Gebruiker:Tekstman/Kladblok/Adresboek

Een adresboek is een publicatie waarin de namen van de inwoners van een gemeente, hun adressen en vaak ook hun beroep zijn opgenomen. In Nederland werden werden ze voor het eerst in de laatste kwart van de negentiende eeuw uitgegeven. In de beginjaren werden alleen de beter gesitueerde bewoners vermeld, later werd iedereen opgenomen. Ook bevatte het adresboek vaak informatie over instellingen en verenigingen. Het was daarmee een voorloper van het huidige telefoonboek, de Gouden Gids en de gemeentegids. Zij zijn een rijke historische bron voor wie geïnteresseerd is in de bewoningsgeschiedenis van een dorp of stad.

De gegevens waren afkomstig van de gemeente en de Kamer van Koophandel. Toen begin jaren zeventig van de vorige eeuw de privacy van personen steeds zwaarder ging wegen besloot de overheid de persoonsgegevens niet meer te verstrekken. Daarnaast was door de opkomst van de telefoon de telefoongids een grote concurrent geworden, evenals de Gele (later Gouden) Gids waarvan de eerste in 1965 verscheen. De rol van het adresboek was hiermee uitgespeeld.

Tot in de jaren zeventig van de twintigste eeuw.

Door de jaren heen waren de gidsen nogal eens verschillend van inhoud, maar de kern ervan was steeds de alfabetische lijst van de Alkmaarse hoofden van huishoudens met vermelding van hun adres en hun beroep. In de beginjaren werden alleen de beter gesitueerde bewoners vermeld, maar later werd iedereen opgenomen. Het was hiermee eigenlijk een voorloper van de telefoongids, met als verschil dat ook de mensen zonder telefoonaansluiting er in te vinden waren.

Leuk aan de adresboeken is dat ze ook een ingang op straatnaam bevatten. Van elke straat was er een overzicht per huisnummer, waarbij de hoofden van de huishoudens stonden vermeld. Zo kon je snel terugvinden wie in welk huis woonde. Ook bevatte het adresboek informatie over instellingen en verenigingen. En dan volgde er nog een soort gouden gids van beroepen en bedrijven, soms met vermelding van vrachtdiensten en beurtvaarten. Eigenlijk was het een uitgebreide combinatie van het telefoonboek, de gouden gids en de gemeentegids.

Kiesrecht

Uiteraard was het idee achter de adresboeken dat de uitgever er aan zou verdienen. Soms werden de boeken verkocht, in andere gevallen werden de inkomsten gehaald uit de verkoop van advertenties. De gegevens waren afkomstig van de gemeente en de Kamer van Koophandel. Toen begin jaren zeventig van de vorige eeuw de privacy van personen steeds zwaarder ging wegen (denk aan het verzet tegen de volkstelling van 1971), besloot de overheid de persoonsgegevens niet meer te verstrekken. Daarnaast was door de opkomst van de telefoon de telefoongids een grote concurrent geworden. Met de verschijning van de eerste Gouden Gids (toen nog ‘Gele Gids’) in 1965 kwam er bovendien nog een concurrent bij. De rol van het adresboek was hiermee uitgespeeld. Dat de privacy in de beginjaren nog niet zo speelde, blijkt wel uit het feit dat in de beginperiode bij de namen werd aangegeven of iemand kiesrecht had. Aangezien dat kiesrecht afhing van het bedrag dat aan belasting werd betaald, kon iedereen hieraan aflezen dat het ging om iemand uit de ‘gegoede burgerij’.

Appelsteeg

Als er een nieuw adresboek verscheen, werd het oude meestal weggegooid. Toch is het goed dat er nog heel wat van die adresboeken bewaard zijn gebleven. Want al hebben ze hun oorspronkelijke nut verloren, ze zijn nu van belang als bron voor onderzoek naar de geschiedenis van de stad, van de panden en van de Alkmaarse bewoners. appelsteegAls we bijvoorbeeld kijken naar het huis aan de Appelsteeg 2, bekend als het ‘Huis met de kogel’, kunnen we heel eenvoudig een ‘bewonersgeschiedenis’ reconstrueren: zo is daar in 1876 W. Pijkeren, winkelier in kruidenierswaren gevestigd. In 1891 vinden we op hetzelfde adres Krijn Brands, ‘vleeschhouwer en spekslager’, en daarna Th. Brugman, winkelier in schoenen (1909); H. Ofman, mandenmaker en winkelier (van 1912 tot 1931); vanaf 1948 zien we dat er een antiekhandel is gevestigd van G.J. Jansen, later samenwerkend met T. van Tiggelen. In het pand waren dus in 70 jaar vijf verschillende bedrijfjes gevestigd. Kijken we echter naar het adres Achterdam 1, dan zien we dat er vanaf 1882 tot 1969 onafgebroken zadelmakerij Rozenhart was gevestigd.

Warmoezenier

adresboek stratenregisterOok is er veel te leren over de beroepen. Van huidenzouter tot zoutzieder, van rookverdrijver tot warmoezenier, wie kent ze nog? En in de gids van 1876 staan 15 stalhouders, in de naoorlogse jaren vinden we er nog een of twee. In 1912 zien we één garage (Olij, Stikkel en Ten Zeldam, Veerstraat 8), in 1968 komen we er 30 tegen. Ondanks het feit dat de informatie in de adresboeken niet altijd juist was (soms bleven overledenen nog jaren vermeld), en de huisnummers niet altijd hetzelfde zijn geweest, bevatten de boeken dus zeer interessante gegevens. Ook 100 jaar na het verschijnen van het eerste adresboek werd dit al erkend, want in 1976 verscheen bij uitgeverij Pirola te Schoorl een heruitgave van dit eerste deel uit 1876. Maar voor de overige exemplaren moest men toch in bibliotheken en archieven terecht.

Adresboeken onli https://www.regionaalarchiefalkmaar.nl/collecties/bibliotheek/adresboeken https://www.deklapper.be/blader-in-de-klapper