Gebruiker:Paul B/Vertaler, verrader

Dit is een essay. De pagina beschrijft niet een officiële regel of richtlijn, maar geeft enkel de mening weer van de auteur(s). Voel je vrij om aanpassingen te maken of erover te discussiëren op de overlegpagina.

Traduttore, traditore! Deze Italiaanse uitdrukking betekent letterlijk "Vertaler, verrader!", en probeert duidelijk te maken dat bij het vertalen van welke tekst dan ook, altijd nuances verloren gaan, en ook dingen worden geïntroduceerd die niet in de oorspronkelijke tekst staan. De vertaler, hoe capabel ook, kan alleen proberen die schade te beperken en zo dicht mogelijk bij de geest van het origineel te blijven. Maar van verraad aan de oorspronkelijke betekenis zal alleszins geen sprake zijn bij een goede vertaling, en de uitdrukking moet dan ook niet al te letterlijk worden genomen.

Er is echter een ander soort vertaalproblemen, dat zich voornamelijk op de Wikipedia voordoet en waar men met enige overdrijving wel van "verraad" kan spreken. Het vertalen van een lemma van een anderstalige Wikipedia kan weliswaar een snelle manier zijn om aan een redelijk artikel te komen, maar het heeft ook grote nadelen en valkuilen.

Eenheidsworst

Allereerst leidt het letterlijk overnemen van lemma's tot een eenheidsworst. Aan het eind van de dag staat dan de hele Wikipedia vol met kopieën van de Engelstalige, zeker wanneer men bestaande Nederlandstalige lemma's waar niet veel mee mis is, gaat overschrijven met vertalingen uit het Engels. Zo verliest de Wikipedia aan diversiteit, creativiteit en flexibiliteit. In plaats van Wikipedia tot een synthese van werk uit verschillende gemeenschappen te maken, wordt één gemeenschap tot de leidende verklaard. Dat is in zekere zin verraad aan de doelstellingen.

Liever zou men daarom helemaal niet rechtstreeks vertalen. We zijn het er toch waarschijnlijk allemaal over eens dat de ideale Encyclopedist zich eerst voldoende oriënteert op een onderwerp. Dat kan door een boek (liefst twee of drie) te lezen. Dat kan zelfs door versies in verschillende talen te lezen (gegeven dat die geen vertaling van elkaar zijn) of door de meest toegankelijke bronnen bij een anderstalig artikel te lezen. Vervolgens schrijft men deze kennis die men heeft opgedaan (en waarvan men nu ook een idee heeft van de context!) op toegankelijke wijze en in eigen woorden op. Vertalen is een noodgreep. We weten dat lemma's die min of meer af zijn slechts bij uitzondering helemaal herschreven worden, en door een vertaling neer te zetten, ontzeggen we deze Wikipedia de mogelijkheid dat een (deskundige) liefhebber langskomt en een beter (of in ieder geval: ander) artikel schrijft dan de Engelse Wikipedia!

Kwaliteit

Maar als er dan wordt vertaald, komen we bij de kwaliteit van de vertaling. Om een lemma op een acceptabel niveau te vertalen, zal de vertaler over enkele kwaliteiten moeten beschikken. Belangrijk daarbij zijn beheersing van het Nederlands, beheersing van de taal waaruit men vertaalt, en affiniteit met (en liefst kennis van) het onderwerp. Niet alle drie hoeven op een hoog niveau te staan: een matige kennis van bijv. het Engels kan ruimschoots worden gecompenseerd met voldoende vakkennis. Een niet-geoloog die haar Engels en Nederlands uitstekend beheerst en een redelijke algemene kennis bezit, kan een heel eind komen bij het vertalen van een Engels lemma over een aardwetenschappelijk onderwerp.

De praktijk leert dat veel vertalers hun eigen capaciteiten overschatten. Zij begeven zich in vakgebieden waarvan zij te weinig kaas hebben gegeten, pakken één lemma van de Engelstalige Wikipedia, kennelijk zonder zich verder in het onderwerp te verdiepen. Als zij dan ook nog onvoldoende kennis van het Engels hebben, of de eigen talenkennis of vakkennis overschatten, moet dat wel bijna rampzalig aflopen.

Glad ijs

Het vertalen is namelijk een meer verraderlijke bezigheid dan het zelf schrijven van een lemma. Misschien is dat omdat een vertaling de vertaler in het keurslijf van de oorspronkelijke auteur duwt. Men wordt welhaast gedwongen stukken tekst te vertalen die men zelf niet zo zou hebben opgeschreven in het Nederlands. Men moet bij mogelijke homoniemen een inschatting maken welke betekenis bedoeld is. Dat vereist soms vakkennis die men niet direct bezit. Men moet de eigen vertaling na afloop kritisch doorlezen om te zien of er geen onredelijke of onbegrijpelijke stukken in staan. Vertalen is vaak een bezigheid die zin-voor-zin plaatsvindt, en men moet het overzicht bewaren; maar dat kan eigenlijk alleen als men begrijpt wat men vertaalt. Te vaak komt het voor dat een vertaler iets opschrijft waarvan het onvoorstelbaar is dat de vertaler dat als een normaal stuk Nederlands zou opvatten, of het ook maar zou begrijpen, eenvoudig omdat het klinkklare onzin is. Ook dat is een soort verraad: men beweert een artikel te hebben vertaald, maar wat er staat is niet wat er stond, ja, kan eenvoudigweg niet zijn wat er stond. Blijkbaar levert dat keurslijf een blinde vlek op. Men vertaalt naar beste kunnen zin voor zin wat men denkt dat er staat, en meent wellicht dat het dus niet meer nodig is om die vertaling nog eens van een afstand te bekijken.

En er zijn voorbeelden te over. Het is niet de bedoeling hier individuele auteurs aan de schandpaal te nagelen, en illustratieve voorbeelden zijn helaas zonder veel moeite op de oorspronkelijke auteurs te herleiden. Ze staan daarom niet hieronder, maar zijn op verzoek wel toe te mailen.

Succesvol vertalen

Maar hoe kan het dan wel? Vertalen is niet verboden, en soms pakt het goed uit. Daar zijn een aantal voorwaarden voor. Men moet een zekere kennis rondom het onderwerp bezitten. Dat hoeft geen specialistische kennis te zijn, maar het moet een referentiekader geven, en met een goede algemene ontwikkeling komt men een heel eind. Men moet het Engels (of uit welke taal men ook vertaalt) voldoende beheersen. Men moet vooral de eigen beperkingen kennen: het moet uitdrukkelijk een optie zijn om het artikel niet te vertalen als men er de kennis of vaardigheden niet voor bezit; men moet geen dingen opschrijven die bij (verplicht!) later nalezen vreemd lijken of niet begrijpelijk zijn; men moet ermee tevreden zijn enkel de inleiding te vertalen als de rest te specialistisch is! Ook daarbij helpt een goede algemene ontwikkeling: hoe meer men weet, hoe beter men kan inschatten wat men nog niet weet.

Kortom, als men vertaalt, moet er ineens een hoop. Is dat terecht? Ja. Want zoals gesteld, de praktijk leert dat bij vertalen veel meer misgaat dan bij het gewoon uit het eigen hoofd opschrijven.

Kwaliteitsbewaking

Daarom zouden vertalingen ook kritischer moeten worden bekeken dan vers geschreven artikelen. Nu gebeurt misschien wel het omgekeerde: men neemt aan dat een vertaling inhoudelijk wel in orde zal zijn, het is immers een vertaling van een al bestaand artikel. Door het vertalen ziet de vorm er ook meestal goed uit; de zonder meer bestaande correlatie tussen een goed artikel en een net artikel leidt er dan te gemakkelijk toe dat een lemma "door de ballotage komt", terwijl er ernstige fouten in staan, of het lemma zelfs op delen onleesbaar is.

Daarom:

Vertaal niet! Lees, en schrijf zelf!

Je zult er jezelf en anderen een groot plezier mee doen. Het zal je editcounter geen goed doen, maar what the heck! Wat is er nou leuker dan zelf je inlezen en een lemma schrijven? Waarom zou je je tevreden stellen met het herkauwen van wat een ander heeft geschreven? Eén goed en zelf geschreven lemma is zoveel meer waard en geeft zoveel meer voldoening dan tien vertalingen!

Als je vertaalt, doe het dan goed!

En als je vertaalt, zorg dan dat je weet waar je het over hebt! Schrijf geen woorden op waarvan je niet zeker bent dat ze kloppen! Houd dat woordenboek bij de hand! Lees je vertaling na het opschrijven nog eens fris door, of beter nog, laat het een ander lezen! En als je niet helemaal begrijpt wat je zelf hebt geschreven, sla het dan niet op! Lees je verder in, of laat het zitten! En bedenk dat te veel vertalingen van de Wikipedia een eenheidsworst maken...

Zie je een vertaling, lees ze dan goed!

Als je regelmatig nieuwe artikelen bekijkt, zullen daar ook vertalingen tussen zitten. Als je de taal kunt lezen waaruit het artikel is vertaald, of je hebt wat kennis op dat gebied, lees die vertaling dan alsjeblieft door en vergelijk ze met het origineel. Zie je rare dingen, aarzel dan niet het te verbeteren, het artikel (drastisch) in te korten, of in het uiterste geval op de verwijderlijst te zetten. Een vertaling is best wat werk, maar nog altijd veel minder werk dan een vers artikel schrijven. Het verbeteren van een slecht vertaald artikel is daarentegen vaak veel meer werk dan het opnieuw te vertalen.