Brontekst bekijken van Wayana (volk)

[[Bestand:Tribal communities Suriname.png|thumb|400px|{{center|Spreiding van de [[inheemse Surinamers|inheemsen]] en [[Marrons van Suriname|marrons]]: Wayana's in het lichtpaars}}]]
De '''Wayana''' is een [[Inheemse bevolking|inheems]] volk in [[Zuid-Amerika]] dat het [[Wayana (taal)|Wayana]] spreekt.

== Situering ==
De ongeveer 1450 Wayana wonen in het zuidoosten van [[Suriname]], in het grensgebied van Suriname, [[Frans-Guyana]] (zie [[Maripasoula]]) en [[Brazilië]] (de staten [[Pará]] en [[Amapá (staat)|Amapá]]), aan de rivieren [[Lawa (rivier)|Lawa]], [[Litani (Zuid-Amerika)|Litani]], Boven-[[Tapanahony (rivier)|Tapanahony]], [[Paloemeu (rivier)|Paloemeu]] en [[Oelemari (rivier)|Oelemari]]. Zij hebben een gemeenschappelijke geschiedenis en taal en zij houden onderling geregeld contact, waarbij de landsgrenzen voor hen van weinig betekenis zijn. Vanaf de 18de eeuw woonden ze aan twee zijrivieren van de [[Amazone (rivier)|Amazone]], de [[Yari (rivier in Brazilië)|Yari]] en de [[Paru]], maar op de vlucht voor allesverwoestende draagmieren en niet minder verwoestende Europese kolonisten (met hun dodelijke ziekten en de door hen georganiseerde [[slavernij|slavenjachten]]) die zich aan de monding van de Amazone vestigden, en strijd met de [[Wayampi]] trokken zij steeds verder noordwaarts. Zo raakte het stroomgebied van de Jari ontvolkt.

== Leefomgeving ==
[[Bestand:Guyane 0037.jpg|thumb|Vrouw met kind in het dorp [[Antecume Pata]] in [[Frans-Guyana]] in 1979]]
[[Bestand:Guyane 0042.jpg|thumb|Man in [[Antecume Pata]] in 1979]]
De Wayana wonen in dorpen die soms, door huwelijk of door ingrijpen van de Amerikaanse zendelingen, ook inheemsen herbergen van andere volken als [[Teko (volk)|Emerillion]], [[Trio (volk)|Trio]], [[Akuriyo (volk)|Akuriyo]], [[Wayapi]] en vooral [[Aparai (volk)|Aparai]]. Door de oprichting van poliklinieken en scholen is hun oorspronkelijke nomadische levenswijze ingewisseld voor een steeds sterker sedentair bestaan. De Wayana leefden van wat de kostgronden en de jacht hun opleverden.

Door de goudwinning in het gebied en het [[kwik]] dat daarbij gebruikt wordt, is de vis in de rivieren anno 2020 niet meer veilig voor consumptie en zijn de Wayana's in het dorp [[Kawemhakan]] uit nood een fishfarm begonnen.<ref>Dagblad Suriname, [https://www.dbsuriname.com/2020/10/28/wayanas-starten-uit-noodzaak-pilot-eigen-fishfarm-door-kwikvervuiling/ Wayanas starten uit noodzaak pilot eigen fishfarm door kwikvervuiling], 28 oktober 2020</ref> Doordat de goudwinning de rivieren heeft vergiftigd met kwik, zijn de Wayana's overgestapt naar de [[Visteelt|kweek]] van vissen in een [[visvijver|''fishfarm'']]. Door de verstoring van de woongebieden werd ook de landbouw aangepast.<ref name="DWT Mulokot">De Ware Tijd, [http://www.dwtonline.com/laatste-nieuws/2021/04/25/het-inheemse-stereotype-hebben-we-eigenlijk-verbroken/ 'Het inheemse stereotype hebben we eigenlijk verbroken'], 25 april 2021</ref>

Aan het begin van de 21e eeuw is het onderlinge contact tussen Wayana's in Suriname, Frans-Guyana en Brazilië moeilijk zonder een vliegtuig te gebruiken. Hierdoor zijn dorpshoofden geregeld niet aanwezig tijdens krutu's. In het verleden was er een pad naar [[Muloko]] in Brazilië, via de Luwekreek, een zijtak van Litanirivier, waardoor meer dorpen met elkaar in verbinding stonden. In 2020 werkt de stichting [[Mulokot]] uit [[Kawemhakan]] aan plannen om dit pad te ontbossen en begaanbaar te maken.<ref>Dagblad Suriname, [https://www.dbsuriname.com/2020/11/28/wayana-willen-eeuwenoud-pad-herstellen/ Wayana willen eeuwenoud pad herstellen], 28 november 2020</ref> Tijdens de [[coronacrisis in Suriname]], begin jaren 2020, kwam ook onderling overleg op gang via [[Zoom Video Communications|zoom]].<ref name="DWT Mulokot" />

Doordat er sinds de [[Binnenlandse Oorlog]] geen school in Kawemhakan aanwezig was, waren de kinderen sindsdien aangewezen op onderwijs aan de Franse zijde in het Wayanagebied. In 2019 pleitte Pelenapin er daarom bij de Surinaamse regering voor om het gebied opnieuw te voorzien van Nederlandstalig onderwijs. Door de afwezigheid van een school aan Surinaamse zijde groeide een generatie kinderen op die de Nederlandse taal niet meer leerden. Ze spreken [[Wayana (taal)|Wayana]] en [[Frans]].<ref>De Ware Tijd, [https://fathh.com/suriname/nieuws/98092/nederlands-onderwijs-tegen-franse-beinvloeding.html Nederlands onderwijs tegen Franse ‘beïnvloeding’], 29 april 2019</ref> Sinds circa 2020/2021 wordt er op eigen kosten in elk geval weer Nederlandse les gegeven, eveneens op initiatief van Mulokot.<ref name="DWT Mulokot" /> Ook de Nederlandse interkerkelijke stichting Philippus heeft sinds 2019 een onderwijzer bij de Wayana gestationeerd.<ref>Ref. Dagblad 19 okt. 2021</ref>

== Kosmologie ==
In de traditionele [[kosmologie]] van de Wayana is er sprake van een nauw verband tussen natuur en bovennatuur. Het cultuurgoed van de Wayana is bij uitstek oraal van karakter. Zendelingen van de West Indies Mission die in de jaren 60 van de 20e eeuw hun aandacht richtten op de bovenlandse inheemsen in Suriname, beoogden met het propageren van het schrijven in het Wayana slechts de mogelijkheid om de [[Bijbel (christendom)|Bijbel]] te lezen. Uiteindelijk hebben deze [[Christelijke zending|zendingsactiviteiten]], alsook de verregaande bemoeienissen van de centrale overheid en de introductie van de geldeconomie hard meegewerkt aan de afbraak van het traditionele cultuurgoed.

== Dorpen ==
Wayanadorpen hebben zich verenigd bij de [[Vereniging Inheemse Dorpshoofden Suriname]] (VIDS)<ref>VIDS, [https://web.archive.org/web/20211008160839/https://vids.sr/about/dorpsbesturen/ Dorpen en dorpshoofden]</ref> en [[Mulokot]].<ref>Foundation for Farming Nederland, [https://foundationsforfarming.nl/epimatop-suriname/ Epïmatop – Suriname]</ref>

== Cultuurverandering ==
Deze veranderingen brengen onvermijdelijk ook een verandering van cultuur: als jongeren geen jager meer willen worden, hebben ze ook weinig zin de initiatieriten voor jager te ondergaan. Terwijl de ''pïyai'' [[sjamaan|sjamanen]] vroeger geconsulteerd werden bij jagen en vissen, is hun voornaamste taak tegenwoordig beperkt tot het genezen van zieken. De ''pïyai'' werden vroeger ''alïlïman'' genoemd. Het waren zowel mannen als vrouwen, die zich bedienden van een ''malak'' (rammelaar) om hun negatieve krachten (`zwarte magie') aan te wenden. Die vreeswekkende gedaante is al geruime tijd ingeruild voor de wat vriendelijker verschijning van genezer van ziekten, al hebben de Wayana nog altijd respect voor de sjamanen (tegenwoordig alleen nog mannen). De malak is ingeruild voor de tabak en de praktijken worden uitgevoerd in een ''mïmne'' (hut). Het blazen van rook brengt een verandering teweeg vergelijkbaar met een droom. Er verschijnt een pad waarover geesten en ''pïyai'' kunnen reizen; de geesten worden door liederen opgeroepen.

== Belangenbehartiging ==
[[Bestand:Jupta Itoewaki, 3.JPG|thumb|[[Jupta Itoewaki]], 2020]]
Onder leiding van [[Ipomadi Pelenapin]] ([[Kapitein (bestuurder)|hoofdkapitein]] van de Wayana') en [[Jupta Itoewaki]] (voorzitter).<ref name="DWT Mulokot en bio">De Ware Tijd, [https://fathh.com/suriname/nieuws/97493/achtergrond-onderzoek-naar-sociale-ontwrichting-wayanagebied.html Onderzoek naar sociale ontwrichting Wayanagebied], 16 april 2019</ref><ref>Amanda Palis, [http://www.dwtonline.com/laatste-nieuws/2020/01/10/behoud-en-conserveren-inheemse-talen-uitdaging/ Behoud en conserveren inheemse talen uitdaging], De Ware Tijd, 10 januari 2020</ref> werd op 13 april 2018 de [[Mulokot]] opgericht, een belangenorganisatie voor Wayana's<ref name="DWT Mulokot"/> Mulokot vertegenwoordigt bij overlappende zaken ook Wayana's uit aangrenzende landen. Daarnaast onderneemt het andere activiteiten zoals het doen van onderzoek en het verstrekken van informatie via het internet.<ref name="Kraaijer">Paul Kraaijer, [https://web.archive.org/save/https://suriname-mirror.blogspot.com/2020/01/stichting-mulokot-uit-kawemhakand-doet.html Stichting Mulokot uit Kawemhakan doet onderzoek naar oorzaken zelfmoordgevallen onder Inheemse Wayana’s], 11 januari 2020</ref> Sinds 2019 is Mulokot door de VN formeel erkent als inheemse organisatie. 

== Zie ook ==
* [[Lijst van granmans van inheemse Surinamers]]

{{Commonscat|Wayana}}
{{Appendix|2=
* Dit artikel is – met toestemming van de auteur – gebaseerd op informatie uit Michiel van Kempen: ''Een geschiedenis van de Surinaamse literatuur'' (Okopipi, Paramaribo 2002).
* Alì, Maurizio & Ailincai, Rodica. (2013). [https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01058188 ''Learning and Growing in indigenous Amazonia. The Education System of French Guyana Wayana-Apalai communities'']. Procedia - Social and Behavioral Sciences ([[Elsevier (opinieweekblad)|Elsevier]]), 106 (10): 1742-1752. ISSN 1877-0428. DOI 10.1016/j.sbspro.2013.12.196
----
{{References}}
}}
{{Navigatie granmans in Suriname}}
{{Authority control}}
{{Navigatie inheemse volken in Suriname}}
{{Navigatie inheemse volken in Frans-Guyana}}
{{Navigatie inheemse volken in Brazilië}}

[[Categorie:Wayana]]