Brontekst bekijken van Gedrag

{{zie dp}}
'''Gedrag''' is het geheel van acties en reacties van een [[organisme]], gewoonlijk met betrekking tot de [[Milieu|natuurlijke omgeving]] en de [[sociale omgeving]]. De [[psychologie]] maakt verder onderscheid tussen uitwendig, voor derden [[Waarneming (perceptie)|waarneembaar]] gedrag, en inwendig, innerlijk gedrag zoals [[denken]] en [[Gevoel|voelen]]. 

Gedrag kan [[Bewustzijn|bewust]] of [[Onbewuste|onbewust]], openlijk of heimelijk, vrijwillig of onvrijwillig zijn. Gedrag wordt mede bepaald door het [[Endocrien systeem|endocriene systeem]] en het [[zenuwstelsel]]. De complexiteit van het gedrag van een [[soort]] organisme hangt samen met de [[evolutie (biologie)|evolutionair bepaalde]] complexiteit van zijn zenuwstelsel. Organismen met complexe zenuwstelsels hebben een groter vermogen tot [[leren]] en daardoor tot gedragsaanpassing. 

Het gedrag van [[mens]]en, andere organismen, en ([[Personificatie|bij uitbreiding]]) van mechanismen, valt binnen een waaier van [[Norm (sociale wetenschappen)|normaal]] en abnormaal, aanvaardbaar en [[Deviant gedrag|onaanvaardbaar gedrag]]. Gedrag wordt geëvalueerd met betrekking tot sociale [[normen en waarden|normen]] en wordt door [[sociale controle]] ingeperkt.
* menselijk gedrag wordt bestudeerd door de [[gedragswetenschappen]]: [[psychologie]], [[sociologie]], [[antropologie]]
* [[dier]]lijk gedrag wordt bestudeerd binnen respectievelijk de [[vergelijkende psychologie]], de [[ethologie]] of gedragsbiologie, de [[gedragsecologie]] en de [[sociobiologie]]
* gedrag van [[Systeem (systeemtheorie)|systemen]] wordt bestudeerd binnen de [[systeemtheorie]]

== Geschiedenis van de term ==
Lang werd een strikt onderscheid gemaakt tussen gedrag van mensen en dieren. De Engelse term ''behavior'' werd tot het einde van de 19e eeuw voorbehouden aan menselijk gedrag.<ref>{{Aut|A. Costall}}: [http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1053810006000997 'Introspectionism' and the mythical origins of scientific psychology]. ''Consciousness and Cognition'', 2006, 15, 634-654</ref> Vermoedelijk was [[C. Lloyd Morgan]] de eerste die een boek wijdde aan diergedrag: ''Animal behaviour'' (1900).<ref>{{Aut|C. Lloyd Morgan}}: {{pdf}} [https://ia700402.us.archive.org/22/items/animalbehaviour00unkngoog/animalbehaviour00unkngoog.pdf ''Animal behaviour'']{{dode link|datum=september 2017 |bot=InternetArchiveBot }} Londen: Edward Arnold, 1900.</ref>

== Beïnvloeding van gedrag bij mens en dier ==
Gedrag wordt beïnvloed door in- en uitwendige factoren.

[[Motivatie]] bepaalt grotendeels de kans dat een bepaald gedrag uitgevoerd wordt. Daarbij kunnen het [[hormoonstelsel]] en het zenuwstelsel de motivatie beïnvloeden. Hormoon- en zenuwstelsel worden in hun werking weer beïnvloed door de hoeveelheid (zon)licht en de hoogte van de temperatuur.

Uitwendige factoren zijn [[Stimulus|prikkels]] die het organisme [[Zintuiglijke indrukken|zintuiglijk waarneemt]]: [[Visuele waarneming|ziet]], hoort, ruikt, proeft of [[Tastzin|voelt]].

Volgens de [[theorie van gepland gedrag]] is [[intentie]] de belangrijkste factor voor gepland gedrag en volgt die intentie weer uit drie factoren; het belang dat aan het gedrag en het gevolg daarvan wordt gehecht, hoe de [[Sociale omgeving|omgeving]] over dat gedrag denkt en de ingeschatte [[vaardigheid]].

{{Stamboom/start}}
{{Stamboom| | | |F| GO |-| A |-|-|.| GO=Gedragsovertuiging | A=[[Attitude (psychologie)|Attitude]]}}
{{Stamboom| | | |:| | | | | | | | | |!| }}
{{Stamboom| AF |%| NO |-| SN |-| I |-| G | NO=Normatieve opvattingen | AF=Achtergrondfactoren| SN=[[Norm (sociale wetenschappen)|Subjectieve normen]]|I=[[Intentie]]|G=Gedrag }}
{{Stamboom| | | |:| | | | | | | | | |!| | | |:| }}
{{Stamboom| | | |L|BO|-|IBG|-|-|h|~|~|~|J|BO=Beheersingsovertuiging | IBG=Ingeschatte beheersing<br />van gedrag<br />([[Zelfeffectiviteit]])}}
{{Stamboom/eind}}

== Gedetermineerd versus aangeleerd gedrag bij mens en dier ==
Individueel gedrag wordt [[Determinisme (filosofie)|bepaald]] door [[Erfelijkheid|erfelijke factoren]] en leerprocessen. Gedrag van een pasgeboren organisme is vooral erfelijk bepaald. Naarmate het organisme ouder wordt ontwikkelt het gedrag zich door leerprocessen tijdens het [[leven]]. Er ontstaat een aangepast gedrag dat de overlevingskansen van het organisme vergroot.

Soorten leerprocessen zijn: inprenting, gewenning, conditionering, imitatie, en inzicht.

[[Inprenting (leerproces)|Inprenting]] is het leren van iets dat alleen in een bepaalde korte levensperiode (de [[gevoelige periode]]) aangeleerd kan worden. Bijvoorbeeld het leren herkennen van soortgenoten of ouders.
 
[[Gewenning]] is het afleren van een reactie op een prikkel, na herhaaldelijke blootstelling aan die prikkel. Bijvoorbeeld het niet meer reageren van een spreeuw op een fotoflits.
 
[[Conditionering (psychologie)|Conditionering]] is het aanleren van gedrag middels beloning of via een straf. Hieronder vallen ''trial-and-error'', dresseren, klassiek conditioneren en modern/operant conditioneren.
 
*''[[Trial-and-error]]'' is het leren van de ervaringen die een organisme opdoet als gevolg van bepaald gedrag, ook wel proefondervindelijk leren. Bijvoorbeeld een insectenetende vogel die zwarte rupsen gaat mijden, na een aantal keer diens vieze smaak te hebben geproefd.
 
*[[Dressuur|Dresseren]] is het dieren aanleren van gedragingen bij een bepaald commando. Bijvoorbeeld het aanleren van honden om een poot te geven.
 
*[[Klassieke conditionering]] is het aanleren van gedrag dat bij een andere prikkel hoort. Bijvoorbeeld Pavlov die een hond aanleert om al te gaan kwijlen bij het voorafgaande belletje aan het voer in plaats van pas bij het voer zelf.
 
*Instrumentele of [[operante conditionering]] is het effect van een bepaald (initieel) gedrag op het aantal keren dat dat gedrag vervolgens opnieuw (operant) plaatsvindt. Bijvoorbeeld een muis drukt op een hefboom, en er komt vervolgens eten uit een gat, de muis zal hierdoor vaker drukken om zo meer eten te krijgen.
 
[[Imitatie (psychologie)|Imitatie]] of nabootsing is het aanleren van gedrag door het nadoen van gedrag van soortgenoten. Bijvoorbeeld het leren van zang door jonge vogels door het nadoen van geluiden van de ouders.
 
[[Inzichtelijk leren]] is het oplossen van een probleem in een onbekende situatie, door verschillende opgedane ervaringen van vroeger te combineren. Bijvoorbeeld het opstapelen van kisten door een aap om zo bij hoog hangende bananen te komen.

== Gedrag en soortgenoten ==
[[File:Jouw gedrag op straat.jpg|thumb|Aanwijzingen in het straatbeeld]]
Gedrag dat soortgenoten ten opzichte van elkaar vertonen heet sociaal gedrag. Sociaal gedrag wordt beïnvloed door signalen. Deze werken als prikkel voor de volgende handeling (reactie) van een soortgenoot, ze hebben dus een mededelingsfunctie. Door signalen is [[communicatie]] tussen soortgenoten mogelijk. 

Sommige sociale gedragingen zijn het gevolg van een vaste taakverdeling. Dit gebeurt bijvoorbeeld in een [[bijen]]kolonie: er is een koningin die eieren legt, honderden darren bevruchten de koningin en duizenden werksters verrichten alle andere taken in het nest.

Een andere functie van gedrag is het vaststellen van een rangorde in een groep. Dit gebeurt door imponeer- of [[verzoening]]sgedrag. Bijvoorbeeld de [[pikorde]] bij kippen, het stampen en [[grommen]] van een chimpansee of het presenteren van het achterste bij bavianen.

Territoriumgedrag is gedrag dat dient om het [[Territorium (dieren)|territorium]] te verdedigen en af te bakenen tegen binnendringende soortgenoten, door middel van aanvallen, vluchten of dreigen. Het vormen van een territorium stelt veilig dat er voldoende voedsel en ruimte is om nakomelingen groot te brengen. 

Gedrag dat voorafgaat aan de [[paring]] en dat de kans op een paring vergroot heet [[balts]]gedrag. Baltsgedrag zorgt ervoor dat de [[agressie]] tussen de mogelijke partners verminderd, en de seksuele motivatie vergroot wordt. Baltsgedrag is soortspecifiek. 

Daarnaast kan er conflictgedrag worden vertoond als twee soortgenoten elkaar tegenkomen. Conflictgedrag wordt veroorzaakt door een innerlijk conflict tussen twee, of meerdere gedragssystemen. Onder conflictgedrag vallen: [[Ambivalentie|ambivalent]] gedrag, [[overspronggedrag]] en omgericht gedrag. Ambivalent gedrag is gedrag dat is samengesteld uit handelingen uit twee of meerdere gedragssystemen. Overspronggedrag is gedrag dat vertoond wordt als er een conflict is tussen twee gedragssystemen, er wordt dan gedrag vertoond uit een derde [[gedragssysteem]]. Omgericht gedrag is gedrag waarbij het organisme zijn agressie richt op iets anders dan de soortgenoot.

== Verschillen en overeenkomsten tussen gedrag van mens en dier ==
Er zijn een aantal overeenkomsten tussen het gedrag van [[mens]] en [[dier]]. Bij beide wordt het gedrag bepaald door [[erfelijkheid|erfelijke]] factoren en leerprocessen, deze zijn vergelijkbaar. Ook zijn beide gevoelig voor [[sleutelprikkel]]s en komen er [[rolpatroon|rolpatronen]] voor. 

Maar er zijn ook een aantal verschillen. Zo wordt het gedrag van de mens wat sterker bepaald door leerprocessen dan bij dieren. Het leren door middel van [[inzicht]] is hier een voorbeeld van. Ook kunnen mensen hun eigen gedrag beoordelen aan de hand van [[normen en waarden]], iets dat dieren niet kunnen.

== Zie ook ==
{{Kolommen lijst | breedte=18 | aantal=4 | compact=ja | inhoud=
* [[Attributie (psychologie)]]
* [[Behaviorisme]]
* [[Biologische psychologie]]
* [[Biosociale theorie]]
* [[Conformisme]]
* [[Consumentengedrag]]
* [[Gedragsstoornis]]
* [[inhibitie (neurologie, psychologie)|Inhibitie]]
* [[Mentaliteit]]
* [[Norm (sociale wetenschappen)]]
* [[Sociobiologie]]
* [[Taboe]]
* [[Vrije wil]]
* [[Affectief handelen]]
* [[Traditioneel handelen]]
}}

{{Appendix|2=
{{References}}
}}
{{Zusterproject
| commons     = 
| commonscat  = Behavior
| wikiatlas   = 
| wikispecies = 
| wiktionary  = gedrag
| wikibooks   = 
| wikisource  = 
| wikiquote   = 
| wikinews    = 
| wikinewscat = 
| wikivoyage  = 
}}

[[Categorie:Psychologie]]
[[Categorie:Ethologie]]
[[Categorie:Sociale psychologie]]