Gebruiker:SaskiaBeukman/Kladblok

Neeltje Andries (1527- Schiedam 1603)

Neeltje Andries wordt in 1587 en 1591 verdacht van toverij. In 1587 gaat Neeltje voor het eerst ter purge bij het stadsbestuur van Schiedam. Ze wordt door stadsgenoten beschuldigd van toverij. In 1591 gaat Neeltje opnieuw ter purge maar nu bij het Hof van Holland in Den Haag. De geruchten van toverij zijn zo hardnekkig dat dit de enige kans voor Neeltje is om haar onschuld te bewijzen en de doodstraf te ontlopen. Neeltje zal ruim 2,5 jaar gevangen zitten in de voorhove van het Hof van Holland, ook wel bekend als de Gevangenpoort. In 1593 wordt Neeltje door de Hoge Raad van Holland, Zeeland en West-Friesland vrijgesproken.

Deze uitspraak van de Hoge Raad is van belang geweest bij het ontstaan van nieuwe jurisprudentie in Holland met betrekking tot het verkrijgen van bekentenissen in toverijprocessen. Tijdens (toverij)processen werd, als de verdachte niet bekende, gebruik gemaakt van de pijnbank en andere marteltechnieken. Dit omdat er zonder bekentenis juridisch gezien geen doodstraf uitgevoerd kon worden. In de periode van de procedure van Neeltje kwam er een omslag in de denkwijze bij Hollandse rechtbanken over de bekentenissen en de inhoud van deze bekentenissen. En of deze bekentenissen tot de doodstraf mochten leiden.

Levensloop

Neeltje werd rond 1537 geboren. Niet in Schiedam, maar ze zal hier wel een groot deel van haar leven wonen. Ze trouwt met Maerten Pouwels. Maerten is stuurman maar zal later de overstap maken naar het beroep van houtkoper. Neeltje en Maerten woonden aan de Lange Haven in Schiedam.

Neeltje en Maerten waren poorters. Een positie die extra privileges met zich meebrengt. Uit de giftboeken in het Gemeentearchief van Schiedam blijkt dat Neeltje en Maerten welvarend zijn. Maerten laat tussen 1567 en 1570 een aantal huizen bouwen en verkoopt deze. Maerten is mede-eigenaar van een haringschip en hij staat garant voor de koop van verschillende andere schepen. In 1578 vinden we voor het eerst het beroep houtkoper achter zijn naam. Ook Neeltje is houtkoopster. In getuigenissen in het toverijproces van 1591 wordt regelmatig omschreven hoe het Neeltje een lading hout in ontvangst neemt of verkoopt.

De toverij-processen

Op 18-10-1587 is er een verklaring opgenomen in het certificatieboek van de baljuw en de schepenen (bron 1) op verzoek van Neeltje Andries. Drie vrouwen, Syburch Reyersdr. Tryntgen Aelbrechsdr en het nichtje van Neeltje, Neeltgen Ariensdr. verklaren dat er een gerucht is dat Neeltje de kleindochter van Rochus Vriezen gekweld zou hebben. Het meisje is erg ziek en zegt dat het de schuld van Neeltje is, alhoewel ze de persoon die haar betoverd zou hebben niet heeft gezien. De moeder van het zieke meisje zegt dat ze haar dochter eigenlijk net geloofd, want Neeltje is helemaal niet in de buurt geweest, maar haar dochter houd voet bij stuk. In de verklaring is ook nog te lezen dat de moeder aangeeft dat haar dochter rare dingen heeft opgebraakt, waaronder twee messen. (oud rechterlijk archief Schiedam inventarisnummer 572 certificatieboek, bevat verklaringen afgelegd of gerecolleerd voor of afgegeven door schepenen, bevat tevens verklaringen ter requisitie van de baljuw of schepenen afgelegd 15-02-1585 t/m 22-05-1593 nadere toegang 106)

In de 16^e eeuw wordt het  braken van lichaamsvreemde voorwerpen gezien als een teken dat de ziekte door toverij werd veroorzaakt.

Op 26 oktober 1587 wordt er door een stadsomroeper op de markt in Schiedam met klokgelui een bericht voorgelezen opgesteld door de schout :' De burgemeesters, schepenen en rade. Het stadsbestuur heeft gemerkt dat ongoddelijke afgoderij van toverijen of dergelijke duivelrije opnieuw in Schiedam begint op te laaien." (Register van certificatien en akten folio 291/316 Gemeente archief Schiedam)

Neeltje vraagt het stadsbestuur om de roddels en achterklap te onderzoeken aangezien de achterklap en straatmare erg slecht zijn voor haar houthandel. Er worden getuigen gehoord door het stadsbestuur zowel in het bijzijn van Neeltje, maar ook zonder dat Neeltje erbij is. En het stadsbestuur komt tot de conclusie dat de getuigen die door hen zijn opgeroepen de aanklacht niet willen herhalen voor de schepenbank. En dat ook niemand weet heeft van het feit dat Neeltje een toveres zou zijn. Er is dus geen bewijs en het stadsbestuur geeft aan dat Neeltje niets te maken heeft met toverij. En dat dit toch echt roddels, straatmare en achterklap is. De poging van Neeltje om ter purge te gaan is geslaagd. Maar helaas geen garantie om niet opnieuw verdacht te worden van toverij.

In februari 1591 leggen verschillende hooggeplaatste mensen uit Schiedam verklaringen af ten behoeve van Neeltje. Er is een gerucht dat Neeltje Maritgen Queps heeft betoverd en dat Maritgen van 2 schone kinderen was bevallen. Later in het proces is er een andere verklaring waarin Neeltje boos achter Maritgen is aangerend, omdat Maritgen roddels zou verspreiden over Neeltje. Maritgen zou zwanger geweest zijn en door alle stress een week na de “aanval” van Neeltje een miskraam gehad hebben.(oud rechterlijk archief Schiedam inventarisnummer 572 certificatieboek, bevat verklaringen afgelegd of gerecolleerd voor of afgegeven door schepenen, bevat tevens verklaringen ter requisitie van de baljuw of schepenen afgelegd 15-02-1585 t/m 22-05-1593 nadere toegang 106)

Neeltje mag purge niet in vrijheid afwachten

Neeltje zit dan al vrijwillig opgesloten in de Gevangenpoort in Den Haag. Zij is in januari 1591 ter purge gegaan, samen met Marytje Arendsdr. en heeft zich geboeid gemeld bij het Hof van Holland in Den Haag. Vlak nadat Neeltje vertrokken is uit Schiedam worden er andere mensen opgepakt op verdenking van toverij. De burgemeester en schepenen nemen de ontstane situatie in Schiedam erg serieus en op 5 januari vertrekt er iemand naar Den Haag om advies in te winnen bij rechtsgeleerden van het Hof van Holland “ op ’t stuck van toverije” Zo valt te lezen in het register van certificatien en akten te vinden in het gemeentearchief Schiedam.

Ongeveer een week later is er te lezen dat het ingewonnen advies uit Den Haag opgevolgd zal worden voor alle zaken van mensen die op dit moment gevangen zitten in Schiedam op verdenking van toverij. Daarnaast wordt gesteld dat “ de officier deser stede sal waernemen ende achtervolgen de rechtsvorderingen in ’t cort van de mandementen van purge bij Neeltgen Maerten Pouwels voor den Hove van Holland geimpetreert”

Op 24 februari 1592 is er een uitspraak van het Hof van Holland. Neeltje zit dan al ruim een jaar vrijwillig opgesloten. Het Hof van Holland is niet overtuigd van haar onschuld, ondanks de vele verklaringen van hooggeplaatste Schiedammers zoals een weesmeester en een oud burgemeester. En zet de purge zaak om in een strafzaak. Dit houdt in dat Neeltje gemarteld mag worden om een bekentenis te krijgen en om de doodstraf uit te voeren. Neeltje heeft bijstand van een advocaat. Cornelis van der Pol. Hij gaat direct in beroep tegen de uitspraak van het Hof van Holland bij de Hoge Raad van Holland, Zeeland en West-Friesland. Maar de Hoge Raad (het hoogste rechtsorgaan op dat moment) neemt niet zomaar elke zaak aan. Maar begin april laat de Hoge Raad weten hun zaak in behandeling te willen nemen. En de uitspraak van het Hof van Holland wordt aangehouden. (1.01.47.21 Inventaris van het archief van de Admiraliteitscolleges: Verzameling J. Bisdom, 1525-1793 Nationaal Archief Den Haag)

Op 4 juli 1592 besluit de Hoge Raad om 2 raadsfunctionarissen, Diederik van Leeuwen en Johan van Banchum naar Schiedam te sturen om daar opnieuw de getuigen te horen en onderzoek te doen. En alle mogelijke informatie verzamelen die van belang kan zijn bij deze zaak. De Hoge Raad doet er lang over om tot een uiteindelijke uitspraak te komen. Pas in de zomer van 1593 wordt Neeltje vrijgesproken. Helaas maakt Maerten dit niet meer mee, hij overlijdt in het begin van 1593, waardoor Neeltje niet alleen de strafzaak moet voeren vanuit de Gevangenpoort, maar ook haar erfdeel veilig moet stellen.

Neeltje keert na de vrijspraak terug naar Schiedam. In 1599 hertrouwt zij, maar ook Floris sterft vroegtijdig waardoor Neeltje opnieuw alleen achterblijft. Neeltjes woning wordt verdeelt onder de erfgenamen, maar Neeltje mag er blijven wonen. In 1599 verkopen de erfgenamen 1 voor 1 hun erfdeel in de woning aan de buurman van Neeltje, Gerrit Dirckszn. Op 7 februari 1600 koopt Gerrit Neeltje uit en zorgt dat ze haar laatste jaren in het Leprozenhuis kan wonen. Gerrit betaald de leprozenmeester 1200 gulden per jaar, voor die tijd een gigantisch bedrag. In mei 1603 overlijdt Neeltje. Ze wordt op 6-03-1603 begraven in de Grote of St. Janskerk te Schiedam.

Verdenking op

Waar Neeltje allemaal van verdacht wordt

Neeltje in 2023

Gedenktegel op de Grote markt van Schiedam voor Neeltje Andries en Marytje Arendsdr.

Op internationale vrouwendag is een gedenktegel onthuld voor Neeltje Andries en Marytje Arendsdr. op de Grote Markt van Schiedam.

Op 13 oktober 2023 is in het Stedelijk Museum Schiedam de podcastserie; "Heksen in Schiedam" gelanceerd. In de podcast wordt het verhaal van Neeltje Andries en Marytje Arendsdr. verteld.

Bronnen:

1- Oud rechterlijk archief Schiedam inventarisnummer 572 certificatieboek, bevat verklaringen afgelegd of gerecolleerd voor of afgegeven door schepenen, bevat tevens verklaringen ter requisitie van de baljuw of schepenen afgelegd 15-02-1585 t/m 22-05-1593 nadere toegang 106 Gemeentearchief Schiedam

2- Register van certificatien en akten folio 291/316 Gemeentearchief Schiedam

3- 1.01.47.21 Inventaris van het archief van de Admiraliteitscolleges: Verzameling J. Bisdom, 1525-1793 Na tionaal Archief Den Haag

Gebruikte literatuur

Giftboeken uit de inventaris van de archief van de gerechten van Schiedam 1386-1811 Gemeentearchief Schiedam toegangsnummer 454

https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Andries auteur: Els Kloek

Toverij en samenleving, Holland 1500-1800. Hans de Waardt.

Geschiedenis van Schiedam. drs. G van der Feijst

Recht en krom, corruptie ongelijkheid en rechtsbescherming in de vroegmoderne Nederlanden. Florike Egmond

Podcast serie Heksen in Schiedam van het Stedelijk Museum Schiedam gemaakt door: Merel van der Vaart en Saskia Beukman