Brontekst bekijken van Voorcompagnie

[[Bestand:De terugkomst in Amsterdam van de tweede expeditie naar Oost-Indië, Hendrik Cornelisz Vroom, 1599, Rijksmuseum SK-A-2858.jpg|thumb|400px|Terugkeer van de tweede Azië-expeditie van de [[Oude Compagnie]] onder Jacob van Neck in 1599 door [[Cornelis Vroom]] (ca. 1591-1661)]]
Een '''voorcompagnie''' is een handelscombinatie uit de [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden]] die handel dreef op [[Azië]] tussen 1594 en 1602, voordat de [[Vereenigde Oost-Indische Compagnie]] (VOC) werd gesticht. De voorcompagnieën werden gefinancierd door rijke [[Nederlanden|Noord-Nederlandse]] kooplieden en rijke immigranten uit de [[Zuidelijke Nederlanden]]. Vanwege de moordende onderlinge concurrentie werden de compagnieën in 1602 door de overheid gedwongen zich voor 21 jaar te verenigen in de VOC, die het alleenrecht op de Aziatische vaart kreeg.<ref name="FG1992">{{aut|[[Femme Gaastra|Gaastra, F.]]}}, ''De VOC en het Aziatische handelssysteem'' (1992)</ref>

== Geschiedenis ==
Voordat de VOC in 1602 het licht zag bestonden er in het tijdsbestek van zeven jaar twaalf verschillende voorcompagnieën:

{{Kolommen lijst | inhoud=
*[[Compagnie van Verre]] 
*[[Nieuwe of Tweede Compagnie]] 
*[[Oude Compagnie]]  
*[[Brabantsche Compagnie|(Nieuwe) Brabantse Compagnie]] 
*[[Magelhaensche Compagnie|Magelhaense Compagnie]] - Rotterdam
*[[Magelhaense Compagnie - Amsterdam]]
*[[Veersche Compagnie|Veerse Compagnie]] 
*[[Middelburgsche Compagnie|Middelburgse Compagnie]]
*[[Vereenigde Amsterdamsche Compagnie|Verenigde Amsterdamse Compagnie]] 
*[[Compagnie van De Moucheron]] 
*Delftse Vennootschap<ref>geen expeditie</ref>  
*[[Vereenigde Zeeuwsche Compagnie|Verenigde Zeeuwse Compagnie]] 
}}

Volgens een tijdgenoot "zeilde men elkaar het geld uit de beurs en de schoenen van de voeten".<ref>{{aut|Jaap ter Haar}}, ''Geschiedenis van de Lage Landen / 2 Heersers der Nederlanden / druk 1: heersers der Nederlanden'' (2008:226). Uitgeverij Kok. {{ISBN|9789043509596}}.</ref> In totaal werden er tussen 1594 en 1601 vijftien expedities uitgestuurd (zie onder) waaraan 65 schepen deelnamen, inclusief de vier schepen van de vloot ''[[Eerste Schipvaart]]'', en exclusief de drie barre en mislukte tochten via de Noordkaap.

In 1598 fuseerde de Compagnie van Verre met de Nieuwe of Tweede Compagnie, in 1597 opgericht door [[Geurt van Beuningen]] en [[Cornelis van Campen]]; daarmee werd het kapitaal verdubbeld. Deze fuseerde in het najaar van 1600 met de Brabantse Compagnie tot Vereenigde Amsterdamse Compagnie door bemiddeling van de burgemeesters e.a. De oudste bewindhebber was [[Syvert P. Sem]]. Alle schepen kregen instructies om eerlijk handel te drijven als koopvaarders zonder soldaten of krijgsvolk om enige offensieven op steden, sterkten of kastelen te plegen, of om Portugese of Spaanse kraken te veroveren. Zelfs een verzoek of sterke aandrang van burgemeesters om soldaten te sturen met de schepen onder Wolfert Harmensz. ten behoeve van de koning van [[Ternate (eiland)|Ternate]] en de Nederlanders op de Molukken hadden zij afgeslagen daar zij een compagnie van kooplieden waren, en participanten op deze voorwaarden hun geld hadden ingelegd, en die liever wilden uittreden dan dit toelaten.<ref>NA 30452-196/140v-142, dd 4 december 1608.</ref>

In Rotterdam werd de Magelhaense Compagnie opgericht. De Middelburgse en Veerse Compagnie ([[Balthasar de Moucheron]]) zijn opgegaan in de Verenigde Zeeuwse Compagnie.
Al deze compagnieën, ook die uit Hoorn, Enkhuizen en Delft hebben in 1601, onder druk van de landsadvocaat [[Johan van Oldenbarnevelt]] toegestemd zich te verenigen tot één compagnie wat leidde tot de oprichting van de [[Verenigde Oost-Indische Compagnie]]. De onderhandelingen duurden een half jaar en de oprichtingsakte, het ''octrooi'' is op 20 maart 1602 gedateerd en bezegeld door de Staten-Generaal en zou 21 jaar gelden. In het octrooi was onder andere geregeld dat de VOC, als tegemoetkoming aan de oprichters van de voorcompagnieën, het monopolie op de vaart op Azië kreeg.<ref name="FG1992"/> Volgens Johan van Oldenbarnevelt zouden door deze combinatie en samenwerking de prijzen niet verder opgejaagd worden; de inlanders en Portugezen zouden niet langer voordeel behalen uit de onderlinge verdeeldheid. De oude en nieuwe bewindhebbers gingen akkoord met een offensief optreden van de VOC ten opzichte van Spanje en Portugal. De bodem van de [[schatkist (overheid)|schatkist]] was in zicht, vanwege de kostbare uitbreiding van de activiteiten van het leger in de [[Zuidelijke Nederlanden]].

== De participanten en bewindhebbers ==
Van de voorcompagnieën is geen enkele oprichtingsakte bekend. De participanten hadden alleen deel in de winst, maar waren uitgesloten van het beheer, hun namen waren alleen bekend aan de bewindhebber, bij wie zij hun geld hadden gedeponeerd. Na iedere reis werd met de deelnemers afgerekend. De bewindhebbers genoten een zeker percentage zowel van de uitrustingskosten als de retouren. De bewindhebbers moesten uit eigen zak de boekhouders, kassiers en het overige personeel bezoldigen. Zij matigden zich het recht van voorverkoop aan waardoor zij een groot deel der aangevoerde [[specerijenhandel|specerijen]] tegen zeer lage prijzen in hun bezit kregen om deze daarna met grote winst te verkopen. Dat wekte in brede kring verontwaardiging op, want andere kooplieden visten achter het net.

== Expedities ==
=== Zeevaarders, kooplieden en reders van de Compagnie van Verre ===
* [[Reynier Pauw]] was ongetwijfeld de initiatiefnemer van de eerste reis naar [[Oost-Indië]].
* [[Dirck van Os]], oprichter van de [[Amsterdamse Wisselbank]], verzekeraar, financier en reder, in 1602 tevens een van de eerste bewindhebbers van de [[VOC-Kamer Amsterdam]].
* [[Cornelis de Houtman]] was de opperkoopman op de eerste Nederlandse expeditie naar Oost-Indië in opdracht van de Compagnie van Verre. Hij vertrok samen met zijn broer [[Frederik de Houtman|Frederick]], [[Pieter Keyser]] en [[Paulus van Caerden]]. Onderweg maakte Keyser astronomische aantekeningen en werd Cornelis de Houtman voor enkele dagen onder curatele gesteld op verdenking van moord.
* [[Jacob Cornelisz. van Neck]] leidde de tweede expeditie, bestaande uit een vloot van acht schepen, samen met [[Wybrand van Warwijck]] en [[Jacob van Heemskerck]]. Het was de meest succesvolle van alle tochten: Van Neck kwam terug met peper, Van Heemskerck met muskaatnoten en Van Warwijck met kruidnagels. Slechts vijftien opvarenden hadden de reis niet overleefd. Bij de eerste tocht stierven daarentegen 160 van de 249 opvarenden.

=== Zeevaarders, kooplieden en reders van de Rotterdamse of Magelhaense Compagnie ===
* [[Johan van der Veeken]] was als [[reder]] en [[koopman (beroep)|koopman]] een zeer vermogend man. Hij was [[bankier]] en geldschieter voor onder andere de [[Staten-Generaal van de Nederlanden|Staten-Generaal]], [[Staten van Holland]] en [[Johan van Oldenbarnevelt]] met wie hij bevriend was. 
* [[Jacques Mahu]] leidde de vijfde expeditie, samen met [[Simon de Cordes]], [[Sebald de Weert]], [[Jacob Janszoon Quackernaeck]], en [[Dirck Gerritsz|Dirck Gerritsz. Pomp]], [[Pseudoniem|alias]] Dirck China
* [[Olivier van Noort]] leidde de zesde expeditie

=== Zeevaarders, kooplieden en reders van de Oude Compagnie ===
* [[Steven van der Haghen]] leidde de zevende expeditie, geassisteerd door [[Willem Cornelisz Schouten]]
* [[Jacob Wilkens]] leidde de zogenaamde achtste. Hij vertrok met vier schepen in december 1599. [[Claes Symonsz. Meebael]] was een onderkoopman op het schip van Wilkens. Hij werd een half jaar op Bantam gestationeerd.
* [[Jacob Cornelisz. van Neck]] maakte eveneens deel uit van de zogenaamde tiende expeditie. Hij vertrok met zes schepen in juni 1600. Deze expeditie is van proviand voorzien door [[Geurt van Beuningen]], een zuivelkoopman.
* [[Wolfert Harmensz]] leidde de dertiende expeditie, in opdracht van de Oude Compagnie. Hij raakte slaags met de Portugezen in de [[Slag bij Bantam]]
* [[Jacob van Heemskerck]] leidde als admiraal de veertiende expeditie in opdracht van Verenigde Amsterdamse Compagnie. Ook bekend als de Atjese vloot. Een van de schippers was [[Adriaen Maertensz. Block]].

=== Zeevaarders, kooplieden en reders van de Nieuwe of Brabantse Compagnie ===
* [[Isaac le Maire]], [[Gerard Reynst]], [[Jacques de Velaer]] waren bewindhebbers
* [[Pieter Both]] leidde de negende expeditie, geassisteerd door [[Paulus van Caerden]]
* [[Guillaume Senescal]] leidde de elfde expeditie, uitgerust door de Brabantse Compagnie

=== Zeevaarders, kooplieden en reders van de Zeeuwse Compagnieën ===
* [[Balthazar de Moucheron]] was de belangrijkste of meest spraakmakende bewindhebber in Zeeland. Hij sloot zich nooit aan bij de overige compagnieën
* [[Gerard le Roy]] leidde de derde expeditie in opdracht van de Middelburgse Compagnie;
* [[Cornelis de Houtman]] leidde de vierde expeditie in opdracht van de Veerse Compagnie van De Moucheron. Als opperkoopman voer [[Coymans|Thomas Coymans]] mee. In Atjeh werd Cornelis vermoord en zijn broer Frederick gevangengenomen. [[Guyon Lefort]] leidde de expeditie terug.
* Gerard le Roy en [[Laurens Bicker]] leidden de twaalfde expeditie, uitgerust door de Vereenigde Zeeuwse Compagnie; bevrijdde Frederik de Houtman
* [[Joris van Spilbergen]] leidde de laatste en vijftiende expeditie van de Nieuwe Zeeuwse Compagnie.
{{Tabel expedities voorcompagnieën}}

==Bronnen==
* {{aut|Gaastra, F.}} (2009) Geschiedenis van de VOC, p.&nbsp;17-22.
* {{aut|Witteveen, M.}} (2002) Een onderneming van landsbelang. De oprichting van de Verenigde Oostindische Compagnie in 1602.

==Referenties==
{{References}}

==Externe links==
* [http://www.vocsite.nl/geschiedenis/index.html De VOC site: ''Voorcompagnieën''] <sup>geraadpleegd 5 september 2014</sup>
* [http://www.vocsite.nl/geschiedenis/schema_voorcomp.html De VOC site: ''Tabel 'Van Voorcompagnie naar VOC] <sup>geraadpleegd 5 september 2014</sup>
* [http://www.colonialvoyage.com/geschiedenis_portugal_overzee/deel15/bijlage_1.0.html COLONIALVOYAGE.COM 'De expedities van de voorcompagniën'] <sup>geraadpleegd 5 september 2014</sup>


[[Categorie:Handelscompagnie]]
[[Categorie:Verenigde Provinciën]]
[[Categorie:Maritieme geschiedenis]]