Brontekst bekijken van Limburgs

{{Twijfel|Zie overlegpagina.|2023|01|06}}
{{Infobox taal
| naam in Nederlands = Limburgs
| naam in taal = Limburgs of Limbörgs
| gesproken = {{NL}}<br />{{BE}}<br />{{DE}}
Het overgrote deel van [[Limburg (Belgische provincie)|Belgisch]] en [[Limburg (Nederlandse provincie)|Nederlands-Limburg]], de [[Platdietse streek]] ([[Luik (provincie)|Provincie Luik]]) en aangrenzende gebieden in [[Noordrijn-Westfalen]]
| vitaliteit = 4. Onveilig
| rang = 
| taalfamilie = [[Indo-Europese talen|Indo-Europees]]
* [[Germaanse talen|Germaans]]
** [[West-Germaanse talen|West-Germaans]]
*** [[Nederfrankisch]]
**** '''Limburgs'''
| dialecten = '''[[Ripuarisch]]''': [[Kerkraads]]<br />
'''[[Oost-Limburgs-Ripuarisch]]''': [[Heerlens]], Voerendaals, [[Platdiets]]
<br />
'''[[Oost-Limburgs]]''': [[Geleens]], [[Sittards]], [[Roermonds]], Valkenburgs, Krefelds (DE)<br />
'''[[Centraal-Limburgs]]''': [[Maastrichts]], [[Weerts]], Genks<br />
'''[[West-Limburgs]]''': [[Hasselts]], [[Budels]]<br />
'''[[Mich-kwartier]]''': [[Venloos]]<br />
'''[[Noord-Limburgs]]''':[[Horsters]], [[Sevenums]], Venrays
| alfabet = [[Latijns alfabet|Latijns]]
| organisatie = [[Vereniging Veldeke|Veldeke]]<br>Raod veur 't Limburgs
| 639-1 = li
| 639-2 = lim
| 639-3 = lim
| sprekers = Circa 2 miljoen{{Bron?||2023|04|16}}
| afbeelding2 = Nederlands-limburgs.png
| onderschrift2 = Limburgs in kaart gebracht (volgens de taalkundige definitie)
| afbeelding3 = Lang Status 80-VU.svg
| onderschrift3 = {{center|{{small|Limburgs is geclassificeerd als "Vulnerable" door de [[UNESCO-wereldatlas van bedreigde talen]].<ref>{{Citeer web|url=https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000187026|titel=Atlas of the world's languages in danger|auteur=Moseley, Christopher|medeauteurs=Alexandre, Nicolas|werk=unesdoc.unesco.org|bezochtdatum=2022-07-11|taal=en |archiefurl=https://web.archive.org/web/20220722193417/https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000187026 |archiefdatum=2022-07-22}}</ref>}}
}}
}}

'''Limburgs''' (Limburgs: ''Limburgs'', ''Limbörgs'', ''Lèmbörgs, Plat'') is de gemeenschappelijke naam voor een aantal onderling verwante taalvarianten die gesproken worden in het overgrote deel van [[Limburg (Belgische provincie)|Belgisch-]] en [[Limburg (Nederlandse provincie)|Nederlands-Limburg]], de [[Platdietse streek]] en aangrenzend [[Noordrijn-Westfalen]].

Het Limburgs kent geen gangbare standaardvorm, maar valt uiteen in meerdere varianten met eigen kenmerken.

In België worden de Limburgse varianten sinds 1990 door de [[Franse Gemeenschap|Franse gemeenschap]] effectief als inheemse regionale taal erkend. In [[Nederland]] is het Limburgs sinds 1997 erkend als regionale taal.

== Definitie ==
[[Bestand:Limburgs.png|thumb|Verbreiding van het Limburgs volgens verschillende definities:<ref>Jo Daan (1969), Wenker (1877), Schrijnen (1902,1907), Goossens (1965), Hoppenbrouwers (2001), Wintgens (1998)</ref><br /> 1. Taal-sociologische definitie; Limburgs is alle streektaal die binnen de provinciegrenzen van de beide Limburgen wordt gesproken.<br /> 2. Sociaalpsychologische definitie; het door dialectsprekers ervaren cluster dat Daans "Limburgs" noemde.<br> 3. Isoglossendefinitie op basis van de Tweede Germaanse klankverschuiving binnen het Nederfrankisch. <br /> 4. Isoglossendefinitie op basis van tonaliteit binnen het Nederfrankisch.<br /> 5. 'Karolingisch-Frankisch' volgens Wintgens (1998) en Frins (2009), het 'Drielanden-Limburgs'.]]
Er bestaan diverse definities van het Limburgs en het vaststellen van het precieze Limburgse taalgebied is afhankelijk van welke definitie gehanteerd wordt.

In het dagelijks taalgebruik in Nederland en België worden met "Limburgs" of "het Limburgs" de endogene taalvarianten van de beide Limburgen bedoeld. In de provincies Belgisch- en Nederlands Limburg zelf bestaat een genuanceerdere taal-sociologische definitie. "Het Limburgs" bestaat voor de meeste Limburgers niet, in plaats daarvan definiëren zij hun dialect primair met hun stad of streek, bijvoorbeeld als [[Weerts]], Tegels, [[Maastrichts]] of, met de algemene term voor dialect, als "[[Plat (taal)|plat]]". De term "Limburgs" betrekken Limburgers op de verschillende dialecten waarmee zij zonder het eigen dialect sterk aan te passen kunnen communiceren. Deze definitie omvat de meeste, maar niet alle dialecten die binnen de provincies gesproken worden. Zo worden dialecten als het [[Mook en Middelaar|Mooks]] niet per definitie als Limburgs gezien en passen sprekers van het [[Kerkraads]], hoewel zij hun dialect wel als Limburgs typeren, vanwege het relatief afwijkende karakter van het dialect hun taalgebruik aan wanneer zij communiceren met andere sprekers van andere Limburgse variëteiten.<ref name="Berg 2012">Rien van den Berg & Marc van Oostendorp: Dat is andere taal! Streektalen en dialecten in Nederland, Het Spectrum, 2012, "Limburg".</ref><ref name="Wat is Limburgs?">Frens Bakker in: Onze Taal, Jaargang 66 (1997), p. 107; [https://www.dbnl.org/tekst/_taa014199701_01/_taa014199701_01_0072.php "Wat is Limburgs?"]. [https://web.archive.org/web/20230118225729/https://www.dbnl.org/tekst/_taa014199701_01/_taa014199701_01_0072.php Gearchiveerd] op 18 januari 2023.</ref><ref>Frins 2009.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20120513084950/http://www.hoevedelinde.nl/default.asp?id=234 Vaalser Weekblad 28 maart 2008]</ref>

Bestuursrechtelijk wordt "Limburgs" voor de Nederlandse wet binnen de provisies van [[Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden]] gedefinieerd als "de streektaal die, in diverse varianten, wordt gesproken in de Nederlandse provincie Limburg".<ref name="Wat is Limburgs?" /><ref name="Streektaal 1996, p.2">Werkgroep Advies inzake de Erkenning van het Limburgs als Streektaal, 1996, p.2.</ref>

Taalkundig worden met "Limburgs" traditioneel de [[Nederfrankisch|Nederfrankische taalvariëteiten]] bedoeld die tussen de [[Benrather linie]] (''maken/machen'') en de [[Uerdinger linie]] (''ik/ich'') worden gesproken. Het onderscheidende aspect van deze dialecten binnen deze definitie is de gedeeltelijke deelname aan de [[Tweede Germaanse klankverschuiving]], die zich kringvormig in afnemende mate vanuit Keulen naar het noordwesten heeft verbreid, als onderdeel van de zogeheten [[Rijnlandse waaier]].<ref name="books.google.nl">[https://books.google.nl/books?id=pnU_AQAAIAAJ&q=nederfrankisch+middelfrankisch+limburgs&dq=nederfrankisch+middelfrankisch+limburgs&hl=nl&sa=X&ved=2ahUKEwi9rvKbyr_8AhWQtqQKHRp5CEQQ6AF6BAgGEAI ''Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde''], 1958, p. 270. [https://web.archive.org/web/20240405072527/https://books.google.nl/books?id=pnU_AQAAIAAJ&q=nederfrankisch+middelfrankisch+limburgs&dq=nederfrankisch+middelfrankisch+limburgs&hl=nl&sa=X&ved=2ahUKEwi9rvKbyr_8AhWQtqQKHRp5CEQQ6AF6BAgGEAI Gearchiveerd] op 5 april 2024.</ref><ref name="ReferenceA">{{Citeer boek |achternaam= Leviticus|voornaam= F.|medeauteurs= |titel= De Klank- en vormleer van het Middelnederlandsch dialect der St. Servatiuslegende |url= https://books.google.nl/books?id=kO0H33QWRmYC&pg=PA7&dq=limburgs+nederfrankisch+middelfrankisch+overgangsdialect&hl=nl&sa=X&ved=2ahUKEwi68auYqcD8AhWQzaQKHSbfDJ4Q6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=limburgs%20nederfrankisch%20middelfrankisch%20overgangsdialect&f=false |hoofdstuk= |uitgever= Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde|plaats= |datum= 1892|pagina= 7|isbn= |taal= |bezochtdatum=}}</ref>

Een recentere alternatieve taalkundige definitie, die grotendeels maar niet geheel overlapt met de traditionele definitie, gebruikt de grenzen van tonaliteit binnen de zuidoostelijke Nederfrankische dialecten als afbakening voor het Limburgs.<ref>Cor Hoppenbrouwers: De indeling van de Nederlandse streektalen
dialecten van 156 steden en dorpen geklasseerd volgens de FFM, 2001.</ref>

== Classificatie ==
[[Bestand:Meuse-Rhenish-nl.png|thumb|Het Limburgs-Nederrijnse dialectcontinuüm.{{Bron?||2023|03|30}}]][[Bestand:Zuid-Nederfrankisch.png|miniatuur|Verspreiding en onderverdeling van de Zuid-Nederfrankische dialecten in Duitsland, Nederland en België. 1 [[Oost-Limburgs-Ripuarisch]] 2 [[Oost-Limburgs]] 3 [[Centraal-Limburgs]] 4 [[West-Limburgs]] 5 [[Truierlands]] 6 [[Getelands]]{{Bron?||2023|03|30}}]]

In de Nederlandse taalkundige traditie worden als Limburgs beschouwde varianten binnen het West-Germaans tot het [[Nederfrankisch]] gerekend, evenals de [[Hollands (dialect)|Hollands]]e, [[Brabants]]e, [[Zeeuws]]e, [[Vlaams]]e en [[Kleverlands]]e dialecten.<ref>Stegeman: ''Grote geschiedenis van de Nederlandse taal, dat men binnen het Nederlands'' (2021).</ref><ref>Hinskens: ''Wijdvertakte wortels: over etnolectisch Nederland'' (2016) p.38.</ref><ref>Janssens: ''Het Nederlands vroeger en nu'' (2005) p.69.</ref><ref>Judo: ''De Zeven Woorden van de Lage Landen'' (2022) p. 63.</ref><ref>Hoppenbrouwers & Hoppenbrouwers 2001 - C. Hoppenbrouwers & G. Hoppenbrouwers, De indeling van de Nederlandse streektalen. Dialecten van 156 Dialecten van 156 steden en dorpen geklasseerd volgens de FFM. Assen, 2001.</ref> Zo worden de varianten in Nederlands [[Zuid-Limburg (Nederland)|Zuid-]] en [[Midden-Limburg (Nederland)|Midden-Limburg]] traditioneel gezien als Nederfrankische (c.q. Oostnederfrankische) variëteiten met een graduele [[Middelduits]]e invloed, dan wel als een groep van [[overgangsdialect]]en tussen het Neder- en [[Middelfrankisch]].<ref name="books.google.nl" /><ref name="ReferenceA" />

De Nederlandse traditie van de historische taalkunde deelt het Limburgs chronologisch in onder het [[Oudnederlands|Oudnederfrankisch]] (specifieker [[Oudoostnederfrankisch]]) en het [[Middelnederlands]].<ref>Hoppenbrouwers 2001</ref><ref>Rob Belemans 2004, p.21</ref><ref name="Van der Wal">Marijke van der Wal en [[Cornelis van Bree|Cor van Bree]], ''Geschiedenis van het Nederlands'', Houten, 2008, p. 109.</ref><ref>Chris de Wulf: Klankatlas van het veertiende-eeuwse Middelnederlands, Universitaire Pers Leuven, 2019, p.40-42.</ref> Verder wordt het Limburgs samen met het Vlaams, Brabants, Hollands en oostelijk Nederlands onder het [[Middelnederlands]] ingedeeld.<ref name="Van der Wal" />

De verscheidenheid binnen de [[Limburg (Nederlandse provincie)|Nederlandse provincie Limburg]] is groot, aangezien de variëteiten die in [[Noord-Limburg (Nederland)|Noord-Limburg]] worden gesproken veel gemeen hebben met de [[Brabants]]e en [[Zuid-Gelders]]e dialecten en daarin sterk afwijken van de geografisch [[Zuid-Limburg (Nederland)|Zuid-Limburgse]] en [[Midden-Limburg (Nederland)|Midden-Limburg]]se dialecten. In [[Limburg (Belgische provincie)|Belgisch-Limburg]] wordt op een gedeelte van de [[Voerstreek]] na geen Oost-Limburgs gesproken, maar wel [[West-Limburgs]] en Centraal-Limburgs. In het midden van de provincie ligt een groep van dialecten die de overgang naar het Zuid-Brabants aankondigt. De Limburgse dialecten worden doorsneden door verschillende [[isoglosse]]n, zowel in oost-westrichting als in noord-zuidrichting, en vormen in beperkte mate een eenheid.<ref>[https://www.variatielinguistiek.ugent.be/node/70 Leonie Cornips & Irene Stengs: Regionale identiteit: het belang van het lokale voor de beleving van wie we zijn. Idee: wetenschappelijk tijdschrift D66 31(5): 12.] [https://web.archive.org/web/20230314153352/https://www.variatielinguistiek.ugent.be/node/70 Gearchiveerd] op 14 maart 2023.</ref> Een van de belangrijkste van deze isoglossen is de [[Panninger linie]] die ruwweg een scheiding vormt tussen de westelijke en de oostelijke Limburgse dialecten. Deze Limburgse dialecten vormen de meest zuidoostelijke variëteiten van het Nederlandse taalgebied.<ref>Universiteit Gent, Dialectologie -- Dialecten in de zuidelijke Nederlanden -- Limburgs, ]</ref><ref>Willemyns: ''Het verhaal van het Vlaams: de geschiedenis van het Nederlands in de Zuidelijke Nederlanden'' (2003) p. 315.</ref><ref>Van der Sijs: ''De geschiedenis van het Nederlands in een notendop'' (2005) p. 121-123.</ref>

=== Taxonomie ===
[[Bestand:DialectenbeideLimburgen.png|rechts|kaderloos]]
De dialecten van Belgisch en Nederlands Limburg worden gerekend tot de volgende dialectgroepen en onderverdelingen:<ref>Van Keymeulen, Kruisen & Belemans: Gebiedsindeling van de zuidelijk-Nederlandse dialecten: in Taal en Tongval 50, 1998, pp. 25-42.</ref>
{|
!
!
!
!
!
|-
| colspan="3" |{{Legenda|blue|[[West-Ripuarisch]]}}
|
|
|-
| colspan="3" |{{Legenda|dodgerblue|Oost-Limburgs-Ripuarisch}}
|
|
|-
|
|
|{{Legenda|dodgerblue|Zuidoost-Limburgs / Geullands}}
|
|
|-
| colspan="3" |{{Legenda|turquoise|[[Oost-Limburgs]]}}
|
|
|-
|
|
|{{Legenda|darkturquoise|[[Noordelijk Oost-Limburgs]]}}
|
|
|-
|
|
|{{Legenda|aqua|[[Zuidelijk Oost-Limburgs]]}}
|
|
|-
| colspan="3" |{{Legenda|limegreen|[[Centraal-Limburgs]]}}
|
|
|-
|
|
|{{Legenda|forestgreen|[[Weerterlands|Weertlands]]}}
|
|
|-
|
|
|{{Legenda|#00AA00|Horns}}
|
|
|-
|
|
|{{Legenda|lawngreen|[[Maaskempens]]}}
|
|
|-
|
|
|{{Legenda|limegreen|[[Centraal-Maaslands]]}}
|
|
|-
|
|
|{{Legenda|mediumspringgreen|[[Trichterlands]]}}
|
|
|-
|
|
|{{Legenda|lightgreen|Bilzerlands}}
|
|
|-
|
|
|{{Legenda|palegreen|Tongerlands}}
|
|
|-
| colspan="3" |{{Legenda|yellow|[[West-Limburgs]]}}
|
|
|-
|
|
|{{Legenda|Yellowgreen|Dommellands}}
|
|
|-
|
|
|{{Legenda|yellow|Demerkempens}}
|
|
|-
|
|
|{{Legenda|#FC6|Beringerlands}}
|
|
|-
|
|
|{{Legenda|#FFC|Lonerlands}}
|
|
|-
|
|
|{{Legenda|orange|[[Truierlands]]}}
|
|
|-
| colspan="3" |{{Legenda|darkorange|[[Getelands]]}}
|
|
|-
| colspan="3" |{{Legenda|Tomato|Noorderkempens}}
|
|
|-
| colspan="3" |{{Legenda|Tomato|Zuiderkempens}}
|
|
|-
| colspan="3" |{{Legenda|Red|Kempenlands}}
|
|
|-
| colspan="3" |{{Legenda|teal|[[Mich-kwartier]]}}
|
|
|-
|
| colspan="2" |{{Legenda|teal|[[Sevenums]]}}
|
|
|-
|
| colspan="2" |{{Legenda|#29AB87|[[Venloos]]}}
|
|
|-
| colspan="3" |{{Legenda|#007474|[[Kleverlands]]}}
|
|
|-
|
| colspan="2" |{{Legenda|#007474|Horsterlands en Meijels}}
|
|
|-
|
| colspan="2" |{{Legenda|#00323C|Noord-Limburgs}}
|
|
|}

== Sprekers ==
Het gebruik van de Limburgse dialecten neemt in zowel de beide Limburgen als het aangrenzende Rijnland per generatie af.<ref name="Leonie Cornips 2012, pp. 50-51">Leonie Cornips: Eigen en vreemd: meertaligheid in Nederland, 2012, pp. 50-51.</ref> Veel sprekers van het Limburgs ervaren het als hun [[Moedertaal|eerste taal]].<ref name="Wat is Limburgs?" /><ref name="Crompvoets, 1987, p.4">Herman Crompvoets, ''Dialect en standaardtaal in Nederlands Limburg'' (Mededelingen van de Vereniging voor Limburgse Dialect- en Naamkunde, Nr. 43). Hasselt 1987, p.4.</ref>

In 2021 bleek uit onderzoek van [[Veldeke Limburg]], dat 67% van de inwoners van Nederlands-Limburg aangaf vloeiend Limburgs te spreken. Wel waren er opvallende discrepanties naar leeftijd, zo sprak in de jongst gemeten leeftijdsgroep (18-34 jaar) slechts 52% vloeiend dialect. Meer dan de helft van de Limburgers verwachtte dat het gebruik van de Limburgse dialecten in de toekomst zal afnemen, slechts 4% meende dat het zal toenemen.<ref name="veldeke.net">[[Veldeke Limburg]]: [https://www.veldeke.net/wp-content/uploads/2021/06/Verslag-van-een-onderzoek-naar-de-stand-van-de-Limburgse-taal-in-opdracht-van-Veldeke-Limburg.pdf Verslag van een onderzoek naar de stand van de Limburgse taal in opdracht van Veldeke Limburg], 2003. [https://web.archive.org/web/20230330172034/https://www.veldeke.net/wp-content/uploads/2021/06/Verslag-van-een-onderzoek-naar-de-stand-van-de-Limburgse-taal-in-opdracht-van-Veldeke-Limburg.pdf Gearchiveerd] op 30 maart 2023.</ref>

Naast het Algemeen Nederlands spraken in 2003 ongeveer 57% van de Limburgse ouders Limburgs met elkaar, het percentage dat ook met hun kinderen Limburgs sprak lag iets lager. Dit laatste komt overeen met eerdere onderzoeken uit de jaren 90, waaruit bleek dat ouders het gepaster te vonden Algemeen Nederlands met hun kinderen te spreken.<ref name="Cornelissen">Georg Cornelissen: De dialecten in de Duits-Nederlandse Roerstreek - grensdialectologisch bekeken, 1995, pp. 20-21.</ref> Binnen Nederland is het dialectgebruik in Limburg relatief het hoogst.<ref name="Leonie Cornips 2012, pp. 50-51" /> In streken die te maken hebben gehad met sterke migratiestromen uit overige delen van Nederland, zoals Limburgse mijnstreek, is het gebruik van het lokale dialect echter verzwakt. Het [[Heerlens|stadsdialect van Heerlen]] draagt hiervan het duidelijkst de sporen, hoofdzakelijk veroorzaakt door de hogere sociaaleconomische status van de Algemeen-Nederlandssprekende migranten in de eerste helft van de 20ste eeuw.<ref name="Berg 2012" /> In Westelijk Zuid-Limburg en Midden-Limburg wordt relatief het meest Limburgs gesproken.<ref name="veldeke.net" /> Hoewel het gebruik van de Limburgse dialecten als gesproken taal consequent terugloopt is het schrijven van Limburgs, dankzij de opkomst van het internet en vermindering van analfabetisme, juist zeer sterk toegenomen.<ref>Marc van Oostendorp: in: Ons Erfdeel, Jaargang 52, 2009, pp. 64.</ref>

In Belgisch-Limburg bleek uit diverse onderzoeken eveneens een verband tussen leeftijd en het percentage van de Limburgers dat dialectspreker is. Zo bleek 42% van de inwoners van [[Bilzen]] (gelegen tussen Hasselt en Maastricht) nog dialect te spreken, maar fluctueerde dit percentage significant naar leeftijd. Uit de groep boven de 55 jaar sprak 60% dialect, tussen de 25 en 54 daalde dit percentage naar iets meer dan 40% en bij de groep onder de 25 jaar sprak slechts 11% het plaatselijke dialect.<ref>Belemans, R., en R. Keulen (2004): Taal in stad en land: Belgisch-Limburgs, {{ISBN|9020958550}}</ref>

Ook in het Rijnland daalt het aantal dialectsprekers sterk.<ref name="Cornelissen" />

=== Taalsociologie ===
[[File:Merriejestroat_-_Mariastraat_(11721936006).jpg|thumb|Tweetalig straatnaambord in Maastricht]]
[[File:Hasselt_Paardsdemerstraat.jpg|thumb|Tweetalig straatnaambord in Hasselt]]
De Limburgse elite associeerde de Limburgse dialecten tot ver in de 18e eeuw met de onderklasse en beschouwde hen als ondergeschikt en minderwaardig aan schrift- en cultuurtalen als het Nederlands, Duits en met name het Frans.<ref>{{Citeer boek |achternaam= |voornaam= |medeauteurs= Johan De Caluwe, Mathilde Jansen, Nicoline van der Sijs, Fieke Van der Gucht|titel= Atlas van de Nederlandse taal: Editie Nederland|url= https://books.google.nl/books?id=AeNfDwAAQBAJ&pg=PA136&lpg=PA136&dq=%22duits+en+het+frans+dan+ook%22&source=bl&ots=QVNAg-GOO8&sig=ACfU3U3fWO_zk-FunWHkQfudtnvOgHiwZg&hl=nl&sa=X&ved=2ahUKEwiC_fT-3N38AhWCi_0HHaHLBrQQ6AF6BAgJEAM#v=onepage&q=%22duits%20en%20het%20frans%20dan%20ook%22&f=false|hoofdstuk= |uitgever= |plaats= |datum= 2018|pagina= 136|isbn= 9789401456135|taal= |bezochtdatum= |archiefurl=https://web.archive.org/web/20240406095135/https://books.google.nl/books?id=AeNfDwAAQBAJ&pg=PA136&lpg=PA136&dq=%22duits+en+het+frans+dan+ook%22&source=bl&ots=QVNAg-GOO8&sig=ACfU3U3fWO_zk-FunWHkQfudtnvOgHiwZg&hl=nl&sa=X&ved=2ahUKEwiC_fT-3N38AhWCi_0HHaHLBrQQ6AF6BAgJEAM#v=onepage&q=%22duits%20en%20het%20frans%20dan%20ook%22&f=false |archiefdatum=2024-04-06}}</ref> In de 19e eeuw groeide de waardering voor de Limburgse dialecten in cultuurhistorische zin, maar bleef de sociaal-linguïstische status laag.<ref>Jaarboek van het Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap, Volume 139, Maastricht, 2003, pp. 8-9.</ref> Dit lagere aanzien, resulteerde in [[Zuid-Limburg (Nederland)|Zuid-Limburg]] onder meer in het zogenaamde Koelhollands (Kolenhollands) of Hoogmijnstreeks: omdat ouders meenden dat hun kinderen meer kansen zouden krijgen wanneer zij Algemeen Nederlands zouden spreken, ontstond een sociolect waarbij standaardtaal en Limburgse dialecten met elkaar vermengd raakten.<ref name="Wim Kuijpers">Wim Kuipers: Letterbak. Taalkwesties & Limburgs dialect. De Limburger, Maastricht, 1988, p. 23.</ref>

In Belgisch Limburg is de status van de Limburgse dialecten duidelijk sociaal-cultureel afgebakend, zowel in negatieve als positieve zin. Zo is het dialect de taal van informele situaties, de taal van het dorpsleven, de werkvloer, de karnaval en de folklore, maar geldt zij ook als de taal van oude, niet-ontwikkelde mensen.<ref name="Raskin">E.J. Raskin, in: Neerlandia. Jaargang 101. Algemeen-Nederlands Verbond, Den Haag / Brussel 1997, p. 12.</ref>

Ook binnen diverse Limburgse dialecten, met name stadsdialecten, zijn klassenverschillen te ontwaren. Hoewel niet zo opvallend als bij bijvoorbeeld het [[Haags]], vallen binnen het [[Roermonds]] en [[Maastrichts]] deftigere en meer volkse varianten te identificeren. Zo gebruiken sprekers van het Maastrichts uit de bovenklasse aanzienlijk meer Franse leenwoorden.<ref name="Wim Kuijpers" />

Binnen de Nederlandse dialectrenaissance die begin jaren 90 inzette neemt het Limburgs een prominente plaats in de vorm van de muziek van [[Rowwen Hèze]]. De band, die in geheel Nederland en België populariteit geniet, heeft met haar muziek een grote bijdrage geleverd aan zowel het destigmatiseren van dialectgebruik in de kunst, het vergroten van de bekendheid van het Limburgs bij een breder publiek en heeft zich daarnaast ontwikkeld tot een embleem en uiting van trots van de Limburgse identiteit.<ref>Leonie Cornips & Barbara Beckers: in: Het dorp & de wereld. Over 30 jaar Rowwen Hèze, 2015, pp. 247-250.</ref><ref>Driessen, G. 2006. 'Ontwikkelingen in het gebruik van streektalen en dialecten in de periode 1995-2003'. Toegepaste Taalwetenschap 1: 103-113.</ref>

In Duitsland is het dialectbewustzijn het laagst en wordt er door de sprekers geen overkoepelende term ("Limburgs" of anderszins) gebruikt voor de daar gesproken (taalkundig) Limburgse dialecten.<ref>Jürgen Erich Schmidt: Historisches Westdeutsch/Rheinisch (Moselfränkisch, Ripuarisch, Südniederfränkisch). In: Sprache und Raum: Ein internationales Handbuch der Sprachvariation. Band 4: Deutsch, Berlijn, 2019, p. 528.</ref> In vergelijking met Duitsland en België is het dialectbewustzijn in Nederlands-Limburg relatief hoog, maar ook hier identificeren de meeste sprekers van het Limburgs dit in de eerste plaats met hun eigen dialect.<ref name="Wat is Limburgs?" />

De Nederlands-Limburgse dialecten groeien naar elkaar toe. De Brabantse dialectoloog [[Toon Weijnen]] (1909-2008) toonde in 1939 aan dat de onderlinge verschillen tussen de Nederlands-Limburgse dialecten waren afgenomen, mogelijk veroorzaakt door de grotere mobiliteit.<ref name="20230430-01">Cornips (2010), pp. 244-246.</ref> Daar tegenover staat, dat de dialecten aan weerszijde van de landsgrens sinds het einde van 19e eeuw onder invloed van het Standaardduits en Standaardnederlands uit elkaar groeien. In 1995 werd geconcludeerd dat dialectsprekers uit Duitsland en Nederlands, tenzij zij alleen over heel beperkte onderwerpen spraken die voldoende besproken konden worden door middel van de oude woordenschat, de dialectsprekers van over de grens niet langer zonder enige kennis van de andere standaardtaal met elkaar konden spreken.<ref name="Cornelissen2">Georg Cornelissen: De dialecten in de Duits-Nederlandse Roerstreek - grensdialectologisch bekeken, 1995, pp. 10.</ref>

== Geschiedenis ==
{{Zie ook|Zie ook [[Geschiedenis van het Nederlands]]}}
Na de derde eeuw verandert aan de benedenloop van de Rijn de dynamiek tussen de Germanen en Romeinen. Waar in eerdere eeuwen onderling vooral handel werd gedreven met incidentele strooptochten, vestigden zich [[Crisis van de derde eeuw|een reeks crisissen]] binnen het Romeinse Rijk in toenemende mate Germanen aan de linkeroever van de [[Grote rivieren van Nederland|Grote Rivieren]]. Deze stammen spraken naar alle waarschijnlijkheid voornamelijk dialecten die uit het [[Istvaeoons|Wezer-Rijn-Germaans]] waren ontstaan en die in 5e eeuw in het zogenaamde [[Oudfrankisch]] samengingen.<ref>Hagen Keller: ''Strukturveränderungen in der westgermanischen Welt am Vorabend der fränkischen Großreichsbildung. Fragen, Suchbilder, Hypothesen. Die Franken und die Alemannen bis zur "Schlacht bei Zülpich" (496/97).'' Berlin, Boston: De Gruyter, 2011, pp. 581–607.</ref><ref>G. Mildenberger: ''Die Germanen in der archäologischen Forschung nach Kossinna. Germanische Altertumskunde Online: Kulturgeschichte bis ins Frühmittelalter – Archäologie, Geschichte, Philologie.'' Berlin, New York: De Gruyter, 2010, pp. 310–320.</ref>

Het culturele overwicht van de Romeinen was desalniettemin groot, hetgeen zich uitte in een relatief geleidelijke overname van het taallandschap en in het overnemen van talrijke Latijnse leenwoorden, met name in voorheen sterk geromaniseerde gebieden waar deze Germanen zich vestigden. Het gevolg hiervan is dat, in vergelijking met alle andere West-Germaanse taalvariëteiten, de hoeveelheid vroege Latijnse leenwoorden onder de Limburgse dialecten en die van het aangrenzende Rijnland het grootst is en dat er in delen van de Limburgse lange tijd tweetalige Romaans-Germaanse taaleilanden bestonden.<ref>[[Maurits Gysseling]] in: Naamkunde. Jaargang 2. Instituut voor Naamkunde, Leuven / Commissie voor Naamkunde en Nederzettingsgeschiedenis, Amsterdam, 1970, p. 166</ref> Zo werd de streek rondom [[Sint-Truiden]] en het gebied tussen [[Aken (stad)|Aken]] en [[Vaals (plaats)|Vaals]] pas na de 10e eeuw definitief gegermaniseerd.<ref>[[Maurits Gysseling]] in: Naamkunde. Jaargang 2. Instituut voor Naamkunde, Leuven / Commissie voor Naamkunde en Nederzettingsgeschiedenis, Amsterdam, 1970, p. 168</ref> Van deze taalontwikkeling zijn nog sporen terug te vinden; zoals bij het nabij Maastricht gelegen dorp [[Cadier en Keer]], waarbij ''Cadier'' de Romaanse en ''Keer'' de Germaanse evolutie vormt van het oorspronkelijke [[Latijn]]se woord voor een verwarmd badhuis, het ''[[Caldarium|calidarium]]''.<ref>Michiel de Vaan: Nederlands-Limburgse toponiemen in de Codex van A. Schrijnemakers en daarbuiten: Cadier en Keer</ref>

Doordat de [[Tweede Germaanse klankverschuiving]] zich vanaf de 6e eeuw vanuit het Zuidwesten van Duitsland steeds noordelijker uitbreidt, deelt het Oudfrankisch zich op in een niet-verschoven variant (het Oudnederlands, ook wel Oudnederfrankisch) en diverse verschoven varianten; de aan en rond de [[Mittelrhein|Midden-Rijn]] gesproken dialecten van het [[Oudhoogduits]].<ref>A. Quak, J.M. van der Horst: Inleiding Oudnederlands. Löwen, Universitaire Pers, 2002. p. 107ff.</ref> De latere Limburgse dialecten vinden hun oorsprong in de oostelijke tak van het Oudnederlands, ook wel Oostnederfrankisch genoemd. Enkele van de vroegst bekende Nederlandse teksten zijn in deze variant geschreven, zoals bijvoorbeeld de beroemde [[Wachtendonckse Psalmen]] uit de 10e eeuw.

Zowel het Oost- als Westoudnederlands dragen bij aan de formatie van het [[Middelnederlands]], maar na de 13e eeuw worden kenmerken die typerend zijn voor het Vlaams en Brabants (beide westelijke dialecten) dominanter in de schriftelijke bronnen. Hoewel de Middelnederlandse schrijftaal relatief homogeen is, wordt dit voor de gesproken taal niet aangenomen.<ref>Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2008. Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, Gent, 2008, p. 222.</ref> Het Limburgs vormt een van de vijf hoofddialecten van het Middelnederlands.<ref>Niederländische Philologie, FU Berlin: Structuur en geschiedenis van het Nederlands: Een inleiding tot de taalkunde van het Nederlands; Diversiteit van het Middelnederlands, 2022 [https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/nl/nedling/taalgeschiedenis/diversiteit_van_het_middelnederlands/ (link)]. [https://web.archive.org/web/20231015140153/https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/nl/nedling/taalgeschiedenis/diversiteit_van_het_middelnederlands/ Gearchiveerd] op 15 oktober 2023.</ref><ref>Marijke van der Wal en [[Cornelis van Bree|Cor van Bree]], ''Geschiedenis van het Nederlands'', Houten 2008<sup>5</sup>:109</ref>

De Limburgse dialecten van het Middelnederlands typeren zich door kenmerken van de Tweede Germaanse klankverschuiving, die zich [[Keulse expansie|vanuit de stad Keulen]] naar het noordwesten uitbreidden. Een specifiek voorbeeld is de aanwezigheid van de ''ik-ich''-isoglosse in Middelnederlandse vormen van het Limburgs, terwijl deze verschuiving van ''ik'' naar ''ich'' in het Oudoostnederlands (de directe voorloper van de huidige dialecten in Midden- en Zuid-Limburg) nog niet had plaatsgevonden.<ref>{{Citeer web |url=https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/nl/nedling/taalgeschiedenis/oudnederlandse_teksten/ |titel=Structuur en geschiedenis van het Nederlands :: Niederländische Philologie FU Berlin |bezochtdatum=2023-01-06 |werk=neon.niederlandistik.fu-berlin.de |archiefurl=https://web.archive.org/web/20230106200835/https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/nl/nedling/taalgeschiedenis/oudnederlandse_teksten/ |archiefdatum=2023-01-06}}</ref>

Traditioneel wordt de [[Slag bij Woeringen]] (1288) gebruikt om een keerpunt in de taalgeschiedenis van het Limburgs te markeren. Na deze veldslag heroriënteerde de Limburgse regio zich. Het oude [[hertogdom Limburg]], het [[graafschap Dalhem]] en het huidige Nederlands [[Zuid-Limburg (Nederland)|Zuid-Limburg]] stonden als de zogeheten [[Landen van Overmaas]] nu onder bestuur van het [[hertogdom Brabant]]. In plaats van dat men zich bleef richten op de nabijgelegen Duitse steden verschoof het zwaartepunt van de economische en culturele betrekkingen naar het westen, waar de bloeiende Brabantse steden, en verderop in Vlaanderen [[Gent]], [[Brugge]] en [[Ieper]] lagen. Met de dominantie van de [[Brabants|Brabantse dialecten]] (de [[Brabantse expansie]]) volgde een ontwikkeling in omgekeerde richting met typisch Middelnederlandse klankontwikkelingen − zoals [[eindklankverscherping]], [[Assimilatie (taalkunde)|assimilatie]] en [[klinkerreductie]] − die zich langs de afnemende Hoogduitse invloeden doorzetten. De overname van Brabantse kenmerken vond eerst en het sterkst plaats in de dialecten in het huidige [[Limburg (Belgische provincie)|Belgisch-Limburg]], het Maastrichts en Weerts, door de ligging ten westen van de Maas.<ref>Carlos Gussenhoven & Jörg Peters, [https://www.researchgate.net/publication/254874834_De_tonen_van_het_Limburgs ''De tonen van het Limburgs''], januari 2088, ResearchGate. [https://web.archive.org/web/20230123160117/https://www.researchgate.net/publication/254874834_De_tonen_van_het_Limburgs Gearchiveerd] op 23 januari 2023.</ref>

Toen rond het begin van de 16e eeuw de eerste verregaande pogingen werden gedaan om het [[Standaardnederlands|Nederlands te standaardiseren]], was de basis daarvan vooral het Brabants. Toen tijdens de [[Tachtigjarige Oorlog]] [[Beleg van Antwerpen (1584-1585)|Antwerpen viel]], verschoof het culturele, politieke en economische zwaartepunt naar de [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden|Noordelijke Nederlanden]], in het bijzonder het gewest [[Holland]]. Het gevolg was dat het [[Hollands (dialect)|Hollands]], echter op basis van het Brabants, een grote invloed kreeg op de vorming van de Nederlandse standaardtaal, meer in het bijzonder op de uitspraak. Hierdoor zijn er tegenwoordig relatief weinig sporen van de Limburgse dialecten terechtgekomen in de Nederlandse standaardtaal. Omgekeerd heeft de Nederlandse standaardtaal wel een groeiende invloed op de Limburgse dialecten, die met name sinds de 19e eeuw steeds meer het Standaardnederlands toe groeien.<ref>{{Citeer tijdschrift |titel=Taalgrensvorming in Zuid-Limburg |url=https://www.dbnl.org/tekst/sege010taal01_01/sege010taal01_01.pdf |jaargang=8 |tijdschrift=Mededelingen van de Vereniging voor Limburgse Dialect- en Naamkunde |datum=Hasselt 1983 |taal=nl |nummer=26 |archiefurl=https://web.archive.org/web/20210725204747/https://www.dbnl.org/tekst/sege010taal01_01/sege010taal01_01.pdf |dodeurl=nee |archiefdatum=2021-07-25}}</ref>

De oudste in een Limburgs dialect geschreven teksten dateren uit de 19e eeuw. Een voorloper is het in het Maastrichts geschreven ''[[Sermoen euver de Weurd]]'' ("Preek over de woorden") uit 1729. Het eerste gedrukte Nederlands-Limburgse woordenboek verscheen in 1884.{{Bron?||2023|04|12}} Pioniers van het in kaart brengen van de Limburgse dialecten waren de [[Leuven]]se, maar in Maastricht geboren en opgegroeide hoogleraar [[Pieter Willems]] (1840-1898) en de Utrechtse, later Nijmeegse hoogleraar [[Jos. Schrijnen]] (1869-1938). Zij deden hun onderzoeken vooral aan de hand van schriftelijke enquêtes.<ref name="20230430-01" />

In de 20e eeuw ontstond er, mede door de opkomst van radio en televisie als nieuwe media, een groot verschil tussen de mate waarin dialect gesproken wordt in België, Nederland en Duitsland. In België verloor het [[Zuid-Nederfrankisch]] dialect terrein aan het [[Verkavelingsvlaams]], in Duitsland werd er steeds meer het [[Rijnland (Duitsland)|Rijnlands]] [[regiolect]] gesproken.<ref name="cornelissen2008">Georg Cornelissen, ''Meine Oma spricht noch Platt'', Greven Verlag, 2008, {{ISBN|9783774304178}}</ref>
De taalkundig Limburgse dialecten in Duitsland staan bovendien onder invloed van de [[Duits]]e [[cultuurtaal]]. Onder invloed van de Keulse omroep [[WDR]] is er een opmars van [[Ripuarisch]]e accenten merkbaar op de linker Rijnoever, ten koste van de traditionele Limburgse en Kleverlandse dialecten.<ref name="cornelissen2008" />

== Fonologie ==
{{Twijfel-gedeelte|Dit is in principe enkel een weergave van de Veldekespelling, die ook bij [[Spelling 2003 voor de Limburgse dialecten]] te vinden is. Dit is niet de fonologie van "het" Limburgs (dat niet bestaat) maar een overzicht hoe diverse klanken zouden moeten worden geschreven,|2023|04|16}}

===Klankinventaris===
Het klinkerarsenaal vertoont grote overeenkomsten met de [[Nedersaksisch]]e dialecten, in het bijzonder het [[Achterhoeks]], het [[Twents (dialect)|Twents]] en het [[Drents]].{{Bron?||2023|03|23}} Het hier gestelde heeft geen betrekking op de West-Limburgse dialecten. De spelling in het overzicht is de [[Spelling 2003 voor de Limburgse dialecten|Veldekespelling]].

====Korte klinkers====
{| class="wikitable"
!klank
!voorbeeld
!uitspraak
!IPA
|-
|a
|''kat''
|als in het Ndl.
|/ɑ/
|-
|e
|''bel''
|tussen Ndl. ''a'' en ''e''
|/æ/
|-
|e
|''de''
|sjwa
|/ə/
|-
|è
|''sjtèl''
|tussen Ndl. ''e'' en ''i''
|/ε/
|-
|i
|''hin'' ("kip")
|als in het Ndl.
|/ı/
|-
|o
|''kop''
|als in het Ndl.
|/ɔ/
|-
|ó
|''sjtóp'' ("stoep")
|geronde en meer gesloten ''o''
|/o/
|-
|ö
|''dörp''
|als de ''oe'' in het Fr. ''oeuf''
|/œ/
|-
|u
|''un'' ("ui")
|als in het Ndl.
|/ʏ/
|}

====Lange klinkers====
{| class="wikitable"
!klank
!voorbeeld
!uitspraak
!IPA
|-
|a(a)
|''aaf'' ("af")
|als in het Ndl.
|/a:/
|-
|ae
|''gaere'' ("graag")
|tussen aa in ''paar'' en ai in ''fair'' in
|/æ:/
|-
|ao
|''maon'' ("maan")
|benadert de ''oo'' uit ''oor''
|/ɒ:, ɔ:/
|-
|äö
|''sjäöp'' ("schapen")
|als de ''oe'' uit het Fr. ''soeur'' (lange ''ö'')
|/œ:/
|-
|ee
|''leef'' ("lief")
|Ndl. ''ee'' zonder naslag
|/e:/
|-
|èè/ei
|''trèèn'' ("trein")*
|als de ''è'' uit het Fr. ''mère''
|/ε:/
|-
|eu
|''geut'' ("goot")
|Ndl. ''eu'' zonder naslag
|/ø:/
|-
|ie
|''wies'' ("wijs")
|als in het Ndl.; dikwijls langer
|/i(:)/
|-
|oe
|''hoes'' ("huis")
|als in het Ndl.; dikwijls langer
|/u(:)/
|-
|o(o)
|''good'' ("goed")
|Ndl. ''oo'' zonder naslag
|/o:/
|-
|uu
|''kruus'' ("kruis")
|als in het Ndl.; dikwijls langer
|/y(:)/
|}

'''*''': De klank ''èè'' komt maar beperkt voor (komt in Maastricht relatief gezien vaker voor, en wordt daar geschreven als "ei"), als dialectische variant op ''ei''/''ij''.

====Tweeklanken====
NB: Veel van deze tweeklanken komen slechts in een beperkt aantal dialecten voor; sommige sluiten elkaar uit (dat wil zeggen: komt de ene tweeklank voor, dan kan de andere, daarop lijkende klank niet optreden). Dit is het geval met de ''ieë'', ''iè'' en ''jè'', met de ''oeë'', ''oa'' en ''wa'' en met de ''uë'', ''uè'' en ''wè''.

Ook valse diftongen (als ''aw'' en ''ej'') zijn opgenomen.
{| class="wikitable"
!klank
!voorbeeld
!uitspraak
!IPA
!voorkomen
|-
|aaj
|''vlaaj'' ("vlaai")
|''aa'' met ''j''
|{{IPA|a:j}}
|vrij algemeen
|-
|aoë
|''raoëd'' ("raad")
|''ao'' met naslag
|{{IPA|ɒ:ə}}
|Midden-Heuvelland
|-
|äöj
|''dräöj'' ("draden")
|''äö'' met j
|{{IPA|œ:i}}
|vrij algemeen in NL-Limburg
|-
|au
|''paus''
|als in het Ndl.
|{{IPA|ɑu}}
|algemeen
|-
|aw
|''klaw'' ("klauw")
|''a'' met halfvocaal ''w''
|{{IPA|ɑw}}
|vrij algemeen
|-
|ei, ij
|''bein'' ("been")
|als in het Nederlands
|{{IPA|εi}}
|algemeen
|-
|eie
|''beier'' ("bier")
|vloeiende overgang ''ei'' naar ''sjwa''
|{{IPA|εiə}}
|[[Sittards#Sittardse diftongering|Sittards]]
|-
|ej
|''hej'' ("had", [[aanvoegende wijs|conj.]])
|''e'' met ''j''
|{{IPA|æj}}
|vrij algemeen
|-
|ew
|''vewke'' ("vouwtje")
|''e'' met halfvocaal ''w''
|{{IPA|æw, εw}}
|vrij algemeen, maar niet frequent
|-
|ieë
|''Wieërt'' ("[[Weert (stad)|Weert]]")
|''ie'' met naslag
|{{IPA|i:ə}}
|[[Midden-Limburg (Nederland)|Midden-Limburg]] en [[Parkstad Limburg]] e.o. (NL-Limburg)
|-
|iè
|''hièr'' ("heer")
|vloeiende overgang ''i'' naar ''è''
|{{IPA|iε}}
|Valkenburg e.o.
|-
|jè
|''kjès'' ("kaas")
|valse tweeklank; lijkt op ''iè''
|{{IPA|jε}}
|[[Meerssen (plaats)|Meerssen]] e.o.
|-
|i-j
|bi-j (<nowiki>''</nowiki>bij<nowiki>''</nowiki>)
|als de korte <nowiki>''i'' en een ''j''</nowiki> aan elkaar, komt vaak voor bij
woorden die in het Nederlands een ij of ei zijn; lijkt op ej
|[ı:j]
|[[Weert (stad)|Weert]] e.o
|-
|oa
|''sjoan'' ("mooi")
|vloeiende overgang ''o'' naar ''a''
|{{IPA|ɔɑ}}
|Valkenburg en Geleen e.o.
|-
|oea
|''sjoeal'' ("school")
|''oe'' met a-naslag
|{{IPA|u:ɑ}}
|o.a. [[Montfort (Limburg)|Montfort]]
|-
|oeë
|''broeëd'' ("brood")
|''oe'' met naslag
|{{IPA|u:ə}}
|[[Midden-Limburg (Nederland)|Midden-Limburg]] en [[Parkstad Limburg]] e.o. (NL-Limburg)
|-
|oj
|''mojl'' ("bek")
|''o'' met ''j''
|{{IPA|ɔj}}
|vooral Maastricht
|-
|ou
|''oug'' ("oog")
|als in het Ndl., vaak richting ''ow''
|{{IPA|ɔu, ɑu}}
|algemeen
|-
|uë
|''kuël'' ("kool [plant]")
|''uu'' met naslag
|{{IPA|y:ə}}
|[[Midden-Limburg (Nederland)|Midden-Limburg]] en [[Parkstad Limburg]] e.o. (NL-Limburg)
|-
|uè
|''huèr'' ("hoor")
|''u'' gevolgd door ''è''
|{{IPA|yε}}
|Valkenburg en Geleen e.o.
|-
|ui
|''huid'' ("hoofd")
|als in het Nederlands, maar met ''j''-naslag
|{{IPA|ø<sup>y</sup>i}}
|algemeen, maar weinig frequent
|-
|wa
|''dwad'' ("dood")
|valse tweeklank, lijkt op ''oa''
|{{IPA|wɑ}}
|Meerssen e.o.
|-
|wjè
|''grwjètsj'' ("trots")
|valse tweeklank, lijkt op ''uè''
|{{IPA|wε}}
|Meerssen e.o.
|}

====Umlaut====
Zoals hierna toegelicht zal worden komt in alle Limburgse dialecten veel [[umlaut (klank)|umlaut]] voor, gewoonlijk met een grammaticale achtergrond. Er zijn vaste umlautpatronen, hieronder gegeven en toegelicht aan de hand van een verkleinwoord.

{|
|'''klank'''
|'''voorbeeld'''
|-
|a > e
|''man - menneke''
|-
|aa > ae
|''aap - aepke''
|-
|ao > äö
|''haor'' ("haar") - häörke''
|-
|o > ö
|''pot - pötje''
|-
|ó > u
|''sjtóp - sjtupke''
|-
|oe > uu
|''hoes - huuske''
|-
|ou > ui
|''droum'' ("droom") - ''druimke''
|}

In sommige dialecten is de umlaut van ''aa'' in bepaalde of zelfs alle gevallen verschoven naar de ''ee'' (vb. Maastrichts ''aap - eepke'' i.p.v. ''aepke'')

===Medeklinkers===
[[Bestand:Mouilleringsgebied NL en Belgisch Limburg.png|miniatuur|Mouilleringsgebied in Nederlands- en Belgisch-Limburg.{{Bron?||2023|04|18}}]]
Deze wijken belangrijk minder van het Nederlands af dan de klinkers. Om die reden zullen slechts de bijzondere klanken hier worden weergegeven.

{| class="wikitable"
!klank
!voorbeeld
!uitspraak
|-
|ch
|''ach(t)'' ("acht")
|stemloze velare fricatief ("zachte g")
|-
|g
|''good''
|stemhebbende velare fricatief
|-
|gk
|''zègke'' ("zeggen")
|g als in En., Du. of Fr.
|-
|r
|''raad'' ("wiel")
|[[uitspraak van de r|keel-r]], behalve rond [[Stein (Limburg)|Stein]] en [[Neer (Limburg)|Neer]]
|-
|w
|''wae(m)'' ("wie")
|een halfvocaal, tussen Ndl. en En. ''w'' in
|}
In het gebied tussen [[Weert (stad)|Weert]], [[Reuver]], [[Bocholt (België)|Bocholt]] en [[Sittard]] komt bovendien [[mouillering]] voor. Dat wil zeggen dat de ''t'' en de ''d'' aan het eind van een woord vaak wat [[Palataal|palataler]] worden uitgesproken, namelijk als ''tj'' en ''dj''. De eindklank -''nt/nd'' kan dan ook in -''nj'' veranderen; [[Roermond (stad)|Roermondenaren]] noemen hun stad bijvoorbeeld ''Remu(u)nj''.

== Grammatica ==
Omdat het Limburgse taallandschap is opgebouwd uit verschillende dialecten is er geen sprake van één gedeelde grammatica, zoals een standaardtaal deze wel heeft. Wel bestaan er grammaticale beschrijvingen van individuele dialecten, zoals bijvoorbeeld van het Maastrichts; en zijn er een aantal grammaticale kenmerken te noemen die, in wisselende samenstelling, een groot deel van de Limburgse dialecten typeren.<ref>Flor Aarts: Mestreechs eus moojertaol, 'n besjrijving vaan 't dialek vaan Mestreech, Veldekekring Maastricht, 2001, {{ISBN|9080097497}}</ref><ref name="Wat is Limburgs?" />

=== Toonaccent ===
{{Zie hoofdartikel|Stoottoon en sleeptoon}}
[[Bestand:Germanic pitch.png|thumb|De Limburgs-Ripuarisch-Moezelfrankisch-Luxemburgse [[toontaal|tonaliteit]]. Deze kaart brengt het verspreidingsgebied in beeld van het betekenisdragend verschil a.h.v. [[toontaal|toonhoogte]].]]

Een aanzienlijk deel van de Limburgse dialecten kenmerkt zich door [[tonaliteit]]. Hierbij wordt een verschil in [[toonhoogte]] gebruikt om een verschil in betekenis uit te drukken.<ref>[http://www.uni-koeln.de/phil-fak/phonetik/aktuell/PuP5_Abstracts/Hermans_Meertens_Amsterdam.pdf Ben Hermans, The representation of the 'tonal' accents of Limburg and Ripuarian, Meertens Instituut, Amsterdam]</ref> Het Maastrichtse woord ''stein'' kan bijvoorbeeld op twee verschillende toonhoogten worden uitgesproken, waarbij het enkelvoud (steen) een hoge vlakke ''sleeptoon'' en het meervoud (stenen) een dalende ''stoottoon'' heeft. In dit voorbeeld zijn alle klanken zijn bij beide woorden dezelfde, enkel de ''ei'' is onderhevig aan tonaliteit:

:''Eine stein'' {{IPA|ʃtɛ́íːn²}} 'een steen'; hierin is de ''ei''-[[Tweeklank (taalkunde)|tweeklank]] lang, en gaat de hoogte licht omhoog aan het einde van de sleeptoon.
:''Twie stein'' {{IPA|ʃtɛ́ìn¹}} 'twee stenen'; hierin is de ''ei''-tweeklank bijzonder kort, en daalt de stoottoonhoogte snel naar beneden.

Algemeen wordt aangenomen dat de oorsprong van de Limburgse tonaliteit in Keulen ligt. Historisch gezien was dit de belangrijkste metropool van het gebied en de dialecten van deze streek (het Ripuarisch) kenmerken zich eveneens door tonaliteit.<ref>Rachel Fournier, Carlos Gussenhoven, Jörg Peters, Marc Swerts en Jo Verhoeven: ''De tonen van het Limburgs'' [https://repository.ubn.ru.nl/bitstream/handle/2066/67800/67800.pdf (link)]. [https://web.archive.org/web/20230416115021/https://repository.ubn.ru.nl/bitstream/handle/2066/67800/67800.pdf Gearchiveerd] op 16 april 2023.</ref>

In het gebied van de Limburgse dialecten ligt de noordelijke isoglosse van het gebied waar tonaliteit voorkomt boven [[Weert (stad)|Weert]], onder [[Meijel]] en met een bochtje boven [[Venlo (stad)|Venlo]] en [[Arcen]] heen. Naar het westen toe loopt de tonaliteitslijn over [[Budel]] en [[Maarheeze]] heen en snijdt ze [[Lommel]], de neus van [[Limburg (Belgische provincie)|West-Limburg]] en het gebied rond [[Sint-Truiden]] af.

Vaak is er buiten het tonaliteitsgebied een strook waar men de twee tonen wel kent, maar waar ze niet langer een betekenisverschil uitmaken. Daarnaast zijn er gebieden waar de twee tonen de desbetreffende [[klinker (klank)|klinkers]] dusdanig hebben veranderd, dat de woorden die eerder enkel door stoot- en sleeptoon uit elkaar werden gehouden nu verschillende klinkers hebben. Dit verschijnsel vindt men ten zuiden van Maastricht, in de gemeenten [[Riemst]] en [[Eijsden-Margraten]]. Ook het [[Weerts]] heeft zijn toonoppositie ingeruild voor een oppositie tussen verschillende klinkers.<ref>R.Belemans en R. Keulen, 2004:33</ref>

===Woordgeslacht===
[[File:Illikhoven.jpg|thumb|Tweetalig bord in Illikhoven]]
In tegenstelling tot de Nederlandse standaardtaal en de Noord-Nederlandse dialecten maakt het Limburgs een onderscheid tussen mannelijke, vrouwelijke en onzijdige lidwoorden, verder komt het genus met name bij het bezittelijk voornaamwoord terug.
{| class="wikitable"
|+ Voorbeelden<ref name="Wat is Limburgs?" />
|-
! Mannelijk !! Vrouwelijk !! Onzijdig
|-
| d'n auto || de lamp || 't water
|-
| dezen auto || dees lamp || dit water
|-
| daen auto || die lamp || dat water
|-
| mienen auto || mien lamp || mie water
|}

===Meervoudsvorming===
Naast meervoudsvorming door middel van stoon- en sleeptonen, kennen de Limburgse dialecten ook veel zelfstandige naamwoorden zonder meervoudsuitgang.

{| class="wikitable"
|+ Voorbeelden<ref name="Wat is Limburgs?" />
|-
! Limburgse variëteit !! Nederlands
|-
| sjoon || schoen, schoenen
|-
| paej || pad, paden
|-
| tek || tak, takken
|-
| smeej || smid, smeden
|}

=== Verdubbeling werkwoordsuitgang bij vraagzinnen ===
Bij bepaalde werkwoorduitgangen van de tweede en derde persoon enkelvoud, wordt de uitgang van het werkwoord ook aan vraagwoorden en voegwoorden vastgeplakt.

{| class="wikitable"
|+ Voorbeelden<ref name="Wat is Limburgs?" />
|-
! Limburgse variëteit !! Nederlands
|-
| Doe drink'''s.''' || Jij drinkt
|-
| Ich vraog of-'''s''' doe drink'''s.''' || Ik vraag of jij drinkt.
|-
| Geer wil'''t''' || U wilt
|-
| Wie-'''t''' geer dat wil'''t''' doon? || Hoe u dat wilt doen?
|}

=== Werkwoordsafleiding ===
De Limburgse dialecten kennen een eigen vorming van zelfstandige naamwoorden uit werkwoorden door toevoeging van het prefix ge- en het affix -s. Bijvoorbeeld: ''gedoons'' of ''gedeuns'' (‘gedoe’) en ''gevaers'' (‘rijtuig’), afgeleid van respectievelijk de werkwoorden ‘doen’ en ‘varen’.<ref name="Wat is Limburgs?" />

===Werkwoorden ===
De Limburgse dialecten onderscheiden zich bij de vervoeging van sterke werkwoorden van het Standaardnederlands door de afwijkende vervoeging van de tweede (jij) en derde persoon (hij, zij, het) enkelvoud, waarbij een [[Umlaut (klank)|umlaut]] optreed:<ref name="Bakkes">
{{Citeer boek |achternaam= |voornaam= |auteur= P. Bakkes, T. van de Wijngaard|titel= Jaarboek 2016 Veldeke Limburg|url= http://www.veldeke.net/wp-content/uploads/2017/05/Jaarboek-2016-Veldeke-Limburg.pdf|hoofdstuk= |uitgever= |plaats= |datum= 2017|pagina= 92|isbn= 978-90-74423-13-7|taal= |bezochtdatum= 2023-02-17 |archiefurl=https://web.archive.org/web/20230217172142/http://www.veldeke.net/wp-content/uploads/2017/05/Jaarboek-2016-Veldeke-Limburg.pdf |archiefdatum=2023-02-17}}</ref>

{| class="wikitable"
|+
|-
! Limburgs !! Standaardnederlands !! Opmerkingen
|-
| ich loup || ik loop ||
|-
| doe löps || jij loopt || ou ⭢ ö
|-
| hae/zie löp || hij/zij loopt || ou ⭢ ö
|-
| veur loupe || wij lopen ||
|-
| geur loup || jullie lopen ||
|-
| zie loupe || zij lopen ||
|}

Daarnaast kennen werkwoorden in de Limburgse dialecten regressieve assimilatie ten opzichte van progressieve assimilatie in het Standaardnederlands. Hierbij veranderen stemloze (harde) medeklinkers in stemhebbende (zachte) medeklinkers als op de werkwoordstam een klinker of zachte medeklinker volgt:<ref name="Bakkes" /><ref name="Wat is Limburgs?" />

{| class="wikitable"
|+
|-
! Werkwoord !! Progressieve assimilatie <br />(Standaardnederlands)!! Regressieve assimilatie <br />(Limburgse variëteiten)
|-
| missen || mis + te ⭢ miste || mis + te ⭢ mizde
|-
| boffen || bof + te ⭢ bofte || bof + te ⭢ bovde
|-
| soppen || sop + te ⭢ sopte || sop + te ⭢ sobde
|}

===T-deletie===
Veel Limburgse dialecten kennen vormen van [[t-deletie]], waarbij de t-klank wegvalt na de klinkers of medeklinkers. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen interne als externe t-deletie. Bij externe t-deletie vervalt de -t die op het einde van een woord of net voor de woordgrens, bij interne t-deletie gebeurd dit hiervoor. Binnen de Limburgse dialecten is externe t-deletie relatief veelvoorkomend, interne -t-deletie is zeldzamer en meer typerend voor de oostelijke en zuidelijke Limburgse dialecten.<ref>De Wulf, Chris en Johan Taeldeman: T-deletie in de Nederlandse dialecten: een globaal overzicht. In: Taal & Tongval themanr. 19 (2006), p. 244-272.</ref>

==Woordenschat==
{{Twijfel-gedeelte|De bronvermelding voor vrijwel alle gegeven taalvoorbeelden ontbreekt volledig.|2023|02|07}}
De [[woordenschat]] van het Limburgs komt grotendeels overeen met die van het [[Nederlands]], maar heeft - met name in de meer [[Zuidoost-Limburgs|zuidoostelijke]] streken - ook veel overeenkomst met die van de Duitse dialecten, zonder dat dit aan een rechtstreekse invloed van het Duits toe te schrijven hoeft te zijn. Vooral in de omgeving van Maastricht, maar sporadisch ook wel noordelijker heeft het [[Frans]] invloed gehad. Soms worden woorden afkomstig uit het Frans en Duits samen met hun "verlimburgste" Nederlandse [[vertaalequivalent]] door elkaar heen gebruikt worden. Zo zijn er bijvoorbeeld in het Maastrichts vier woorden voor "helemaal" (''hielemaol'' (een [[neerlandisme]]), ''gans'', ''gaar'' en ''gaaroets'' (weinig gebruikt).

Een voorbeeld van een met het Duits overeenstemmend woord is ''ummer'' (altijd), wat correspondeert met D. ''immer'' (het substantief ''ummer'' betekent overigens ''emmer''). Anders dan bij ontlening uit het Frans is het vaak niet eenvoudig vast te stellen of een Duits-klinkend woord wel echt ontleend is of dat het misschien al van vroeger uit tot het Limburgs taaleigen behoort. Een goed voorbeeld van een uit het Frans afkomstig woord is ''versjèt'' (vork), wat ontleend is aan het Franse ''fourchette''. Het is ook in Midden-Limburg bekend, en in Noord-Limburg als ''vorkèt''. Zo wordt ook een krant nog vaak een ''gezèt'' genoemd, naar het Franse ''gazette''.

Gezien de ligging tussen drie Europese culturen, de Nederlandse, Franse en Duitse, is het niet verwonderlijk dat de plaatselijke dialecten hier sporen van laten zien. In de loop van de geschiedenis werden verschillende delen van het moderne Limburg opgedeeld of behoorden zij toe aan [[vorstendom]]men waarvan het grootste deel zich niet in de [[Nederlanden]] bevond.

In Belgisch-Limburg en Maastricht werd tot in de 20e eeuw Frans gesproken door de hogere burgerij. In het uiterste zuidoosten langs de Duitse grens ([[Heerlen]] en [[Kerkrade (plaats)|Kerkrade]]) kende men beter [[Standaard Duits|Standaardduits]] dan [[Standaardnederlands]]. Door het gebruik van het Standaardnederlands in het onderwijs hebben veel Limburgse woorden met een Franse of Duitse oorsprong in de 20e eeuw plaats moeten maken voor Nederlandse woorden. Zo zijn de typisch Maastrichtse woorden ''brazzelèt'' (armband) en ''hospitaol'' (ziekenhuis) vervangen door ''ermband'' en ''ziekenhoes'', en is het Roermondse ''balt'' (spoedig) ''gaw'' geworden.<ref name="Cornips2412">Cornips (2010), p. 241.</ref> Anderzijds is het gebruik van het [[Wederkerend werkwoord|reflexief]] 'zich' (zoals in ''zich get gelle/kaupe'', "zich" iets kopen) volgens een onderzoek uit 1994 toegenomen.<ref>Cornips (2010), p. 247.</ref>

Limburgse dialectwoordenboeken vertonen vaak een discrepantie tussen de in de woordenboeken vastgelegde en de werkelijke gesproken taal doordat veel van de samenstellers van deze dialectwoordenboeken menen dat de dialecten van de beide Limburgen snel aan het verloederen zijn onder invloed van het Standaardnederlands. Deze visie wordt in verschillende inleidingen tot uitdrukking gebracht en leidt ertoe dat de woordenschat die in de woordenboeken wordt opgenomen vaak gekoppeld is aan het taalgebruik van oudere sprekers.<ref>Nicoline van der Sijs: Taaltrots: purisme in een veertigtal talen, 1999, p. 43.</ref>

Enkele voorbeelden van Duitse en Franse invloeden:
* ([[Venloos]]) '''verket''', (Frans) fourchette - vork
* ([[Weerts]]) '''verket''', (Frans) fourchette - vork
* ([[Weerts]]) '''kuus (of vêrke)''', (Frans) cochon - varken
* ([[Maastrichts]]) '''avvencere''' (Frans) avancer - opschieten
* ([[Maastrichts]]) '''versjèt''', (Frans) fourchette - vork
* ([[Maastrichts]]) '''huie''', (Frans) aujourd<nowiki>'</nowiki>''hui, (Duits) heute'' - vandaag
* ([[Maastrichts]]) '''kuusj''', (Frans) cochon - varken
* ([[Maastrichts]]) '''rappelere''', (Frans) rappeler - herinneren
* ([[Maastrichts]]) '''sjomaasj''' (Frans) chômage - werkloosheid
* ([[Roermonds]]) '''versjèt''', (Frans) fourchette - vork
* ([[Sittards]]) '''versjèt''', (Frans) fourchette - vork
* ([[Heerlens]]) '''versjet''', (Frans) fourchette - vork
* ([[Kerkraads]]) '''versjet''', (Frans) fourchette - vork
* ([[Kerkraads]]) '''tsiedónk''', (Duits) Zeitung - krant
* ([[Kerkraads]]) '''Wainachte''', (Duits) Weihnachten - kerstmis
* ([[Kerkraads]]) '''tsóg''', (Duits) Zug - trein
* ([[Vaalser dialect]]) '''versjet''', (Frans) fourchette - vork
* ([[Vaalser dialect]]) ''' tsiedoeng''', (Duits) Zeitung - krant

In [[Belgisch-Limburg]] is de Franse invloed ook na 1839 (splitsing van Limburg) blijven bestaan en zelfs versterkt. Dit hangt samen met de sociaal zwakke positie van het Nederlands als standaardtaal en de sterke positie van het Frans als belangrijkste (en lange tijd enige) officiële taal van [[België]] tot aan de [[Tweede Wereldoorlog]]. Daardoor telt het Belgisch-Limburgs net als het Maastrichts een groot aantal Franse leenwoorden, vooral op het vlak van nieuwe technologieën en de administratie. Algemene voorbeelden zijn ''remorque'' voor aanhangwagen, ''compteur'' voor [[elektriciteit]]smeter, ''embrayage'' voor koppeling, ''kader'' voor fietsframe, ''camion'' voor vrachtwagen, ''facteur'' voor postbode, ''madame'' als aanspreking voor mevrouw, maar ook samenvoegingen zoals ''vitessebak'' voor [[versnellingsbak]].

Deze Franse invloed is het sterkst in het Zuidwest-Limburgs, bijvoorbeeld in de dialecten van [[Sint-Truiden]] en [[Tongeren (stad)|Tongeren]] op de taalgrens, mede omdat veel Limburgers nog tot ruim de tweede helft van de twintigste eeuw gingen werken in het industriecentrum rond [[Luik (stad)|Luik]]. Ook kende de provinciehoofdplaats [[Hasselt (België)|Hasselt]] nog lang een Franstalige [[bourgeoisie]].

==Schrijftaal==
===Spelling===
{{Zie hoofdartikel|Spelling 2003 voor de Limburgse dialecten}}
Het Limburgs is geen eenheidstaal, waardoor Limburgse teksten altijd in een bepaald dialect worden geschreven, waarbij de gebruikte spelling van persoon tot persoon kan wisselen. De Limburgse dialectvereniging Veldeke heeft wel een spellingsysteem voor alle dialecten opgesteld, met als doel dat dezelfde klank in elk dialect hetzelfde geschreven kan worden, de zogenaamde Veldekespelling. De eerste Veldekespelling werd in 1928 gepubliceerd, waarna in 1952, 1983 en 2000 [[spellingwijziging|aanpassingen]] van dit spellingsysteem plaatsvonden.<ref>Bakkes (2002), p. 43.</ref> Dit spellingsysteem geniet geen officiële status, maar wordt wel als "officieel gepromoot" aangeduid wegens het gebruik van deze spelling binnen de [[Raod veur 't Limburgs]] en Vereniging Veldeke.<ref>Pierre Bakkes, Herman Crompvoets, Jan Notten & Frans Walraven: [https://www.veldeke.net/wp-content/uploads/2020/12/Spelling-2003.pdf Spelling 2003 voor de Limburgse dialecten Spelling 2003 voor de Limburgse dialecten], pp. 8, {{ISBN|90-77457-02-X}}. [https://web.archive.org/web/20231016030147/https://www.veldeke.net/wp-content/uploads/2020/12/Spelling-2003.pdf Gearchiveerd] op 16 oktober 2023.</ref><ref>{{Citeer tijdschrift |achternaam=Assendelft |voornaam=Brenda |titel=De codificatie van het Limburgs: Motieven en hun patronen |url=https://www.aup-online.com/content/journals/10.5117/TET2019.1.ASSE |jaargang=71 |tijdschrift=Taal en Tongval |datum=2019-12-01 |taal=en |nummer=1 |doi=10.5117/TET2019.1.ASSE |issn=0039-8691 |pagina's=1–30 |archiefurl=https://web.archive.org/web/20230213223341/https://www.aup-online.com/content/journals/10.5117/TET2019.1.ASSE |archiefdatum=2023-02-13}}</ref> De Veldekespelling wordt o.a. gehanteerd bij tweetalige plaatsnaamborden<ref>{{Citeer web |url=https://egelzerplat.nl/wp-content/uploads/2020/07/Limburgse_Plaats_en_Gemeentenamen_Lmb.pdf |titel=Lies van Limburgse Plaats- en Gemeintenamen in 't Limburgs |achternaam=Bakker |voornaam=Frens |datum=Oktober 2002 |bezochtdatum=2023-02-13 |taal=li |archiefurl=https://web.archive.org/web/20210706124915/https://egelzerplat.nl/wp-content/uploads/2020/07/Limburgse_Plaats_en_Gemeentenamen_Lmb.pdf |archiefdatum=2021-07-06}}</ref> in Nederlands Limburg. De meest recente versie van de spelling dateert uit 2003.

=== Algemeen Geschreven Limburgs ===
De journalist [[Paul Prikken]] (1946-2013) ontwikkelde in 1994 een eigen standaardvorm, het Algemeen Geschreven Limburgs, die hij in zijn woordenboek 'De taal van de Maas' voorstelde en tussen 1995 en 2004 voor zijn columns in het dagblad ''[[De Limburger]]'' toepaste. Dit Algemeen Geschreven Limburgs vond weinig weerklank. Een voorstel om het op provinciaal niveau te gebruiken, werd afgewezen.<ref name="web.archive.org">[https://web.archive.org/web/20120808170520/http://www.limburghuis.nl/Archief/toelichtGS.htm Paul Prikken en Wim Kuipers, Een toelichting op het AGL, brief aan de fracties van de Provinciale Staten van Nederlands-Limburg] 27 juni 2000</ref> De [[Radboud Universiteit]], de [[Katholieke Universiteit Leuven]], [[Vereniging Veldeke|Veldeke Limburg]] en de Belgische provincie Limburg pleitten tegen de invoering van een standaard schrijftaal omdat dit de grote verscheidenheid van de Limburgse dialecten niet ten goede zou komen.<ref name="web.archive.org" /><ref>Erken Limburgs niet als schrijftaal, NRC, 4 september 2000 [https://www.nrc.nl/handelsblad/van/2000/september/04/erken-limburgs-niet-als-schrijftaal-7508548 online]</ref>

== Status ==
=== Nederland===
In de nasleep van de Nederlandse opname van het Nedersaksisch binnen het [[Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden]] in 1996, werd door de provincie Limburg aan de Vereniging Veldeke gevraagd om te onderzoeken in hoeverre zij voor het Limburgs aanspraak kon maken op dezelfde status.<ref name="Kroon">S. Kroon: Dialect in Limburg, in: Dialect en school in Limburg, 2004, pp. 29</ref> Veldeke stelde hierop een werkgroep in, met als primaire opdracht te onderzoeken of het Limburgs aan dezelfde criteria voldeed als die waarop de eerdere erkenning van het Nedersaksisch was gebaseerd.<ref name="Kroon" /><ref name="Roders">Elise Roders: [https://web.archive.org/web/20110512172425/http://www.limburghuis.nl/Archief/SCRIP_TIL.htm Europees Taalbeleid: Een onderzoek naar de totstandkoming, de inhoud en de implementatie van het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden], Katholieke Universiteit Brabant, 2000, Hoofdstuk 6.</ref>

De werkgroep toetste het Limburgs dus niet apart aan de relatief beperkt omschreven eisen van het handvest, maar vergeleek de taalaspecten van het eerder erkende Fries en het Nedersaksisch met die van het Limburgs. Op basis van de attesten van drie externe experts, dr. [[Janine Berns]], prof. dr. [[Ludger Kremer]] en prof. dr. [[Toon Weijnen]], concludeerde de werkgroep dat het Limburgs in minstens even sterke mate aan de gestelde criteria voldeed als het Nedersaksisch en zodoende in aanmerking zou komen voor aanmelding bij het Handvest. De werkgroep stelde hierbij expliciet dat de erkenning van het Limburgs niet moest worden gezien als een ingrijpen in wetenschappelijke terminologie of in de talige praktijk, maar als een publiekrechtelijke erkenning van cultuurvariatie en verscheidenheid binnen de Limburgse dialecten en hun positie ten opzichte van het Algemeen Nederlands.<ref name="Roders" /> Zodoende maakte de werkgroep in haar advies nadrukkelijk geen beweringen over de taal- of dialectstatus van het Limburgs en geeft als definitie hiervan "de streektaal die, in diverse varianten, wordt gesproken in de Nederlandse provincie Limburg".<ref name="Wat is Limburgs?" /><ref name="Streektaal 1996, p.2" />

Op 1 maart 1996 publiceerde de werkgroep haar "Advies inzake de erkenning van het Limburgs als streektaal" dat leidde tot het verzoek van de Provincie Limburg om het Limburgs onder het Europese handvest te erkennen, dat vervolgens door de Nederlandse regering in 1997 zonder verdere inhoudelijke toetsing werd gehonoreerd.<ref name="Roders" /> Het Limburgs is daarmee een van de vijf onder het Handvest erkende minderheidstalen in Nederland, samen met het al eerdergenoemde Nedersaksisch, het [[Jiddisch]], het [[Sinti-Romanes]] en het [[Westlauwers Fries|Fries]].<ref>{{Citeer web |url=https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/erkende-talen/vraag-en-antwoord/erkende-talen-nederland |titel=Welke erkende talen heeft Nederland? - Rijksoverheid.nl |achternaam=Koninkrijksrelaties |voornaam=Ministerie van Binnenlandse Zaken en |datum=2016-01-11 |bezochtdatum=2023-03-16 |werk=www.rijksoverheid.nl |taal=nl |archiefurl=https://web.archive.org/web/20230318025031/https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/erkende-talen/vraag-en-antwoord/erkende-talen-nederland |archiefdatum=2023-03-18}}</ref> Het Limburgs geniet hierbij dezelfde status als het [[Nedersaksisch]], specifiek erkenning onder Deel II van het handvest. In tegenstelling tot in Deel III erkende talen (zoals het Fries) kunnen onder Deel II erkende talen geen specifieke rechten aan deze erkenning ontlenen. Wel is vastgelegd dat het gebruik van deze talen door de overheid gestimuleerd moet worden.<ref name="Cornips2412" /><ref name="Caluwe">Taalvariatie en taalbeleid, J. De Caluwe. Blz. 112-113/127.</ref>

==== Kritiek ====
Het besluit tot erkenning als streektaal en het eraan voorafgaande proces zijn niet onomstreden geweest. Zo omschreef taalwetenschapper [[Johan De Caluwe]] de erkenning van het Limburgs als niet meer dan symbolisch en uitte de [[Nederlandse Taalunie]] haar ongenoegen over het feit dat zij als adviesorgaan niet betrokken werd bij het verzoek van de provincie Limburg om het Limburgs te erkennen.<ref name="Caluwe" /> De toenmalige algemeen secretaris van de Taalunie, stelde dat dit wel had moeten gebeuren, omdat het Limburgs in elk geval altijd impliciet als Nederlands beschouwd werd waardoor het argument dat het Limburgs niets met het Nederlands te maken zou hebben en dus geen onderwerp zou zijn geweest om door de Taalunie te worden behandeld, niet opging. Volgens de Taalunie werd met de erkenning van het Limburgs wel degelijk een beslissing genomen over het Nederlands en hoorde de Taalunie geraadpleegd te worden. In 2000 gaf de Nederlandse regering toe dat het verstandiger was geweest om het verzoek van de provincie Limburg wel ter toetsing voor te leggen aan de Taalunie. Als gevolg hiervan werd in het Comité van Ministers van de Taalunie dan ook afgesproken om toekomstige verzoeken wel voor te leggen aan de Taalunie.<ref name="Roders" /><ref name="Caluwe" /> Een later verzoek om ook het [[Zeeuws]] als erkende streektaal op te nemen in het Handvest, werd als indirect gevolg hiervan wel afgewezen.<ref name="Caluwe" />

=== België ===
Sinds 24 december 1990 erkent de [[Franse Gemeenschap]] alle inheemse minderheidsdialecten die, naast het Frans, zijn ontstaan op het grondgebied van Brussel en Wallonië als "inheemse regionale talen". Het decreet omvat zowel alle [[Romaanse talen|Romaanse]] als alle [[Germaanse talen|Germaanse]] taalvormen, waardoor ook de Limburgse dialecten, hoewel niet expliciet genoemd in de wetstekst, in dit gebied onder deze erkenning vallen.<ref>{{Citeer web |url=https://limburgs.org/nl/limburgs/ |titel=Limburgse Taal |auteur= |datum= |bezochtdatum=2023-02-18 |uitgever=Limburgse Academie |archiefurl=https://web.archive.org/web/20230208230412/https://limburgs.org/nl/limburgs/ |archiefdatum=2023-02-08}}</ref><ref>{{fr}}{{Citeer tijdschrift |achternaam=Dassargues |voornaam=A. |titel=La politique linguistique et culturelle des langues régionales en Belgique francophone de 1990 à 2018 |url=https://gerflint.fr/Base/Paysgermanophones11/dassargues.pdf |jaargang= |tijdschrift=Synergies Pays Germanophones |datum=2018 |nummer=11 |pp=49-62}}</ref><ref>{{Citeer web |url=https://objectifplumes.be/complex/langues-regionales/ |titel=Littérature en langues régionales |bezochtdatum=2023-03-02 |werk=Objectif plumes |taal=fr |archiefurl=https://web.archive.org/web/20230302124531/https://objectifplumes.be/complex/langues-regionales/ |archiefdatum=2023-03-02}}</ref>

In de [[Vlaamse Gemeenschap|Vlaamse gemeenschap]], waar de discussie na de erkenning van het Limburgs in Nederland ook op gang kwam, werd door de overheid om taalkundig advies bij onder meer de [[Nederlandse Taalunie]] gevraagd. Het verzoek om ook hier het Limburgs te erkennen, werd afgewezen.<ref name="Caluwe" />

== Varia ==
* Op 18 juni 2022 is een gesproken dialectwoordenboek gelanceerd, ‘Neroterse kāl’. Dit bevat meer dan 4000 gesproken [[Neeroeteren|Neeroeterse]] dialectwoorden. Dit is het eerste gesproken dialectwoordenboek in Belgisch Limburg en, bij uitbreiding, in België.{{Bron?||2023|02|13}}
* In het ''[[NRC Handelsblad]]'' verscheen in september 2006 een bijlage over het grensoverschrijdende "toontaal"-karakter van het Limburgs, van de hand van wetenschapsjournalist [[Berthold van Maris]].<ref>[https://www.nrc.nl/nieuws/2006/09/09/limburgse-hoogten-11191129-a260774 nrc.nl, ''Limburgse hoogten'', 09-09-2006]. [https://web.archive.org/web/20230214154905/https://www.nrc.nl/nieuws/2006/09/09/limburgse-hoogten-11191129-a260774 Gearchiveerd] op 14 februari 2023.</ref>
* Een typisch Limburgse woordvorm of een aan het Limburgs ontleende woord of uitdrukking wordt ook wel [[limburgisme]] genoemd (analoog aan bijv. [[neerlandisme]]).<ref>{{Citeer tijdschrift |achternaam= De Vaan|voornaam= M.|datum= 2007|url= https://www.dbnl.org/tekst/_tij003200701_01/_tij003200701_01_0023.php|titel= Limburgismen in het handschrift-Borgloon|tijdschrift= Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde|jaargang= 123|nummer= |pp= 298-332 |archiefurl=https://web.archive.org/web/20230214154205/https://www.dbnl.org/tekst/_tij003200701_01/_tij003200701_01_0023.php |archiefdatum=2023-02-14}}</ref>

== Externe links ==
* [http://e-wld.nl Elektronisch Woordenboek van de Limburgse Dialecten]
* [http://www.vanoostendorp.nl/fonologie/tongval/t33.html De Chinezen van Nederland] over het gebruik van [[Stoottoon en sleeptoon|stoottonen]] en [[Stoottoon en sleeptoon|sleeptonen]] in het Limburgs
* [https://web.archive.org/web/20100528030840/http://cf.hum.uva.nl/natlearn/limburgs/limbvrg.html Limburgs als streektaal: tien vragen]
* [https://web.archive.org/web/20100205094340/http://taal.phileon.nl/lim_advies.php Streektaal.net: Limburg]
* [https://www.limburgsedialecten.be/ Limburgse Dialecten] (een verzameling opnames van streekdialecten en volksverhalen)
* [https://www.nerotersekal.be/ NeroterseKāl], online gesproken woordenboek van het Neeroeters
* https://e-wld.nl/ woordenboek van de Limburgse dialecten (WLD)

{{Appendix||2=
==Bronnen en verwijzingen==
===Voetnoten===
{{References|group=noten}}
=== Referenties ===
{{References}}
==Literatuur==
* {{aut|[[Pierre Bakkes|Bakkes, Pierre]]}} (2002): ''Taal in stad en land: Venloos, Roermonds en Sittards''. {{ISBN|90-12-09014-8}}
* {{aut|Belemans, R., en R. Keulen}} (2004): ''Taal in stad en land: Belgisch-Limburgs'', {{ISBN|9020958550}}
* {{aut|Belemans, R., J. Kruijsen en J. Van Keymeulen}} (1998): 'Gebiedsindeling van de zuidelijk-Nederlandse dialecten', in: ''Taal en Tongval'', jaargang 50, nr. 1 ([https://web.archive.org/web/20120204095100/https://fuzzy.arts.kuleuven.be/rewo/gebiedsindeling.htm Gebiedsindeling])
* {{aut|[[Leonie Cornips|Cornips, Leonie]]}} (2010): 'Taal en spraak', in: ''Limburg. Een geschiedenis, deel 3, vanaf 1800'', pp. 239-250. [[Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap|LGOG]], Maastricht. {{ISBN|978-90-819602-2-9}}
* {{aut|Daan, J. en D. Blok}} (1969): ''Van Randstad tot Landrand. Bijdragen en Mededelingen der Dialectcommissie van de KNAW XXXVI''. Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij, Amsterdam, 54 pagina's met kaart en grammofoonplaat.
* {{aut|Frins, Jean}} (2009): 'Karolingisch-Frankisch: De bijzondere volkstaal rondom het Vaalser Drielandenpunt', in: ''Historische en Heemkundige studies in en rond het Geuldal'', nr. 19, pp. 232-249 ([https://web.archive.org/web/20110726094300/http://www.osmoddersproak.com/index.php?option=com_content&task=view&id=14&Itemid=75 online tekst]); eerder verschenen als: {{de}} Frins, Jean (2006): 'Karolingisch-Fränkisch: Die plattdütsche Volkssprache im Aachener Dreiländereck', in: ''Im Göhltal'' (Kelmis), 78, pp. 80-99.
* {{aut|Giesbers, Charlotte}} (2008): ''Dialecten op de grens van twee talen: een dialectologisch en sociolinguïstisch onderzoek in het Kleverlands dialectgebied'', proefschrift Radboud Universiteit Nijmegen, 26 juni 2008 ([https://repository.ubn.ru.nl/bitstream/2066/67849/1/67849.pdf download pdf])
* {{de}} {{aut|Goossens, Jan}} (1965): 'Die Gliederung des Südniederfränkischen', in: ''Rheinische Vierteljahrsblätter'', nr. 30, pp. 79-94
* {{aut|Hoppenbrouwers, C. en G.}} (2001): ''De indeling van de Nederlandse streektalen. Dialecten van 156 steden en dorpen geklasseerd volgens de FFM''. Van Gorcum, Assen. {{ISBN|9789023237310}} ([http://taal.phileon.nl/kaart/hoppenbrouwers.php website])
* {{aut|[[Jos. Schrijnen|Schrijnen, Jos.]]}} (1902): 'Benrather-, Uerdinger- en Panningerlinie', in: ''Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde'', jaargang 21. E.J. Brill, Leiden
* {{aut|Schrijnen, Jos.}} (1907): 'Taalgrenzen in Zuidnederland. - het Mich-kwartier', in: ''Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde'', jaargang 26. E.J. Brill, Leiden
* {{aut|Vaan, M.A.C. de}} (2010): 'De oorsprong van de Limburgse toonaccenten: een kritische update', in: ''Veldeke Jaarboek'', pp. 23-34
* {{de}} {{aut|Wenker, Georg}} (1877): 'Das Rheinische Platt'. Herdruk in: ''Sammlung deutsche Dialektgeographie'', Heft 8 (1915), Marburg
* {{de}}/{{fr}} {{aut|Wintgens, Leo}} (1998): ''Et Hat van os Plat: Précis populaire de grammaire de la langue régionale germanique dans l'ancien Duché de Limbourg - Abriss einer Grammatik der germanischen Regionalsprache im Bereich des ehemaligen Herzogtums Limburg''. 1e uitgave: Obelit, Cahiers de Linguistique-Sprachhefte I, Montzen, 1998, 68 pp. 2e uitgave in: ''Section wallonne de la Commission royale de Toponymie et de Dialectologie à Bruxelles'', deel LXXI (1999), pp. 34-138. 3e uitgave: Obelit, Montzen, 2001, 106 pp.
}}
{{Wikibooks|Limburgs|Cursus Limburgs (in opbouw)}}
{{InterWiki|code=li}}
{{Navigatie streektalen Vlaanderen en Nederland}}
{{Navigatie dialecten van het Zuid-Nederfrankisch}}
{{Navigatie Germaanse talen}}
{{Commonscat}}

[[Categorie:Limburgs| ]]