! {{US}}
|-
| 1
| Supersonische intercontinentale kruisraket
| [[Boeran (ruimteveer)|Buran]] kruisraket (plan)
| [[Nahavo]] (stopgezet)
|-
| 2
| Kortgevleugeld ruimteveer
| [[MIG 105]] (getest)
| [[X-20 Dyna-Soar]] (model)
|-
| 3
| Satelliet inspectiecapsule
| Sojoez interceptor (plan)
| [[Blue Gemini]] (model) 
|-
| 4
| Militair ruimtestation
| [[Almaz (ruimtevaart)|Almaz]], modificatie van ''Salyut'', 2,3 en 5 hebben gevlogen
| [[Manned Orbiting Laboratory|MOL]] (plan)
|-
| 5
| Militaire capsule met doorgang in hitteschild
| Merkur (heeft gevlogen als deel van TKS
| [[Gemini B]] (getest)
|-
| 6
| [[ruimteveer|Pendel]] naar ruimtestation
| TKS (gevlogen)
| [[Gemini Ferry]] (plan)
|}

==Het einde van de ruimtewedloop tussen de VS en de USSR==
Het begin van de ruimtewedloop was overduidelijk de lancering van ''Spoetnik 1''. Het einde is veel minder duidelijk. De competitie was het sterkst in de jaren 60, maar ging na de maanlanding in 1969 verder. Ondanks de vijf maanlandingen volgend op ''Apollo 11'' verlegde de aandacht van de wetenschap zich naar nieuwe gebieden. [[Skylab]] moest gegevens verzamelen en de [[Ruimteveer|Spaceshuttle]]s moesten hergebruikt kunnen worden. Amerikanen zagen zichzelf als overwinnaars van de officieuze race na hun maanlanding. De Russische wetenschappers zagen dat anders en gingen gewoon door met hun eigen projecten. Terwijl de Koude Oorlog verzwakte en andere landen een ruimteprogramma begonnen te ontwikkelen, begon ook de competitie te verzwakken.

Beide naties hadden een bemand militair ruimteprogramma ontwikkeld. De [[USAF]] had voorgesteld om met de [[Titan raketfamilie|Titan]]-raket de X-20 Dyna-Soar hypersonische zwever te lanceren om vijandelijke satellieten te onderscheppen. Die werd vervangen door de [[Manned Orbiting Laboratory]] (MOL) die ''Geminetechnologie'' gebruikte om verkenningsmissies uit te voeren, maar ook dit werd stopgezet. In de USSR diende het ''Almazprogramma'' tot een gelijkaardig doel. Die fuseerde met het ''Saljoetprogramma''.

De ruimtewedloop vertraagde na de Apollolanding, door velen beschouwd als het hoogtepunt of zelfs het einde. Anderen vonden dat het einde veel duidelijker was aangestipt bij de koppeling tussen [[Sojoez 19]] en [[Apollo-Sojoez-testproject|Apollo 18]] in [[1975]] waarbij de kosmonauten en de astronauten in elkaars ruimteveer kwamen om gezamenlijke experimenten te doen. Beide landen bleven hierna elk afzonderlijk verder werken aan hun nationale ruimteprogramma's, maar gingen grotendeels een andere, eigen richting uit. Daardoor doofde de ''race'' uit.

==Organisatie, sponsoring en de economische gevolgen==
De hoge kosten en de [[bureaucratie]], nodig voor het met succes organiseren van ruimteverkenning, heeft geleid tot het oprichten van nationale ruimtevaartbureaus. De Sovjet-Unie en de Verenigde Staten ontwikkelden programma's die enkel waren gericht op wetenschappelijke en industriële doeleinden.

Op [[29 juli]] [[1958]] tekende president Eisenhower in de V.S. de [[National Aeronautics and Space Act]] en richtte daarmee [[NASA]] op. Toen die op [[1 oktober]] begon te werken, bestond ze uit 4 laboratoria en 8000 medewerkers van het 46 jaar oude ruimteonderzoeksbureau [[NACA]]. Die laatste werkte met een jaarlijks budget van $5 miljoen. Het NASA-fonds steeg al snel tot $5 miljard per jaar, waarvan een groot deel naar private onderleveranciers ging. ''Apollo 11'', die als hoogtepunt van de NASA wordt gezien, zou zo'n $20- à $25 miljard gekost hebben.

Het is een moeilijke taak om de uitgaven van de USSR en de V.S. aan hun ruimteprogramma te vergelijken, zeker tijdens de jaren van Chroesjtsjov. In [[1989]] rapporteerde stafchef [[Generaal]] [[M. Moiseyev]] dat de USSR voor dat jaar 6,9 miljard [[Russische roebel|roebel]] had uitgetrokken voor haar ruimteprogramma. Dat is ongeveer $4 miljard<ref>James Oberg, in Final Frontier, herdrukt in The New Book of Popular Science Annual 1992.</ref>. Anderen schatten dat dat het bedrag was dat werd gespendeerd voor alle programma's samen, met enkele lagere schattingen van 4,5 miljard roebel. Hierbij moet ook rekening gehouden worden met het effect van de Sovjetpropaganda, die de USSR sterk moet doen lijken en het westerse analyses verwarren. In Rusland was destijds geen tegenhanger van de NASA, maar sinds de jaren 90 is er het [[Russian Aviation and Space Agency]]. Inefficiënte organisatie, te veel politiek, denkbeeldige bedragen en te veel persoonlijke inzichten stonden de Russische vooruitgang in de weg. Elke Russische ingenieur moest zijn ideeën aanbrengen bij iemand van de communistische partij.

De Sovjets probeerden hun ruimtevaartprogramma uit te bouwen tegen de achtergrond van een verarmende bevolking, die geen baat had bij de groeiende Amerikaanse [[economie als systeem|economie]]. Uiteindelijk leidde de inefficiënte Russische economie, de gebrekkige organisatie en het tekort aan geld tot het verlies van het voordeel dat de Russen eerst hadden. De hoge kosten van de ''Space Race'' en de peperdure wapenwedloop droegen bij tot de economische crisis en tot de val van de Sovjet-Unie.

==Doden==
Toen [[Apollo 15]] de maan verliet, lieten de astronauten een gedenkplaat achter ter herinnering van de astronauten van beide naties die het leven lieten tijdens de inspanningen om de maan te bereiken. In de V.S. waren de eerste astronauten die omkwamen die van ''Apollo 1''. De 3 bemanningsleden lieten het leven bij een brand tijdens een test op een lanceerplatform op [[27 januari]] [[1967]].

In de USSR resulteerden ''Sojoez 1'' en ''Sojoez 11'' in het verlies van levens. In die eerste kwam de enige kosmonaut aan boord om toen het ruimteveer neerstortte bij de landing. In de andere zijn de 3 bemanningsleden gestikt toen ze in de [[dampkring]] terugkeerden.

Andere astronauten stierven in soortgelijke missies. Vier Amerikanen crashten in een T-38 vliegtuig. ''Joeri Gagarin'', de eerste man in de ruimte die evenals vele andere ruimtevaarders van het eerste uur tevens testpiloot was, stortte in 1968 neer in een [[Mikojan|MIG]]-[[gevechtsvliegtuig]].

==Tijdlijn van hoogtepunten: 1946-1975==
{| class="wikitable"
|-
! Jaar
! Eerste succes
! Land
! Missie
|-
| [[1946]] || Dier (fruitvliegjes) in ruimte
| {{US-VLAG}} [[Army Ballistic Missile Agency|USA-ABMA]]
| V2
|-
| 21 augustus [[1957]]
| [[ICBM]]
| {{SUHH-VLAG}} [[Sovjet-Unie|USSR]]
| R7/SS6 Sapwood
|-
| 4 oktober 1957 || Satelliet
| {{SUHH-VLAG}} USSR
| Spoetnik 1
|-
| 3 november 1957 || Dier (hond) in baan om de aarde
| {{SUHH-VLAG}} USSR
| Spoetnik 2
|-
| 31 januari [[1958]]
| Ontdekking Van Allen stralingsgordel
| {{US-VLAG}} USA-ABMA
| Explorer 1
|-
| 18 december 1958 || Communicatiesatelliet
| {{US-VLAG}} USA-ABMA
| Project SCORE
|-
| 17 februari [[1959]]
| Weersatelliet
| {{US-VLAG}} [[NASA|USA-NASA]]<sup>1</sup>
| Vanguard 2
|-
| 7 augustus 1959 || Ruimtefoto van aarde
| {{US-VLAG}} USA-NASA
| Explorer 6
|-
| 14 september 1959
| Sonde naar de maan
| {{SUHH-VLAG}} USSR
| Luna 2
|-
| 18 augustus [[1960]]
| Verkenningssatelliet
| {{US-VLAG}} USAF
| Corona KH-1 9009
|-
| 12 april [[1961]]
| Mens in baan om de aarde
| {{SUHH-VLAG}} USSR
| Vostok 1
|-
| 18 maart [[1965]]
| ''Extra-vehicular activity''
| {{SUHH-VLAG}} USSR
| Voskhod 2
|-
| 15 december 1965 || Ruimte ''rendezvous''
| {{US-VLAG}} USA-NASA
| Gemini 7
|-
| 1 maart [[1966]] || Sonde naar andere planeet ([[Venus (planeet)|Venus]])
| {{SUHH-VLAG}} USSR
| Venera 3
|-
| 21 juli [[1969]] || Maanwandeling ([[Neil Armstrong]])
| {{US-VLAG}} USA-NASA
| Apollo 11
|-
| 23 april [[1971]]
| Ruimtestation
| {{SUHH-VLAG}} USSR
| Salyut 1
|-
| 15 juli [[1975]] || USSR-V.S.-gezamenlijke missie
| {{SUHH-VLAG}} USSR {{US-VLAG}} USA-NASA
| Sojoez 19-Apollo 18
|}

*<sup>1</sup>Project [[Vanguard (ruimtevaart)|Vanguard]] werd van de [[United States Naval Research Laboratory|NRL]] naar NASA gebracht vlak voor de lancering.
*<sup>2</sup>De USSR had reeds op [[12 augustus]] 1962 een ''rendezvous'' geprobeerd, maar ''Vostok 3'' en ''Vostok 4'' waren 5&nbsp;km van elkaar in een verschillende baan. Die informatie werd achtergehouden en men liet weten dat het ''rendezvous'' gelukt was.

==De erfenis van de ruimtewedloop tussen de VS en de USSR==
===Vooruitgang in technologie en onderwijs===
De technologie, en in het bijzonder de [[luchtvaart]] en de elektronische communicatie, zijn er sterk op vooruit gegaan gedurende deze periode. De inspanningen van de ruimtewedloop gingen veel verder dan de [[raketkunde]], [[natuurkunde|fysica]] en [[astronomie]]. Ruimtetechnologie drong door tot in de [[huishoudapparatuur]] en de studie van de [[ontbossing]]. De druk om de race te winnen veranderde zelfs de manier waarop [[student]]en [[wetenschap]] studeerden.

De Amerikanen, bezorgd omdat ze zo snel een achterstand hadden opgelopen ten opzichte van de Russen, drongen er bij het [[onderwijs]] op aan een grotere [[klemtoon]] te leggen op [[wiskunde]] en wetenschap. De [[National Defence Educational Act]] uit [[1982]] verhoogde de fondsen om die doelstelling te bereiken van de [[kleuterschool]] tot aan het afstuderen.

De wetenschappers, die via deze inspanningen opgeleid zijn, helpen bij het ontwikkelen van nieuwe technologieën die gebruikt worden van de [[keuken (ruimte)|keuken]] tot op het [[sportveld]]. Gedroogde - en meeneemvoeding, waterafstotende kleding en skibrillen die niet beslaan vinden hun wortels in de ruimtewetenschap. Vandaag de dag bevinden duizenden satellieten zich in een baan om de aarde.
Ze dienen voor aardse langeafstandscommunicatie of voor het verzamelen van data van het [[weer (meteorologie)|weer]], de [[vegetatie]] of menselijke [[menselijke migratie|migratiestromen]]. Veel van de microtechnologie van tijdgevende- of muziektoestellen is afgeleid van onderzoek, dat voor de ruimtewedloop was bestemd.

De USSR was onbetwist leider in rakettechnologie, zelfs tot op het einde van de Koude Oorlog. De V.S. waren superieur in elektronica, gegevens op afstand verzamelen, voertuigengeleiding en [[robotica]].

===Zijn er nog meer ruimtewedlopen?===
Hoewel ze was vertraagd, ging de verkenning van de ruimte na het uitdoven van de ruimtewedloop gewoon verder. 

'''VS/USSR'''<br>
Het eerste herbruikbare [[ruimteveer]] werd door de V.S. gelanceerd op de 20e verjaardag van Gagarins vlucht, op [[12 april]] [[1981]]. Op [[15 november]] [[1988]] lanceerde de USSR de [[Boeran (ruimteveer)|Buran]], het eerste en enige geautomatiseerde herbruikbare ruimteveer. Beiden en nog andere landen bleven [[Kunstmaan|sondes]], satellieten en ruimtetelescopen lanceren.

[[Bestand:STS-73 landing.jpg|thumb|Spaceshuttle Columbia.]]

'''Europa'''<br>
Ondertussen was [[Europa (continent)|Europa]] tot [[marktleider]] van de commerciële lanceringen uitgegroeid met het [[Ariane (raket)|Arianeprogramma]]. In tegenstelling tot de Amerikaanse Space Shuttles was de Ariane een volautomatisch voertuig. Bemande voertuigen vereisen zware en dure systemen voor [[levensonderhoud]] en [[veiligheid]] en dus zijn onbemande tuigen beter geschikt voor missies die geen directe menselijke tussenkomst vereisen. Toch kent de [[economische sector|sector]] van commerciële lanceringen [[Mededinging|concurrentie]] en zal de positie van de Ariane's verdedigd moeten worden.

'''Azie'''<br>
In [[2003]] kwam weer een mogelijke ruimtewedloop op gang toen [[Volksrepubliek China|China]] met succes een bemande vlucht met de [[Shenzhou 5]] uitvoerde. Hun ''tegenstander'' zou de V.S. kunnen zijn. Die denkt eraan om een permanente basis op de maan te vestigen en een bemande vlucht naar Mars uit te voeren, of beide. <br> [[India]] heeft de eerste stappen ook al gezet.<ref>Volkskrant 15 juli 2019 [https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/krachtmeting-in-de-ruimte-supermacht-india-laat-zich-niet-weerhouden-door-afgeblazen-maanmissie/  Krachtmeting in de ruimte: ‘supermacht’ India laat zich niet weerhouden door afgeblazen maanmissie]</ref>

'''Commercieel/particulier'''<br>
Een mogelijk volgende ruimtewedloop zal waarschijnlijk van een andere soort zijn, namelijk een competitie in het ''[[ruimtetoerisme]]'': een eerste commerciële [[uitstap]] naar de ruimte. Op [[28 april]] [[2001]] werd de Amerikaan [[Dennis Tito]] de eerste betalende ruimtetoerist in een Russische [[Sojoez TM-32]], waarin hij het [[Internationaal ruimtestation ISS|internationale ruimtestation ISS]] bezocht.

Ook de [[Ansari X Prize]], een wedstrijd voor particuliere ruimtetuigen, wordt als nieuwe ruimtewedloop genoemd. In 2004 kondigde [[Richard Branson]], eigenaar van [[luchtvaartmaatschappij]] [[Virgin Group|Virgin]], de start van [[Virgin Galactic]] aan. Die onderneming zal [[SpaceShipOne]]-technologie gebruiken en hoopt tegen [[2008]] commerciële ruimtevluchten te kunnen aanbieden.

==Op film en televisie==
* ''[[Space Race (televisieserie)|Space Race]]'' (TV, [[British Broadcasting Corporation|BBC]] coproductie met [[NDR]] (Duitsland), Channel One TV (Rusland) en [[National Geographic Channel]] (VS), 2005).

==Zie ook==
* [[Ruimtevaarttijdperk]]
* [[Ruimteverdrag]]

==Voetnoten==
{{References}}

==Referenties==
{| class="wikitable"
|-
! #
! Titel
! Auteur
! Jaar
! ISBN
|-
| 1
| An Unfinished Life: John F. Kennedy, 1917-1963
| Robert Dallek || 2003 || {{ISBN kort|0-316-17238-3}}
|-
| 2
| Arrows to the Moon: Avro's Engineers and the Space Race
| Chris Gainor || 2001 || {{ISBN kort|1-896522-83-1}}
|-
| 3
| Fallen Astronauts: Heroes Who Died Reaching for the Moon
| Colin Burgess, Kate Doolan en Bert Vis
| 2003 || {{ISBN kort|0-8032-6212-4}}
|-
| 4
| Light This Candle : The Life & Times of Alan Shepard—America's First Spaceman
| Neal Thompson || 2004 || {{ISBN kort|0609610015}}
|-
| 5 || The New Columbia Encyclopedia
| Col.Univ.Press || 1975 || -
|-
| 6 || The right stuff
| Tom Wolfe || 2001 || {{ISBN kort|0553381350}}
|-
| 7
| Russia in Space: The Failed Frontier?
| Brian Harvey || 2001 || {{ISBN kort|1852332034}}
|-
| 8 || The Soviet Space Race With Apollo
| Asif A. Siddiqi || 2003 || {{ISBN kort|0813026288}}
|-
| 9 || Soyuz: A Universal Spacecraft
| Rex Hall en David J. Shayler || 2003 || {{ISBN kort|1852336579}}
|-
| 10
| Space for Women: A History of Women With the Right Stuff
| Pamela Freni || 2002 || {{ISBN kort|1931643121}}
|-
| 11 || Space Exploration
| Carole Scott, Eyewitness Books || 1997 || -
|-
| 12
| Sputnik and the Soviet Space Challenge
| Asif A. Siddiqi || 2003 || {{ISBN kort|081302627X}}
|-
| 13
| Stages to Saturn: A Technological History of the Apollo/Saturn Launch Vehicles
| Roger E. Bilstein || 2003 || {{ISBN kort|0813026911}}
|-
| 14
| Yeager: An Autobiography
| Chuck Yeager || 1986 || {{ISBN kort|0553256742}}
|}

==Externe links==
* [https://web.archive.org/web/20060110100140/http://catalog.core.nasa.gov/core.nsf/0/a53411230b7e8caa86256b5a005cf758?OpenDocument CORE/NSF] ''Arrows to the Moon'' synopsis
* [http://www.deepcold.com/ Artwork representing the cold war in space]
* [https://web.archive.org/web/20060101011729/http://www.nasm.si.edu/exhibitions/gal114/gal114.htm Space Race Exhibition at the Smithsonian National Air and Space Museum]
* [http://www.thespacerace.com/ TheSpaceRace.com – Mercury, Gemini, and Apollo space programs]
* [https://web.archive.org/web/20051119095447/http://www.historyshots.com/space/timeline.cfm Timeline of the Space Race to the Moon 1960 - 1969]
* [https://web.archive.org/web/20050513043040/http://www.hq.nasa.gov/office/pao/History/Apollomon/apollo3.pdf 570Kb PDF file containing a scan of a letter from Wernher Von Braun to Vice President Johnson, dated 29 april 1961, responding to a memorandum from President Kennedy to Johnson.] Von Braun provides a personal assessment(rather than an official view in his then-capacity as director of NASA's Marshall Space Flight Center) of United States and Soviet capability. The analysis includes the opinion that the U.S. has "an excellent chance" of beating the Russians to a manned lunar landing, adding "with an all-out crash programme I think we could accomplish this objective in 1967/68."
* [https://web.archive.org/web/20150512124220/http://www.hq.nasa.gov/office/pao/History/satcomhistory.html Communications Satellites article by NASA]
* [http://english.pravda.ru/main/2002/12/03/40312.html Why Did the USSR Lose the Moon Race? Pravda Online, 2002-12-03]
* [https://web.archive.org/web/20070212153437/http://www.strangehorizons.com/2004/20040503/shadows.shtml Shadows of the Soviet Space Age, Paul Lucas]
* [http://www.russianspaceweb.com/chronology_moon_race.html Chronology:Moon Race at russianspaceweb.com]
* [https://web.archive.org/web/20060107154932/http://www.thespacesite.com/space/history/spacerace.php Space study hobbyists' organization]
* [https://web.archive.org/web/20060111145726/http://www.bergen.org/AAST/projects/ColdWar/Space/ International Cold War Project group's analysis of Space Race history]

[[Categorie:Ruimtevaart]]
[[Categorie:Koude Oorlog]]