Brontekst bekijken van Weichselien

{{Zijbalk indeling tijdperk Pleistoceen (korte indeling)}}
Het '''Weichselien''' (Vlaanderen: '''Weichseliaan''' of '''Weichsel'''), ook wel '''Weichselglaciaal''' genoemd, is een vooral in het noordwesten van Europa gebruikt tijdperk in de [[geologische tijdschaal]] of een [[stratigrafie|stratigrafische]] indeling met de rang van een [[etage (stratigrafie)|etage]]. Het Weichselien bevat de afzettingen uit de [[laatste ijstijd]] en is onderdeel van het [[Pleistoceen]]. Het heeft een ouderdom van ongeveer 116 tot 11,7 [[ka (tijd)|ka]] [[before present|BP]] (116 tot 11,7 duizend jaar geleden). Het Weichselien komt na of ligt op het [[Eemien]] en wordt gevolgd door het [[Holoceen]]. Samen met het Eemien maakt het Weichselien deel uit van het [[Laat Pleistoceen]]. De wetenschappelijke term voor een koudere periode zoals het Weichselien is [[glaciaal (tijdvak)|glaciaal]], echter in de praktijk wordt vaak ook de term "ijstijd" gebruikt.<ref>De term "ijstijd" heeft ook een andere definitie ([[ijstijdvak]]), wat tot verwarring kan leiden.</ref> Gedurende het Weichselien bereikte het [[Scandinavië|Scandinavische]] [[landijs]] het noorden van [[Duitsland]] en [[Denemarken]], maar het kwam niet in [[België]] of [[Nederland]].

==Naamgeving==
Het Weichselien dankt zijn naam aan de Poolse rivier de [[Wisła (rivier)|Wisła]], die in het [[Duits]] Weichsel heet. De [[Latijn]]se naam is Vistula.

De namen Weichselien en Vistula worden gebruikt in dat deel van Europa dat binnen het bereik van de Scandinavische vergletsjering viel. In Centraal-Europa, binnen het bereik van de Alpiene vergletsjering, wordt bij afzettingen van dezelfde ouderdom de naam [[Würm Glaciaal]] gebruikt. In [[Groot-Brittannië (eiland)|Groot-Brittannië]] gebruikt men de naam [[Devensian]]; in [[Ierland (eiland)|Ierland]] de naam [[Midlandian]]; in [[Noord-Amerika]] de naam "Wisconsin glaciation"; en in de [[Rocky Mountains]] is bij afzettingen uit het Laat Weichselien de naam "Pinedale glaciation" in gebruik.

In Nederland is gedurende de jaren vijftig van de twintigste eeuw nog de naam [[Tubantien]] in gebruik geweest.

De oorzaak voor al deze verschillende benamingen voor 'dezelfde' glacialen is gelegen in het feit dat de tijdperken genoemd zijn naar hun [[afzetting (geologie)|afzettingen]]. Meestal zijn dat afzettingen die gerelateerd zijn aan de dichtstbijzijnde [[ijskap]], zoals [[keileem|keilemen]], [[morene|eindmorenen]], [[löss]]en, [[fluvioglaciaal|fluvioglaciale]] afzettingen etc. De Scandinavische en de Alpiene ijskappen zijn nooit samengevloeid. Er ligt een gebied tussen dat in zekere mate door beide beïnvloed is, maar waar geen directe afzettingen van de gletsjers, zoals keilemen, zijn afgezet. Het betekent dat een keileem van de Scandinavische ijskap nooit de keileem van de Alpiene ijskap uit dezelfde periode ontmoet. Uit de keilemen zelf blijkt hun ouderdom niet dus zekerheid of het om keilemen uit dezelfde periode gaat, is niet uit de keilemen zelf af te leiden. Omdat in beide gebieden apart moet worden bepaald hoe oud de keilemen uit de verschillende glacialen zijn, is het verstandig om de afzettingenreeks uit beide gebieden een eigen reeks namen te geven. Daarna kan onderzocht worden welke [[glacigeen|glacigene]] afzettingen uit beide gebieden gelijktijdig zijn afgezet ([[correlatie (geologie)|correleren]]). In het geval van de afzettingen uit het Weichselien (Scandinavische ijskap) blijken die te correleren met die uit het Würm (Alpiene ijskap). Ook als men van mening is dat duidelijk is welke afzettingen uit de reeks van beide gebieden met elkaar correleren, is het verstandig om de eigen set namen te blijven hanteren. Toekomstig onderzoek kan nl. altijd uitwijzen dat een bepaalde correlatie niet klopt waardoor een glaciaal uit het ene gebied met een ander glaciaal uit het andere gebied blijkt overeen te komen dan tot dan toe gedacht. Dezelfde redenen vormen de grondslag om de glacialen uit [[Groot-Brittannië (eiland)|Groot-Brittannië]], [[Noord-Amerika]], [[Rusland]] enz., eigen namen te geven.

==Indeling in Noord-Europa==
Het Weichselien wordt in drie delen onderverdeeld: Vroeg (116 tot 73 ka geleden), Midden (het zogenoemde [[pleniglaciaal]], van 73 tot 14,5 ka geleden) en Laat ([[laatglaciaal]], van 14,5 tot 11,5 ka geleden).

Het Vroeg-Weichselien was een afwisseling van koude ([[stadiaal|stadialen]]) en warmere ([[interstadiaal|interstadialen]]) perioden. Bij het aanbreken van het pleniglaciaal werd het klimaat nog kouder, hoewel er nog steeds interstadialen plaatsvonden, waarin het klimaat tijdelijk wat opwarmde. Voor de gebieden rond de [[Noordzee]] betekende dit in feite een afwisseling tussen extreem koude omstandigheden ([[poolwoestijn]]) en iets warmere omstandigheden ([[toendra]]). Het laat-pleniglaciaal (ongeveer vanaf 29 ka geleden) was een lange periode van extreme afkoeling, waarin op de [[breedtegraad|breedtegraden]] rond de Noordzee nauwelijks meer [[vegetatie]] kon groeien.

Vanaf 19 ka geleden wordt het klimaat wereldwijd geleidelijk warmer. Dit leidde in het laatglaciaal tot twee interstadialen [[Allerød Interstadiaal|Allerød]] en [[Bølling-interstadiaal|Bølling]]) waarin de [[zeespiegel]] steeg, de [[boomgrens]] naar het noorden schoof en de gletsjers in Scandinavië zich terugtrokken. Drie keer werd dit onderbroken door een periode waarin de kou terugkeerde. Het laatste en koudste van deze stadialen was helemaal aan het einde van het Weichselien. Dit stadiaal wordt de [[Jonge Dryas]] genoemd.

==Klimaat==
{{Zijbalk indeling tijdperk Weichselien}}
Het Weichselien was de laatste van de duidelijk koudere perioden (de glacialen) die in het [[Pleistoceen]] optraden. Tijdens het Weichselien waren [[België]] en [[Nederland]] niet door landijs bedekt. De zuidelijkste punt van het landijs lag ter hoogte van [[Sleeswijk-Holstein]] en de Scandinavische en de Britse ijskappen hebben elkaar, in tegenstelling tot het voorlaatste glaciaal, het [[Saalien]], nooit bereikt. In Nederland en België heerste een [[toendra]][[klimaat]]. Door de lage zeespiegel lagen de Noordzee en de [[Ierse Zee]] droog; hier heersten omstandigheden van een [[poolwoestijn]].

Binnen het Weichsel-glaciaal heersten echter ook klimaatschommelingen tussen koudere en warmere perioden. Van de koudere perioden (de [[stadiaal|stadialen]]) vallen vooral de periode tussen 22 en 18 ka geleden en het laatste deel van het Weichselien rond 12 ka geleden (het [[Jonge Dryas]]) op. Tijdens de warmere perioden (de [[interstadiaal|interstadialen]]) verschoven de vegetatiezones noordwaarts. Deze perioden duurden echter meestal niet langer dan een paar honderd jaar, waarna de kou weer terugkwam.

=='Dansgaard-Oeschger-cycli' en 'Heinrich Events'==
{{Zie ook|Meer informatie over [[Heinrich Event]]s en [[Dansgaard-Oeschger-cyclus|Dansgaard-Oeschger-cycli]].}}
In boringen in de [[diepzee]] overheersen fijne tot zeer fijne sedimenten vrijwel volledig. Echter, af en toe worden er in diepzee[[Grondboor|boringen]] grotere partikels in het sediment aangetroffen (met groottes tot aan fijn [[grind]]), die daar onder de heersende [[sedimentologie|sedimentologische]] omstandigheden niet te verwachten zijn. Men heeft gevonden dat niveaus met deze grovere partikels een aantal keren optreden. De enige manier om het verschijnsel te verklaren, is door aan te nemen dat deze partikels vanaf het zeeoppervlak ter plaatse naar de zeebodem zijn gevallen. Men neemt aan dat er sprake is van gesteente dat meegevoerd is door ijsbergen en tijdens het afsmelten daarvan ter plaatse is gedeponeerd. De partikels worden dropstones genoemd of ice rafted debris. De laagjes met deze dropstones zouden ontstaan zijn tijdens perioden van opwarming, waardoor ijsbergen massaal van de ijskappen losraakten. Deze (soms zeer) korte perioden van opwarming worden Heinrich Events genoemd, naar hun ontdekker Hartmut Heinrich. Heinrich Events zijn bekend uit alle glacialen, maar vooral uit het Weichselien. De events uit het Weichselien zijn genummerd: H0 tot en met H6, waarbij H0 waarschijnlijk tijdens de [[Jonge Dryas]] opgetreden is.

Dansgaard-Oeschger-cycli (DO-cycli) zijn nauw verwant aan Heinrich Events. Het zijn periodiek optredende snelle klimaatveranderingen die zichtbaar worden in de stabiele zuurstofisotopenverhouding van [[ijskern]]en en kalkige fossielen, zoals [[foraminifera|foraminiferen]]. Er zijn tijdens het Weichselien 23 DO-cycli waargenomen, waarvan er een aantal overeenkomt met reeds bekende interstadialen.

==Koude, laat-glaciale zee==
[[Bestand:EisrandlagenNorddeutschland.png|thumb|right|450px|Maximale uitbreidingen van het Scandinavische landijs tijdens drie verschillende glacialen. <U>Rode lijn</U>: Weichselien; <U>Gele lijn</U>: Saalien; <U>Blauwe lijn</U>: Elsterien]]
{{Zie ook|Zie voor meer informatie het artikel [[isostasie#Effect van ijstijden|isostasie]].}}
[[Bestand:Portlandia arctica-fossiel.jpg|left|thumb|''[[Portlandia arctica]]'']]
Als gevolg van het gewicht van de ijskap werd de aardkorst naar beneden geduwd. Bij het afsmelten van het ijs aan het eind van het glaciaal viel het gewicht weg en begon de aardkorst weer omhoog te komen. Door het afsmelten steeg ook de zeespiegel. De rijzende zeespiegel haalde op plaatsen die bij de rand van de ijskap gelegen waren en daardoor het diepst naar beneden geduwd waren, de omhoogkomende bodem in, waardoor deze gebieden door de zee overstroomd werden. Dat gebeurde terwijl het klimaat nog niet echt warm was en ook het zeewater door de grote toevoer van smeltwater van de nabijgelegen gletsjers erg koud was.
Dergelijke koude zeeën, waarin ook het zoutgehalte laag was, kwamen na verschillende glacialen ([[Elsterien]], [[Saalien]], en Weichselien) in het gebied van de huidige Oostzee en de Noordzee gedurende een relatief korte periode voor. Omdat de snelheid van de zeespiegelrijzing na verloop van tijd afnam, maar de [[bodemrijzing]] nog doorging, trok de zee zich plaatselijk ook weer terug. De periode daarna laat een afname zien van de bodemrijzing, terwijl de stijging van de zeespiegel langzaam doorging. Op sommige plaatsen keerde de zee weer terug, maar nu met een 'warme' fauna. Op andere plaatsen, die wel onder water bleven, wordt de 'koude' fauna langzaam vervangen door een 'warme.' Weer andere plaatsen kenden alleen de koude fase en bleven daarna boven water. Welk van deze scenario's zich afspeelde, was afhankelijk van waar de plaats zich ten opzichte van de ijskap bevond en hoe diep de bodem was neergeduwd. In deze koude zee leefde een [[arctis]]che fauna die vooral door de [[mollusk]]enfauna herkenbaar is. Naar de karakteristieke molluskenfauna werden deze kort bestaande koude zeeën [[Yoldiazee]] genoemd.

==Afzettingen in Nederland en België==
De poolwoestijn die in sommige gebieden in Noord-Europa heerste, met name in de droogliggende Noordzee, zorgde voor veel losliggend [[zand]], terwijl de wind vrij spel had. In grote delen van Europa ten zuiden van de ijskap is daardoor [[dekzand]] en [[löss]] afgezet, dat werd meegenomen door de wind ([[eolisch (geologie)|eolisch]]). In Nederland bestaat dat sediment vooral uit zand (grovere korrels). Plaatselijk werd ook [[löss]] afgezet, vooral in [[Zuid-Limburg (Nederland)|Zuid-Limburg]] en [[Noord-Brabant]], maar ook noordelijker, langs de zuidelijke [[Veluwezoom]] of zelfs in Groningen. In België overheerst [[löss]]sedimentatie.
In Nederland worden afzettingen met een voornamelijk eolische [[facies]] samengevat in de [[lithostratigrafie|lithostratigrafische]] eenheid [[Formatie van Boxtel]]. Deze formatie bevat ook afzettingen die ouder zijn dan het Weichselien. Een oudere naam voor dergelijke alleen uit het Weichselien daterende afzettingen is [[Formatie van Twente]].
[[Fluviatiel]]e afzettingen met een [[Rijn]][[mineralogie]] en in de (fijne) [[grind]]fractie noordelijke gesteentecomponenten (oorspronkelijk aangevoerd door de gletsjers uit het Saalien) worden samengevat onder de [[Formatie van Kreftenheye]]. Deze formatie is voornamelijk afgezet tijdens het Weichselien, maar begon al vlak voor het [[Eemien]] en eindigde in het vroege [[Holoceen]].

In de Nederlandse provincie Limburg worden verschillende pakketten [[löss]] onderscheiden: [[Oude löss|oude]], [[Middelste löss|middelste]] en [[jonge löss]]. De middelste en de jonge löss zijn tijdens het Weichselien afgezet.

In de provincie [[Noord-Brabant]] is rond [[Eindhoven]] de [[Brabantse Leem]] bekend. Deze [[leem]] is gedeeltelijk tijdens het Weichselien afgezet en is te beschouwen als een in [[moeras]]sige omgeving gesedimenteerde löss. In het Duits bestaat daar de term 'Sumpflöss' voor. De Brabantse Leem is onderdeel van de Formatie van Boxtel. Plaatselijk is de leem fijn gelaagd en bevat hij fossiele bodems en concentraties van land- en zoetwater[[mollusk]]en.

[[Bestand:Weichsel-Würm-Glaciation.png|thumb|350px|Europa tijdens de laatste ijstijd. De gletsjers bedekten met name Scandinavië, de Britse Eilanden en de Alpen. Delen van de Noordzee en andere ondiepe zeeën lagen droog, terwijl de [[Kaspische Zee]] juist groter was dan tegenwoordig.]]

==IJstijdrelicten uit het Weichselien==
[[IJstijdrelict]]en zijn planten of dieren die gedurende de glacialen de grootste uitbreiding van hun [[areaal]] hadden en die nu nog steeds voorkomen. Sommige plassen worden bewoond door dieren die de koudere periode overleefd hebben, zoals het watervloachtige kreeftje ''[[Eurycercus glacialis]]'', dat verder alleen op [[Groenland]] voorkomt, en de [[geelgerande watertor]] (''[[Dytiscus marginalis]]'' L.), die ook in [[Lapland]] leeft. Van de planten uit het Weichselien vinden we de [[Zweedse kornoelje]] (''[[Cornus suecica]]'' L.), de [[zevenster]] (''[[Trientalis europaea]]'' L.) en het [[Linnaeusklokje]] (''[[Linnaea borealis]]'' L.) in Nederland.

==Mensen in het Weichselien==
Het uitgestrekte open landschap van de toendra was de graasplek voor kudden dieren, waar door de mens op gejaagd werd. Tijdens het Weichselien werd Centraal-Europa bevolkt door [[nomade]]n die achter de kuddes aantrokken voor hun voedsel. Het gaat hierbij om mensen van onze soort, ''[[Homo sapiens]]''. Naast onze soort zijn [[Neanderthaler]]s nog gedurende het grootste deel van het Weichselien in Europa aanwezig geweest. Zij verdwenen grotendeels ongeveer 30.000 jaar geleden.

==Meer afbeeldingen==
<gallery>
Bestand:Permafrost - ice wedge.jpg|Een [[vorstwig]] in hedendaagse [[permafrost]]
Bestand:Geyer 1927 - Columella columella.jpg|''[[Columella columella]]'', een subarctische landslak, algemeen in de [[Brabantse leem]]
Bestand:Trientalis europaea (plumbum).jpg|Zevenster, een glaciaal relict
Bestand:Dryas octopetala flower bud.jpg|Achtster (''[[Dryas octopetala]]'') met goed zichtbaar de blaadjes zoals die ook fossiel worden aangetroffen
</gallery>

== Externe links ==
*[https://web.archive.org/web/20081106161815/http://www.quaternary.stratigraphy.org.uk/correlation/chart.html Global correlation table for the Quaternary]
*[http://www.academia.edu/758707/Paleomalacologie_van_de_Brabantse_Leem_Nederland_  Palaeomalacology of the Brabant loam (PDF)]

{{Appendix|1=alles|2=
{{References}}
* {{de}} {{Aut|Ant, H.}}, 1965. ''Der boreoalpine Verbreitungstypus bei europäischen Landgastropoden''. Verhandlungen der Deutschen Zoologischen Gesellschaft Kiel 1964, Zoologische Anzeiger (Leipzig), 28 (Suppl.): 326-335.
* {{de}} {{Aut|Ant, H.}}, 1966. ''Die Bedeutung der Eiszeiten für die rezente Verbreitung der europäischen Landgastropoden''. Malacologia, 5(1): 61-62.
* {{nl}} {{Aut|Baren, J. van}}, 1927. ''De bodem van Nederland, II. Het Kwartair.'' pp 449–1365. Amsterdam.
* {{nl}} {{Aut|Bisschops, J.H.}}, 1973. ''Blad Eindhoven Oost (51O)''. Toelichtingen bij de geologische kaart van Nederland 1:50.000. R.G.D., Haarlem. 132 p.
* {{en}} {{Aut|Bond, G.C., Showers, W., Elliot, M., Evans, M., Lotti, R., Hajdas, I., Bonani, G., and Johnson, S.}}, 1999. ''The North Atlantic's 1–2 kyr climate rhythm: relation to Heinrich events, Dansgaard/Oeschger cycles and the little ice age.'' In: Clark, P.U.. Webb, R.S. and Keigwin, L.D. (Eds): ''Mechanisms of Global Change at Millennial Time Scales.'' Geophysical Monograph 112, American Geophysical Union, Washington DC, S. 59–76. ISBN 0-87590-033-X.
* {{nl}} {{Aut|Bottema, S. Bottema MacGillavry, N.}}, 2003. ''Löss in Groningen''. Noorderbreedte, 4: 36-37.
* {{nl}} {{Aut|Cleveringa, P., Bottema, S., Bottema-MacGillavry, N., Jelsma, J.}}, 2002. ''Kold kleumm in Stad? Een geologisch interessant fenomeen in een Groninger bouwput''. Hervonden stad, 2002, Jaarboek voor archeologie, bouwhistorie en restauratie in de gemeente Groningen, 7: 73-78. Stichting Monument & Materiaal, Groningen en de Dienst RO/EZ van de Gemeente Groningen. ISSN I386 0208.
* {{en}} {{Aut|Dansgaard, W., Johnsen, S.J., Clausen, H.B., Dahl-Jensen, D., Gundestrup, N.S., Hammer, C.U., Hvidberg, C.S., Steffensen, J.P., Sveinbjornsdottir, A.E., Jouzel, J. and Bond, G.C.}}, 1993. ''Evidence for general instability of past climate from a 250-kyr ice-core record.'' Nature, 364: 218-220.
* {{nl}} {{Aut|De Coninck, J.}}, 1964. ''Over de molluskenfauna van het Laatste Glaciaal in West-Vlaanderen''. Natuurwetenschappelijk Tijdschrift (Gent), 46: 3-16.
* {{en}} {{Aut|Ehlers, J.}} (ed.), 1983. ''Glacial deposits in North-West Europe''. Balkema, Rotterdam, 470 pp.; ISBN 906191 2237.
* {{en}} {{Aut|Ehlers, J.}}, 1996. ''Quaternary and Glacial Geology.'' John Wiley, Chichester, 578 pp.
* {{en}} {{Aut|Jong, J.D. de & Maarleveld, G.C.}}, 1983. ''The glacial history of the Netherlands''. pp 353–356, ''In:'' Ehlers, J. (ed.), Glacial deposits in North-West Europe. Balkema, Rotterdam, 470 pp.; ISBN 906191 2237.
* {{en}} {{Aut|Kuijper, W.J.}}, 1985. ''Malacological research of Weichselian deposits at the Maastricht-Belvédère pit''. Mededelingen Rijks Geologische Dienst (Haarlem), 39(1), 105-107.
* {{nl}} {{Aut|Kuiper, J.G.J.}}, 1974. ''Een pleistocene vondst van Pisidium conventus Clessin in Nederland en de huidige geografische verspreiding van deze soort in Europa''. Basteria, 38: 27-40.
* {{nl}} {{Aut|Kuyl, O.S.}}, 1981. ''De löss in Zuid-Limburg''. Miscellanea geologica Coriovallana 1981: 93-97.
* {{en}} {{Aut|Litt, T, Brauer, A., Goslar, T., Merkt, J., Balaga, K., Müller, H., Ralska-Jasiewiczowa, M., Stebich, M, & Jegendank, J.F.W.}}, 2001. ''Correlation and synchronisation of Lateglacial continental sequences in northern central Europe based on annually laminated lacustrine sediments''. Quarternary Science Reviews, 20: 1233-1249, Oxford, Elsevier.
* {{en}} {{Aut|Mangerud, J., Astakhov, V., Jakobsson, M., Svendsen, J.I.}}, 2001. ''Huge Ice-age lakes in Russia''. Journal of Quaternary Science, 16(8): 773–777.
* {{en}} {{Aut|Mangerud, J., Jakobsson, M., Alexanderson, H., Astakhov, V., Clarke, G.K.C., Henriksen, M., Hjort, C., Krinner, G., Lunkka, J.-P., Moller, P., Murray, A., Nikolskaya, O., Saarnisto, M., Svendsen, J.I.}}, 2004. ''Ice-dammed lakes and rerouting of the drainage of northern Eurasia during the Last Glaciation''. Quaternary Science Reviews, 23: 1313–1332.
* {{de}} {{Aut|Meene, E.A. van de & [[Waldo Heliodoor Zagwijn|W.H. Zagwijn]]}}, 1978. ''Die Rheinläufe im deutsch-niederländischen Grenzgebiet seit der Saale-Kaltzeit. Ueberblick neuer geologischer und pollenanalytischer Untersuchungen''. Fortschritte in der Geologie von Rheinland und Westfalen, 28: 345-359.
* {{Aut|Meijer, T.}}, 2010. ''Palaeomalacology of the Brabant loam (The Netherlands)''. pp 179-192, In: Bakels, C., Fennema, K., Out, W.A., Vermeeren, C. (Eds). Van planten en slakken. Bundel aangeboden aan Wim Kuijper als dank voor veertig jaar lesgeven en determineren. 279 pp. Sidestone Press, Leiden.
* {{de}} {{Aut|Meyer, K.-D.}}, 1981. ''Arbeitsergebnisse der Subkommission für Europäische Quartärstratigraphie: Stratotypen des Elster- und Weichsel-Glazials (Berichte der SEQS 4)''. Eiszeitalter und Gegenwart, 31: 203-209.
* {{nl}} {{Aut|Mulder, E. de, Geluk, M.C., Ritsema, I., Westerhoff, W.E., Wong, T.E. (eds)}}, 2003. ''De ondergrond van Nederland.'' Geologie van Nederland, 7: 379 pp.
* {{nl}} {{Aut|Pannekoek, A.J. (ed.)}}, 1956. ''Geologische geschiedenis van Nederland.'' Staatsdrukkerij- en Uitgeversbedrijf, 's-Gravenhage, 154 pp.
* {{en}} {{Aut|Ran, T.H., Bohncke, S.J.P., Huissteden, K.J. van, and Vandenberghe, J.}}, 1990. ''Evidence of episodic permafrost conditions during the Weichselian Middle Pleniglacial in the Hengelo Basin (The Netherlands)''. Geologie et Mijnbouw, 69: 207-218.
* {{en}} {{Aut|Schokker, J.}}, 2003. ''Patterns and processes in a Pleistocene fluvio-aeolian environment''. Netherlands Geographical Studies, 314: 142 pp. (thesis).
* {{nl}} {{Aut|Sloff, J.O.}}, 1919. ''Schelpen in löss''. Maandblad van het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg, 8(1): 5.
* {{nl}} {{Aut|Staalduinen, C.J. van, ed.}}, 1977. ''Geologisch onderzoek van het Nederlandse Waddengebied.'' Rijks Geologische Dienst, Haarlem, 77 pp.
* {{en}} {{Aut|[[Waldo Heliodoor Zagwijn|W.H. Zagwijn]]}}, 1961. ''Vegetation, climate and radiocarbon datings in the Late Pleistocene of the Netherlands. Part 1: Eemian and Early Weichselian.'' Mededelingen Geologische Stichting NS 14, 15-45.
* {{en}} {{Aut|[[Waldo Heliodoor Zagwijn|W.H. Zagwijn]]}}, 1986. ''The Pleistocene of the Netherlands with special reference to glaciation and terrace formation.'' Quaternary Science Reviews, 5: 341-345.
* {{nl}} {{Aut|[[Waldo Heliodoor Zagwijn|W.H. Zagwijn]], Beets, D.J., Berg, M. van den, Montfrans, H.M. van & Rooyen, P. van}}, 1985. ''Geologie.'' – Atlas van Nederland, 13: 23 pp.
* {{nl}} {{Aut|[[Waldo Heliodoor Zagwijn|W.H. Zagwijn]], Van Staalduinen, C.J. (eds)}}, 1975. ''Toelichtingen bij Geologische overzichtskaarten van Nederland.'' Rijks Geologische Dienst, Haarlem: 134 pp.
* {{nl}} {{Aut|Zandstra, J.G.}}, 1977. ''Geologische opbouw van het Pleistoceen.'' In: Staalduinen, C.J. van, (ed.), Geologisch onderzoek van het Nederlandse Waddengebied. Rijks Geologische Dienst: 37-58
}}
{{Navigatie tijdvakken geologie}}

[[Categorie:Chronostratigrafie]]
[[Categorie:Geologisch tijdperk]]
[[Categorie:Pleistoceen]]