Brontekst bekijken van 's-Hertogenbosch

{{Zie artikel|Dit artikel gaat over de stad. Zie [['s-Hertogenbosch (gemeente)]] voor de gemeente en [['s-Hertogenbosch (doorverwijspagina)]] voor andere betekenissen.}}
{{Infobox plaats in Nederland
| naam = {{nowrap|'s-Hertogenbosch}}
| altnaam = Den Bosch
| soort = Stad
| foto0 = [[Bestand:Beautiful Gothic Style Cathedral 4.jpg|{{Infobox/afbeeldingbreedte}}px|De Parade met de Sint-Janskathedraal]]
| ondertitel0 = De [[Parade ('s-Hertogenbosch)|Parade]] met de [[Sint-Janskathedraal ('s-Hertogenbosch)|Sint-Janskathedraal]] (2013)
| bestandsnaam vlag = Flag of 's-Hertogenbosch.svg
| vlagartikel = Vlag van 's-Hertogenbosch
| wapenartikel = Wapen van 's-Hertogenbosch
| bestandsnaam wapen = S-Hertogenbosch wapen.svg
| lat_deg = 51
| lat_min = 41
| lat_sec = 21
| lon_deg = 5
| lon_min = 18
| lon_sec = 11
| kaart = [[Bestand:Map NL 's-Hertogenbosch-'s-Hertogenbosch.png|265px|Locatie 's-Hertogenbosch]]
| provincie = {{NL-vlag|Noord-Brabant}}
| gemeente = {{NL-vlag|'s-Hertogenbosch}}
| inwoners = 152.471 (1800 inw/km²)<ref>{{Citeer nieuws|title=Kerncijfers 2017|url=https://www.s-hertogenbosch.nl/fileadmin/Website/Stad_bestuur/Stad/Stad_in_Cijfers/Kerncijfers_2017.pdf|publisher=Gemeente 's hertogenbosch|date=1 januari 2017|accessdate=6 augustus 2018|archiefurl=https://web.archive.org/web/20180807001654/https://www.s-hertogenbosch.nl/fileadmin/Website/Stad_bestuur/Stad/Stad_in_Cijfers/Kerncijfers_2017.pdf|archiefdatum=7 augustus 2018|dodeurl=ja|archive-url=https://web.archive.org/web/20180807001654/https://www.s-hertogenbosch.nl/fileadmin/Website/Stad_bestuur/Stad/Stad_in_Cijfers/Kerncijfers_2017.pdf|dodelink=ja}}</ref>
| datum inwoners = <abbr style="border-bottom: none;" title="1 januari 2017">2013</abbr>
| hoogteligging = 6,5
| oppervlakte = 39,98
| oppervlakte land = 36,38
| oppervlakte water = 3,60
| dichtheid = <!--1800-->
| naam inwoner = Bosschenaar
| stadsrechten = [[1185]]
| verkeersader = {{Pictogram weg Nederland A-weg|2}} {{Pictogram weg Nederland A-weg|59}} {{Pictogram weg Nederland A-weg|65}}, {{Pictogram weg Nederland N-weg|279}}, {{Pictogram weg Nederland RING-weg|Ring||'s-Hertogenbosch}}<br />{{Pictogram weg| link=Zuid-Willemsvaart| tekst=Zuid-Willemsvaart| tekstkleur={{Verkeerswit|NL}}| schildkleur={{Verkeersblauw|NL}}| randkleur={{Verkeerswit|NL}}| achtergrondkleur={{Verkeerswit|NL}}}},<br />[[Spoorlijn Utrecht - Boxtel|Staatslijn H]], [[Spoorlijn Tilburg - Nijmegen|Brabantse Lijn]]
| netnummer = 073
| woonplaatscode = 1595
| COROP = Noordoost-Brabant
| postcode = 
| overig = 
| image = 's-Hertogenbosch Rijksmonument 21719 Stadhuis, Markt 1.JPG
| caption = Het [[stadhuis van 's-Hertogenbosch]]
| image1 = Binnendieze 's-Hertogenbosch 2.jpg
| caption1 = [[Binnendieze]]
| image2 = Brabanthallen hoofdgebouw.jpg
| caption2 = Hoofdgebouw [[Brabanthallen 's-Hertogenbosch|Brabanthallen]]
}}
''' 's-Hertogenbosch''' ({{Audio|Nl-'s-Hertogenbosch.ogg|<small>uitspraak</small>}}), officieus '''Den Bosch''' genoemd, is de hoofdstad <ref>''ANWB Topografische Atlas Noord-Brabant (2005)'' - ''kaart 24 148-413 {{ISBN|90-18-02128-8}}.''</ref> van de provincie [[Noord-Brabant]]. Tevens is het de hoofdplaats van de [['s-Hertogenbosch (gemeente)|gemeente 's-Hertogenbosch]].

De stad draagt de bijnaam '[[Moerasdraak]]'. Deze naam heeft de stad overgehouden aan haar rol in de [[Tachtigjarige Oorlog]]. 's-Hertogenbosch was toen een [[vestingstad]] omringd door [[moeras]] zoals [[Het Bossche Broek]] en de [[Moerputten]], waardoor de stad 'onneembaar' werd geacht.

De stad ligt aan vier rivieren, de [[Maas]], de [[Aa (Noord-Brabant)|Aa]], [[Dommel (watergang)|de Dommel]] en [[Dieze (rivier)|de Dieze]].

In 2019 telde de gemeente 154.220 inwoners en is daarmee de 4e stad van [[Noord-Brabant]]. 's-Hertogenbosch vormt met de andere vier grote Brabantse steden en omliggende gebieden metropoolregio [[BrabantStad]], een gebied met ongeveer 1,8 miljoen inwoners dat sterk georiënteerd is op de voorzieningen en werkgelegenheid in de vijf steden.

In het noordelijke deel van het [[Hertogdom Brabant]] lagen in de twaalfde eeuw nog geen grote steden. Om het groeiende hertogdom goed te kunnen besturen was ook een hoofdstad in het noordelijke deel nodig. Rond 1160 werd Den Bosch het bestuurlijk centrum in het noorden van het Hertogdom. In 1184 ontving het stadsrechten van Godfried III.

In de [[Sint-Janskathedraal ('s-Hertogenbosch)|Sint-Janskathedraal]] zetelt [[bisdom 's-Hertogenbosch]]. De stad is (minstens) vanaf [[1380]] een populair pelgrimsoord door de [[Zoete Lieve Vrouw van Den Bosch]].<ref>[https://www.erfgoedshertogenbosch.nl/verhalen/pelgrimsinsigne-uit-s-hertogenbosch 's-Hertogenbosch als Pelgrimsoord]</ref> Als bestuurder van [[Meierij van 's-Hertogenbosch|de Meierij]], werd ’s-Hertogenbosch een van de vier hoofdsteden van het Hertogdom Brabant.

De stad was na het voltooien van de tweede omwalling, eind 14e eeuw, de grootste stad in inwoneraantal op het grondgebied van het huidige [[Nederland]].<ref>{{Citeer boek|titel=Atlas van de verstedelijking in Nederland|auteur=Reinout Rutte, Jaap Evert Abrahamse|medeauteurs=David Hamers, Marcel IJsselstijn, Yvonne van Mil|taal=nl|uitgever=THOTH|datum=2014|pagina's=98, 176|ISBN=9789068686159}}</ref> Lange tijd heeft de stad gefunctioneerd als [[garnizoen]]sstad. De [[bastion]]s, [[Vestingwerken van 's-Hertogenbosch|vestingwerken]] en het historisch centrum zijn beschermd erfgoed.

Bezienswaardigheden en attracties in ’s-Hertogenbosch zijn [[Museumkwartier ('s-Hertogenbosch)|het Museumkwartier]], de [[Sint-Janskathedraal ('s-Hertogenbosch)|Sint-Janskathedraal]], het [[Zwanenbroedershuis]], het [[Jheronimus Bosch Art Center]], [[Museum Slager]], [[De Moriaan ('s-Hertogenbosch)|de Moriaan]], de [[Binnendieze]], [[Parade ('s-Hertogenbosch)|de Parade]], [[Sportiom|het Sportiom]], de [[Brabanthallen 's-Hertogenbosch|Brabanthallen]], de [[Drakenfontein ('s-Hertogenbosch)|Drakenfontein]], de [[bolwoningen]], [[Stadhuis van 's-Hertogenbosch|het Bossche Stadhuis]] en de [[Vestingwerken van 's-Hertogenbosch]].

== Naam ==
De naam Den Bosch is ouder dan de officiële naam 's-Hertogenbosch. Die hertog was de [[Lijst van graven van Brussel en hertogen van Brabant|Hertog van Brabant]].<ref>H.P.H. Camps, ''Het stadsrecht van Den Bosch van het begin (1184) tot het Privilegium Trinitatis (1330)'', Hilversum: Uitgeverij Verloren (1995), [http://books.google.nl/books?id=GiSZuyDuvCkC&pg=PA59 p.&nbsp;59]</ref>

De kortere naam Den Bosch wordt veel gebruikt, maar is niet officieel. Dit in tegenstelling tot [[Den Haag]], dat wel officieel wordt gebruikt.

In veel andere talen wordt 's-Hertogenbosch aangeduid met de vertaling daarvan: ''Bois-le-Duc'' in het Frans, ''Boscoducale'' in het Italiaans, ''Bolduque'' in het Spaans en ''Herzogenbusch'' in het Duits. De [[Neolatijnse literatuur|(Neo-)Latijnse]] naam is ''Silva Ducis'' of ''Buscum Ducis''. In carnavalstijd heet de stad [[Oeteldonk]].

Het ''Genootschap ter bevordering van het gebruik van de naam 's-Hertogenbosch'' probeert het gebruik van de officiële naam – die op 1 januari 1996 bij wet is vastgelegd – te bevorderen.<ref>[https://www.s-hertogenboschalstublieft.nl/ 's-Hertogenbosch] s-hertogenboschalstublieft.nl</ref>

== Geschiedenis ==
{{Zie hoofdartikel|Geschiedenis van 's-Hertogenbosch}}
[[Bestand:S-hertogenbosch stad 1866.gif|thumb|left|Kaart van 's-Hertogenbosch in 1866]]
[[Bestand:Famien Strada Histoire-Den Bosch-ppn087811480 MG 8910T2p039.tif|thumb|left|Stadsgezicht van 's-Hertogenbosch in 1727]]
[[Bestand:Citadel beeldbankvenw.jpeg|thumb|Samenloop van de [[Dommel (watergang)|Dommel]] en de [[Aa (Noord-Brabant)|Aa]]]]

's-Hertogenbosch kreeg in [[1184]] stadsrechten van graaf [[Godfried III van Leuven]], die ook [[Lijst van heersers van Lotharingen#Hertogen van Neder-Lotharingen|hertog van Neder-Lotharingen]] was als Godfried VII. Enige tijd daarvoor was het op grondgebied van [[Orthen]] ontstaan als een nederzetting van handelaren aan de samenloop van de [[Aa (Noord-Brabant)|Aa]] en de [[Dommel (watergang)|Dommel]], die samenkomen bij de [[Citadel van 's-Hertogenbosch|Citadel]]. Het was de vierde stad van [[Hertogdom Brabant]].<ref>[https://www.stadsarchief.nl/ Welkom bij het Stadsarchief 's-Hertogenbosch - Gemeente 's-Hertogenbosch<!-- Automatisch gegenereerde titel -->]</ref> De vroegste vermelding van 's-Hertogenbosch is in een document uit [[1196]]. Het is een van de oudste steden van Nederland. In die tijd was het niet gebruikelijk dergelijke rechten expliciet vast te leggen en veel andere (nieuwe) steden in de Nederlanden namen het Bossche geschreven stadsrecht als voorbeeld.<ref>H.P.H. Camps, ''Het stadsrecht van Den Bosch van het begin (1184) tot het Privilegium Trinitatis (1330)'', Hilversum: Uitgeverij Verloren (1995), p.&nbsp;50-51</ref>

In [[1629]] werd 's-Hertogenbosch na een [[Beleg van 's-Hertogenbosch (1629)|beleg]] van 6 maanden veroverd door [[Frederik Hendrik van Oranje|Frederik Hendrik]].

Van 13 april tot en met 17 mei 1809 maakte Lodewijk Napoleon een inspectiereis door het departement Noord-Brabant. Tijdens deze reis bezocht de Hollandse koning 's-Hertogenbosch. Tijdens zijn bezoek toonde hij belangstelling voor de infrastructuur, armenzorg, de kerken, cultuur en de nijverheid.

Tijdens de [[nederland in de Tweede Wereldoorlog|Tweede Wereldoorlog]] werd de stad in oktober 1944 door [[Geallieerden (Tweede Wereldoorlog)|geallieerde]] troepen bevrijd. Nadat de stad bij de opmars van de grondtroepen vanuit het zuiden bij [[Operatie Market Garden]] in september 1944 was genegeerd, toen daarbij wel [[Eindhoven]] en [[Nijmegen]] en daartussen gelegen gebieden op de route naar [[Arnhem]] werden bevrijd.

In november 2013 werd bij de bouw van een parkeergarage vlakbij de [[Sint-Janskathedraal ('s-Hertogenbosch)|Sint-Janskathedraal]] een Neanderthalernederzetting ontdekt die gedateerd wordt tussen 40.000 en 70.000 jaar voor Christus. Wat nu Noord-Brabant is, was toen een kale zandige vlakte, een toendra. Er heerste toen de [[Würm Glaciaal|Würm-ijstijd]].
{{Clearleft}}

== Geografie ==
{{Zie ook|[[Geografie en topografie van 's-Hertogenbosch]] voor het hoofdartikel over het onderwerp.}}

's-Hertogenbosch ligt op het punt waar de [[Aa (Noord-Brabant)|Aa]], de [[Dommel (watergang)|Dommel]] en de [[Zuid-Willemsvaart]] samenkomen en de [[Dieze (rivier)|Dieze]] vormen. Samen met de stadsdelen, wijken en gehuchten [[Bokhoven]], [[Deuteren]], [[Dieskant]], [[Empel ('s-Hertogenbosch)|Empel]], [[Engelen (plaats)|Engelen]], [[Gewande]], [[Heeseind]], [[Hintham]], [[Kruisstraat (Rosmalen)|Kruisstraat]], [[Maliskamp]], [[Meerwijk ('s-Hertogenbosch)|Meerwijk]], [[Nuland]], [[Orthen]], [[Oud-Empel]], [[Rosmalen (plaats)|Rosmalen]] en [[Vinkel (Nederland)|Vinkel]] vormt het de gemeente 's-Hertogenbosch.

's-Hertogenbosch heeft via de [[Rijksweg 59|A59]] verbindingen met [[Oss]], [[Nijmegen]] en [[Arnhem]] in het oosten en [[Waalwijk (stad)|Waalwijk]], [[Tilburg]] en [[Breda]] in het westen. De [[Rijksweg 2|A2]] verbindt de stad met [[Utrecht (stad)|Utrecht]] en [[Amsterdam]] in het noorden en [[Eindhoven]] en [[Maastricht]] in het zuiden. Via de [[Provinciale weg 279|N279]] zijn onder meer [[Veghel (plaats)|Veghel]] en [[Helmond]] in het zuidoosten te bereiken. Ook de [[Randstad (gebied)|Randstad]], het Duitse [[Ruhrgebied]], [[Antwerpen (stad)|Antwerpen]] en [[Maastricht]] zijn goed bereikbaar geworden. Deze laatste twee verbindingen stammen al uit de tijd van het [[Hertogdom Brabant]].

== Bezienswaardigheden ==

===Rooms-katholiek bolwerk===
In figuurlijke zin is de stad een rooms-katholiek bolwerk, waarvan ook nog alle kenmerken in de kunst en de kerken terug te vinden zijn. 
De [[Sint-Janskathedraal ('s-Hertogenbosch)|Sint-Janskathedraal]], het hoogtepunt van de late [[Brabantse gotiek]] is een van de meest karakteristieke gebouwen van de stad. Het is een [[kerkgebouw]] met de titel van [[kathedraal]] omdat het de zetel is van de [[Bisdom 's-Hertogenbosch|bisschop van 's-Hertogenbosch]]. Het is de grootste kathedraal van Nederland. In de Sint-Jan staat het [[genadebeeld]] van Onze Lieve Vrouwe van 's-Hertogenbosch (de [[Zoete Moeder]]). Aan het genadebeeld werden diverse 'wonderen' toegeschreven. Hierdoor trokken vele pelgrims al in de middeleeuwen naar 's-Hertogenbosch. Uit opgravingen in 1994-1996 werden veel pelgrimsinsignes gevonden, zowel uit andere pelgrimsoorden, als 's-Hertogenbosch zelf. Diverse barokschilderijen in de kathedraal beelden katholieke verhalen uit, met name door Bossche schilders, zoals [[Thomas Willeboirts Bosschaert]], [[Abraham Bloemaert]] en [[Theodoor van Thulden]]. Aan de noordzijde van de Sint-Janskathedraal is '[[Museum De Bouwloods]]' gelegen, gericht op de restauratiewerkzaamheden aan de Sint Jan. Aan de zuidzijde van de Kathedraal ligt het plein 'De Parade'. Op De Parade is het beeld van [[Beeld St. Jan de Evangelist|St. Jan de Evangelist]] te vinden. [[Johannes de Evangelist]], de [[Maagd Maria]] en [[Johannes de Doper]] zijn de patroonheiligen van de stad.

<gallery>
Overzicht van de vieringtoren, gezien vanaf de westtoren - 's-Hertogenbosch - 20381312 - RCE.jpg|'s-Hertogenbosch gezien vanaf de westtoren van de [[Sint-Janskathedraal ('s-Hertogenbosch)|Sint-Janskathedraal]]
Sint-Jans-Hertogenbosch.jpg|[[Sint-Janskathedraal ('s-Hertogenbosch)|Sint-Janskathedraal]]
Interior Saint John's Cathedral, 's-Hertogenbosch DSCF8723.jpg|[[Zoete Lieve Vrouw van Den Bosch]]
Luchtboogbeeld Sint Jan Den Bosch 30.jpg|1 van de 96 [[Luchtboogbeelden Sint-Jan]]
Flying buttress Den Bosch.jpg|Beelden op de Sint Jan
Interieur, overzicht van ruimte met bouwfragmenten, de luchtboogbeelden - 's-Hertogenbosch - 20528995 - RCE.jpg|[[Museum De Bouwloods]]
</gallery>

In de [[Binnenstad ('s-Hertogenbosch)|binnenstad]] zijn meerdere kerken te vinden. 
* De [[Groot Tuighuis|oude Sint-Jacobskerk]] in de [[Bethaniëstraat]] is ingericht als een kennis- en adviescentrum voor cultuurhistorie in gemeente 's-Hertogenbosch. 
* De [[nieuwe Sint-Jacobskerk]] aan het [[Jeroen Boschplein ('s-Hertogenbosch)|Jeroen Boschplein]], heeft een nieuwe bestemming gevonden als Jheronimus Bosch Art Center. 
* De [[Sint-Catharinakerk ('s-Hertogenbosch)|Sint-Catharinakerk]] aan het [[Kruisbroedershof]], actief als katholieke kerk.
* De [[Kapucijnenkerk ('s-Hertogenbosch)|Kapucijnenkerk]] aan de [[Van der Does de Willeboissingel]], is actief als [[Kloosterkerk]]. 
* De [[schuilkerk]] 'Onder de Roos', is een historisch gebouw aan de Uilenburg. Na 1629 werd de openbare uitoefening van de katholieke godsdienst verboden door de Staat. Daarom werden er schuilkerken zoals deze opgericht. Ze is nu onderdeel van een woonhuis.
* De St.-Josephkerk dateert uit 1859. De kerk heeft een nieuwe bestemming gekregen als de evenementenlocatie '[[Orangerie 's-Hertogenbosch|Orangerie]]'.
* De [[San Salvatorkerk (Orthen)|San Salvatorkerk]] dateert uit 1955. Ze dient nu als opslagruimte.

Andere bezienswaardige gebouwen verbonden aan het geloof:
* De [[Grote Kerk ('s-Hertogenbosch)|Grote Kerk]] (in de volksmond ook wel Napoleonskerk) in de Kerkstraat, is actief als Hervormde kerk. De kerk werd gebouwd nadat Lodewijk Napoleon de Sint Jan had teruggegeven aan de Katholieken.
* [[Evangelisch-Lutherse kerk ('s-Hertogenbosch)|Waalse kerk]] (Neogotische gevel)
* [[Bisschoppelijk Paleis van 's-Hertogenbosch|Bisschoppelijk Paleis]] in 's-Hertogenbosch
* [[Mariënburg ('s-Hertogenbosch)|Klooster Mariënburg]]
* Sint Jacobs Hofje

<gallery>
Bestand:'s-Hertogenbosch Rijksmonument 21622 Hinthamerstraat 217.JPG|alt=Sint-Antoniuskapel, omgebouwd tot Huisartsenpraktijk Antonius|[[Sint-Antoniuskapel ('s-Hertogenbosch)|Sint-Antoniuskapel]], omgebouwd tot Huisartsenpraktijk
Bestand:Overzicht westgevel met klokketoren - 's-Hertogenbosch - 20534558 - RCE.jpg|[[Jheronimus Bosch Art Center]] gevestigd in de [[Nieuwe Sint-Jacobskerk]]
Bestand:Overzicht zuidwestgevel met traptorens - 's-Hertogenbosch - 20343686 - RCE.jpg|St. Catarinakerk
Bestand:Interieur, beeld, piëta, achter in de kerk - 's-Hertogenbosch - 20349433 - RCE.jpg|Piëta in de Sint Jacobskerk
Bestand:Hertogenbosch-Evangelisch-Lutherse kerk.JPG|De Lutherse kerk
Bestand:Poortje met natuurstenen omlijsting - 's-Hertogenbosch - 20111104 - RCE.jpg|Schuilkerk 'Onder de Roos'
Bestand:Exterieur - 's-Hertogenbosch - 20109779 - RCE.jpg|Voorgevel van het [[Bisschoppelijk Paleis van 's-Hertogenbosch|Bisschoppelijk Paleis]] in 's-Hertogenbosch
</gallery>

===Historische binnenstad===
Het historisch stadscentrum van 's-Hertogenbosch is een van de oudste en meest complete van Nederland. Enkele hoogtepunten in de stad zijn:
* [[De Moriaan ('s-Hertogenbosch)|De Moriaan]] is het oudste bestaande bakstenen [[huis (woning)|huis]] van Nederland, waar het [[Vereniging voor Vreemdelingenverkeer|VVV]]-kantoor is gevestigd;
* De [[Drakenfontein ('s-Hertogenbosch)|Drakenfontein]];
* Het [[Zwanenbroedershuis]] huisvest het museum over het middeleeuwse [[Illustre Lieve Vrouwe Broederschap]]. Het Zwanenbroederhuis stamt uit 1538.
* De voormalige [[Koning Willem I Kazerne]] is  grotendeels intact gebleven en toont het verleden van 's-Hertogenbosch als [[garnizoen]]sstad. In de kazerne is een school gevestigd.
* Het [[Stadhuis van 's-Hertogenbosch]] met o.a. diverse schilderijen van [[Theodoor van Thulden]];
* De [[Binnendieze]] werd in de middeleeuwen gebruikt als watervoorziening, wasplaats en visplaats, maar ook als afvalstort. Tot ongeveer 1969 was het water een open riool. Door aanleg van een rioolstelsel in de stad verdween de Binnendieze langzaam. Daar werd in 1972 een stokje voor gestoken. Het vaarwater werd beschermd stadsgebied. Het water onder de stad is een van de historische trekpleisters van 's-Hertogenbosch.<ref>[https://www.bezoekdenbosch.nl/nl/wat-te-doen/top-10-must-sees/de-binnendieze De Binnendieze]</ref>
* [[De Kleine Winst]], het ouderlijk huis van 'Jeroen Bosch'. Met de restauratie en herbestemming van het Huis van Bosch wordt een fysieke herinneringsplek gecreëerd voor Jheronimus Bosch;<ref>[https://web.archive.org/web/20200715085641/https://www.denbosch.nl/nl/historie/huis-van-bosch Huis van Bosch]</ref>
* Het Gouvernementspaleis is onderdeel van [[Het Noordbrabants Museum]];
* [[Markt ('s-Hertogenbosch)|De Markt]], is het centrale punt van de stad. Het [[Puthuis ('s-Hertogenbosch)|Puthuis]] en het [[Standbeeld Jeroen Bosch]] zijn daar de blikvangers;
* De vele bochtige verspringende straatjes met pakhuizen en koopmanswoningen;
* De diverse hofjes

<gallery>
Bestand:Parade 's-Hertogenbosch met Sint-Jan.jpg|[[Parade ('s-Hertogenbosch)|Parade]] en de [[Sint-Janskathedraal ('s-Hertogenbosch)|Sint-Jan]]
Bestand:'s-Hertogenbosch Marktplein - Den Bosch Markt.jpg|De [[Markt ('s-Hertogenbosch)|Markt van 's-Hertogenbosch]] met [[markt (winkel)|weekmarkt]]
Bestand:Voorgevel Noordbrabants Museum.jpg|[[Noordbrabants Museum]]
Bestand:Demoriaandenboschnl.jpg|[[De Moriaan ('s-Hertogenbosch)|De Moriaan]], het oudste bakstenen gebouw van Nederland, op de [[Markt ('s-Hertogenbosch)|Markt]]
Bestand:Binnendieze 's-Hertogenbosch.jpg|[[Binnendieze]]
Bestand:Dieske.jpg|[[Dieske]] is een beeldengroep en fontein vlakbij de [[Waterpoort (Herman Moerkerkplein, 's-Hertogenbosch)|Waterpoort]]
Bestand:Minderbroederplein (3), 's-Hertogenbosch.jpg|[[Minderbroedersplein]]
Bestand:Minderbroederplein (1), 's-Hertogenbosch.jpg|[[Minderbroedersplein]]
Bestand:Jazz in Duketown - Kerkplein (1).jpg|Vol Kerkplein tijdens [[Jazz in Duketown]]
</gallery>

Er zijn nog honderden rijksmonumenten in de stad, die de moeite waard zijn. 's-Hertogenbosch telt [[lijst van rijksmonumenten in 's-Hertogenbosch (gemeente)|honderden rijksmonumenten]], [[lijst van gemeentelijke monumenten in 's-Hertogenbosch (gemeente)|gemeentelijke monumenten]] en drie [[beschermd stadsgezicht|beschermde stadsgezichten]]:
* [[Rijksbeschermd gezicht 's-Hertogenbosch]]
* [[Rijksbeschermd gezicht 's-Hertogenbosch - De Muntel]]
* [[Rijksbeschermd gezicht 's-Hertogenbosch Uitbreiding]]

[[Bestand:sHertogenbosch-centrum-OpenTopo.jpg|575px|Kaart van het oude centrum van 's-Hertogenbosch]]

''Kaart van het oude centrum van 's-Hertogenbosch met bezienswaardigheden.''

===Vestingswerken===
{{Zie ook|[[Vestingwerken van 's-Hertogenbosch]] voor het hoofdartikel over het onderwerp.}}

De binnenstad van 's-Hertogenbosch is het grootste omwalde gebied van het land. Uniek voor een grote stad is de situatie tussen 's-Hertogenbosch en [[Vught (plaats)|Vught]]: daar grenst het buitengebied, natuurgebied "[[Het Bossche Broek]]", pal aan de oorspronkelijke middeleeuwse [[stadswal]]. Aan de stadswallen wordt gewerkt om die volledig in de oorspronkelijke zichtbare staat terug te krijgen. De stad werd hiervoor verkozen tot Europese vestingstad van het jaar [[2005]].

De stadswallen zijn verbonden met de historische [[bastion]]s (ook wel bolwerken). Diverse bastions zijn hersteld of op een innovatieve wijze geïntegreerd in de stad. 
* Het Bolwerk Sint Jan bestaat uit een gebouw dat in de stadswal verdwijnt met daarbovenop een park. Het gebouw is ontwikkeld als bezoekerscentrum, maar is al een attractie op zich, het staat vol van cultuur en historie.
* [[Bastion Oranje ('s-Hertogenbosch)|Bastionder]] laat de ondergrondse restanten van Bastion Oranje zien. Hier is tevens een informatiecentrum gevestigd. 
* [[Bastion Maria]] is naar aanleiding van het ontwikkelingsplan 'Versterkt Den Bosch' in 2008 gereconstrueerd. 
* [[Bastion Vught]] is geroemd doordat het leger van Frederik Hendrik hier de stad binnendrong. Er is een informatiebord op Bastion Vught geplaatst.
* [[Bastion Baselaar]] is bekend door het Frans massagraf. De Fransen belegerden 's-Hertogenbosch in 1794 en 1795.
* [[Bastion Sint-Anthonie]] raakte gedurende de belegering van de stad door prins Maurits in 1601 ernstig beschadigd. Het is gerestaureerd in 2007. Op het Bastion zijn enkele kanonnen te bezichtigen.<ref>[https://www.bastionoranje.nl/index.php?pagina=nieuws&categorie=398&artikel=980 De Bastions van 's-Hertogenbosch]</ref>
 
In de 17e eeuw zijn er ook vestingwerken en verwante gebouwen bijgebouwd. De [[Citadel van 's-Hertogenbosch|Citadel]], [[Fort Orthen]] en het [[Kruithuis ('s-Hertogenbosch)|Bossche Kruithuis]] zijn hier voorbeelden van. Het Kruithuis wordt in 2020 omgebouwd tot Vesting- en Watermuseum. De opening van het museum wordt verwacht in 2022.<ref>[https://www.denbosch.nl/nl/historie/kruithuis/vesting-en-watermuseum Vesting en Watermuseum in het Kruithuis]</ref>

Een andere attractie die verbonden is aan de vestingwerken is de in 1996 volledig gerestaureerde [[Binnendieze]], waar verschillende rondvaarten de gelegenheid bieden de stad ondergronds te bewonderen. Er bestaan drie rondvaarttrajecten in het systeem van de Vughterstroom. Hunne Majesteiten [[Beatrix der Nederlanden|Beatrix]], Koningin der Nederlanden, en [[Albert II van België|Albert]], Koning der Belgen gingen in [[1999]] gezamenlijk hierin voor.

===Moderne architectuur===
Moderne architectuur is zoveel mogelijk gescheiden van de historische binnenstad.  Het Paleiskwartier is in 's-Hertogenbosch een voorbeeld van een moderne wijk. Aan het eind van de 20e eeuw en het begin van de 21e eeuw is deze wijk ontwikkeld en gebouwd. Herkenningspunten zijn o.a. de [[Paleisbrug]], De Hofvijver, de Jeronimus Bosch toren en de [[Armada-gebouwen]]. De Armada-gebouwen bestaan uit een reeks gebouwen in de vorm van de Spaanse oorlogsvloot 'Armada'.

De [[bolwoningen]] van [[Dries Kreijkamp]] worden ook als moderne architectuur beschouwd. Deze bolwoningen zijn echter al eind jaren 70 ontworpen als onderdeel van het project 'experimenteel bouwen', vergelijkbaar met de kubuswoningen van Helmond en Rotterdam.

<gallery>
Bestand:Den Bosch - Bollenveld (33048739103).jpg|De Bolwoningen in Maaspoort.
Bestand:Stedelijk Museum 's-Hertogenbosch DSCF1199.JPG|[[Design Museum Den Bosch]], onderdeel van het [[Museumkwartier ('s-Hertogenbosch)|Museumkwartier]]
Bestand:Den Bosch - Paleiskwartier - Armada.jpg|De Armada-gebouwen
Bestand:Overzicht - 's-Hertogenbosch - 20413415 - RCE.jpg|Het [[Provinciehuis (Noord-Brabant)|provinciehuis van Noord-Brabant]]
Bestand:'s-Hertogenbosch - Paleis van Justitie 2.jpg|Paleis van Justitie
</gallery>

===Industrieel erfgoed===
Ondanks de groei van 's-Hertogenbosch kreeg de stad pas in 1874 toestemming om buiten de stadswallen te bouwen. Koning Willem III ondertekende een nieuwe wet, die de stad dechargeerde van zijn rol als vestingstad. Tot 1880 was de stad gebonden aan de grenzen van haar stadswallen. Dit had als resultaat dat de industrialisatie pas later op gang kwam. Door de nieuwe wet waren er nieuwe uitbreidingsmogelijkheden. De Wijk ’t Zand, en De Muntel werden verbonden met de oude binnenstad. Veel van de industrieën zijn verhuisd of overgenomen. Het industrieel erfgoed heeft in veel gevallen nieuwe invulling gekregen.

'''Opkomst van de industrie'''

De lonen lagen lager in het zuiden van Nederland, waardoor het lucratiever was om de fabricage naar het zuiden te verhuizen. Dit was in diverse steden van Noord-Brabant terug te zien.<ref>https://www.brabantserfgoed.nl/personen/a/abbe-henri-van</ref> In 1898 werd De Koninklijke Nederlandse sigarenfabrieken Eugene Goulmy & Baar in de Wijk "t Zand" gebouwd. In de jaren 30 nam de Valkenswaardse sigarenfabrikant Willem II de fabriek over. Het fabriekspand functioneert sinds 1987 als Popcentrum. In de 20e eeuw vestigden steeds meer fabrikanten zich in de stad, waaronder metaal- en [[IJzergieterij (bedrijf)|ijzergieterij]] de machinefabriek [[Grasso (bedrijf)|Grasso]], Melkinrichting Sint-Jan, de gemeentelijke gasfabriek en de Provinciale Noord-Brabants Elektriciteits Maatschappij. Deze laatste maatschappij is onder politieke druk geprivatiseerd en na enige fusies uitgegroeid tot [[Essent]].

'''De Gruyter'''

In 1818 werden de wortels gelegd voor de winkelketen ‘De Gruyter’. Het bedrijf werd in ’s-Hertogenbosch opgericht, maar groeide al gauw uit tot een grote speler in de levensmiddelen detailhandel. In de De Gruyterfabriek werden diverse producten gefabriceerd, die in de 550 winkels (1969) in heel Nederland werden verhandeld. In de laat 20e eeuw werd de keten overgenomen, waarna de De Gruyterfabriek leeg kwam te staan. De Gruyterfabriek is sinds 2012 een bedrijvenverzamelgebouw waar diverse creatieve ondernemers en kunstenaars zijn gevestigd.

'''Grootschalige Suikerwerkenfabrieken'''

Begin 20e eeuw richtte C.L. Verhagen-Van Oorschot de Eerste Bossche Koek-, Biscuits-, Banket-, Beschuit- en Suikerwerkenfabriek op. Deze werd later overgenomen door Verkade. In de Verkadefabriek is nu een Cultureel Centrum en Theater gehuisvest.

Ook de meelfabriek van Bruyelle werd in deze tijd gebouwd. In 1933 werd de fabriek overgenomen door Meneba, een coöperatieve organisatie van  bakkers. In 1948 krijgt de fabriek een andere bestemming, namelijk als mengvoederfabriek. Vanaf 2014 is het bestemmingsplan aangepast, waardoor het beoogd wordt als cultureel centrum. Het [[World Skate Center]] vestigde zich in een nabijgelegen pand op het fabrieksterrein. Ook diverse maatschappelijke instanties, sport- en recreatieve bedrijven zijn er gevestigd.<ref>[https://www.s-hertogenboschopdekaart.nl/industrie/mengfabriek-de-heus-brokking-koudijs/pointofinterest/detail Erfgoed 's-Hertogenbosch op de Kaart]</ref>

In de meelfabriek zelf namen De Tramkade en het Werkwarenhuis hun intrek. Het vindt invulling als creatieve en culturele ontmoetingsplek. Het werkwarenhuis richt zich op de invulling van de Kaaihallen, een evenementenlocatie in het complex.<ref>https://www.bossche-encyclopedie.nl/panden/buitendijkstraat%2025.htm</ref> Het gebouw is een van de herkenningspunten van de wijk. Hier worden diverse festivals georganiseerd, waaronder "Kings of Colors".<ref>[https://www.denbosch.nl/nl/projecten/spoorzone/de-tramkade De Tramkade wordt nieuw leven ingeblazen]</ref>

<gallery>
W2concertzaal05jan2007.JPG|De Sigarenfabriek is nu de [[Willem II-concertzaal]]
Oude fabriek Koudijs 's-Hertogenbosch.jpg|Voormalige meelfabriek van Bruyelle uit de 20e eeuw. Het is nu creatieve en culturele ontmoetingsplek [[De Tramkade]] 
Verkadefabriekold5jan2007.JPG|De Suikerwerkenfabriek Verhagen-Van Oorschot, werd verkocht door Verkade. Het is nu een theater.
T.T Kantoorgebouw Grasso Den Bosch.JPG|Anno 1999 maakt Grasso onderdeel uit van de GEA-groep.
Hoofdkantoor Essent.jpg|Kasteel in [[Delfse School]] stijl, het Hoofdkantoor Essent.<ref>[https://web.archive.org/web/20191031125328/https://www.bai-s-hertogenbosch.nl/nl/bai-stad/hoofdkantoor-essent Hoofdkantoor Essent, beter bekend als het Kasteel]</ref>
</gallery>

== Cultuur ==
Het [[Museumkwartier ('s-Hertogenbosch)|Museumkwartier]] in de binnenstad is een museumcomplex dat [[Het Noordbrabants Museum]] en het [[Design Museum Den Bosch]] omvat. Tussen de verschillende 18e tot 21e-eeuwse gebouwen van het complex is een beeldentuin gelegen. In mei 2013 werd het Museumkwartier officieel geopend door prinses Beatrix.<ref>[https://www.bd.nl/s-hertogenbosch/museumkwartier-geopend-door-prinses-beatrix~ab94f2e2/ Museumkwartier geopend door prinses Beatrix]. [[Brabants Dagblad]] (16 maart 2917).</ref>

Onder de titel [[Jheronimus Bosch 500]] organiseerde 's-Hertogenbosch in [[2016]] verschillende manifestaties ter gelegenheid van het 500e sterfjaar van de schilder [[Jheronimus Bosch]].

=== Musea ===
==== Voormalige musea ====
* [[Bossche Prentenmuseum]] (Historisch museum met prenten en schilderijen uit de stad);
* Kapucijnenmuseum (Kloosterleven) in stadsklooster San Damian;
* Stedelijk Museum in het [[Kruithuis]];
* SM's (Stedelijk Museum 's-Hertogenbosch) 
* Museum de Brabantse Poffer (opgegaan in ''Het museum Het Brabanste Leven'' in [[Den Dungen]])<ref>[https://www.bossche-encyclopedie.nl/panden/postelstraat%203a.htm Museum de Brabantse Poffer]</ref>

==== Actieve musea ====
*[[Museumkwartier ('s-Hertogenbosch)|Museumkwartier]] (cultuur, historie, kunst en design)
**[[Noordbrabants Museum]] (voorheen ondergebracht bij het [[Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant]])
**[[Design Museum Den Bosch]]
* [[Zwanenbroedershuis]] (Historisch gezelschap)
* [[Museum De Bouwloods]] (bouwgeschiedenis van de Sint Jan)
* [[Bastion Oranje ('s-Hertogenbosch)|Bastionder]] (vestingswerken)
* [[Museum Slager]] (historische en hedendaagse kunst)
* [[Het Oeteldonks Gemintemuzejum]] (Carnaval)
* [[Jheronimus Bosch Art Center]] (replica's van de middeleeuwse schilder)
* [[Museum Hertogsgemaal]] (archeologisch en paleontologisch museum)
* [[Kunstlocatie Wurth]] (internationale moderne en hedendaagse kunst)
* [[Museum 't Oude Ambacht]] (historisch gereedschap)

====Musea in ontwikkeling====
In 2022 worden verwacht:
* Jheronimus Bosch Huis;
* Vestings- en watermuseum in het Kruithuis.

=== Archiefinstellingen ===
* In de stad zijn vier openbare [[archief]]diensten gevestigd:
** [[Stadsarchief gemeente 's-Hertogenbosch]]<ref>[https://www.stadsarchief.nl/ Stadsarchief 's-Hertogenbosch]</ref>
** SBDenBosch<ref>[http://www.sbdenbosch.nl/ Bieb 's-Hertogenbosch]</ref>
** [[Brabants Historisch Informatie Centrum]] (BHIC)<ref>[https://www.bhic.nl/ Brabants Historisch Informatie Centrum]</ref>
** Archief Bisdom 's-Hertogenbosch<ref>[https://web.archive.org/web/20071010120915/http://www.bisdomdenbosch.nl/default.aspx?class=ABC&item=495&ABCID=8 Archief Bisdom 's-Hertogenbosch]</ref>

=== Theaters ===
* [[Theater aan de Parade]]
* [[Verkadefabriek ('s-Hertogenbosch)|Verkadefabriek]]
* [[Theater Artemis]]
* [[Muziekcentrum De Toonzaal]]
* [[Muzerije]]
* [[AzijnFabriek]]
* [[Perron-3]]

=== Evenementen ===
Enkele [[evenement]]en die in de stad plaatsvinden of hebben plaatsgevonden zijn:

* [[Jazz]]festival [[Jazz in Duketown]] (jaarlijks terugkerend)
* [[Theater (kunstvorm)|theaterfestival]] [[Boulevard (theaterfestival)|Boulevard]] (jaarlijks terugkerend)
* [[Bourgondisch 's-Hertogenbosch]] (jaarlijks terugkerend)
* [[Bosch Parade]] (jaarlijks terugkerend sinds 2010)
* [[KBC het Nederlands speciaalbier festival]] (jaarlijks terugkerend)
* Het [[Bevrijdingsfestival]] (jaarlijks terugkerend)
* Het IAG Sportevent (jaarlijks terugkerend sinds 2013)
* Startplaats van de [[Ronde van Frankrijk 1996]]
* Startplaats van de [[Ronde van Nederland 2000]]
* [[Maritiem 's-Hertogenbosch]] (wordt gehouden in de oneven jaren)
* Tenniswedstrijden voor de [[Davis Cup]] en [[Fed Cup]]
* [[Erasmusfestival]] (wordt gehouden in de even jaren)
* [[FAQ-festival]] in [[Muziekcentrum De Toonzaal]]
* [[ToneJazz]] festival
* [[HBO Introfestival]] (jaarlijks terugkerend)
* [[Open Monumentendag]]en
* [[Kunstnacht Den Bosch]]
* [[November Music]] (Jaarlijks terugkerend)
* [[Koninginnedag 2007]]
* [[Hiphop in Duketown]] (jaarlijks terugkerend, sinds [[2007]])
* Gedichtenfestival [[Onbederf'lijk Vers]] (jaarlijks terugkerend, sinds 2007)
* [[Internationaal Vocalisten Concours 's-Hertogenbosch|Internationaal Vocalisten Concours]] (wordt gehouden in de even jaren)
* Fietstocht [[Leontien Ladies Ride]] (jaarlijks terugkerend, sinds [[2005]])
* Paardensportwedstrijd [[Indoor Brabant]]
* Boschkilde (iedere twee maanden in de W2-concertzaal, voor lokale bands uit ieder genre)
* [[Levenslied 's-Hertogenbosch]] (jaarlijks terugkerend, sinds [[1997]])
* [[B-There]] (jaarlijks terugkerend, sinds [[2006]])
*[[Rauwkost (festival)|Rauwkost]]
* [[Festival CEMENT]]
* Atelierroute
* [[Muziekcentrum De Toonzaal|CBK Toonzaalprijs]]
* Hardloopwedstrijd de [[Vestingloop]]
* Elektronische muziek-festival [[Earational]]
* De [[Bossche kermis]]
* [[Barbershop Ontmoetings Festival]], (één keer per twee jaren)
* Avondvierdaagse
* Dance festival Trix in de Mix
* [[Masters of Hardcore (evenement)]]
* Love & Marriage Beurs Brabanthallen (2009)
* [[Art & Antiques Fair 's-Hertogenbosch]], jaarlijkse kunst- en antiekbeurs
* Literaire Manifestatie (sinds 1997 op de vrijdag voorafgaand aan de Boekenweek)
* Friends of rock festival (jaarlijks terugkerend sinds 2009)
* Gezellige Zaken (jaarlijks terugkerend)
* In 2017 vond de [[Roze Zaterdag]] in Den Bosch plaats, net zoals in 1981.
* Foute Party van Qmusic (ieder jaar) in de Brabanthallen
* INTRO Festival (Festival voor alle MBO, HBO en WO-studenten in Den Bosch)

=== Carnaval ===
Bekend is 's-Hertogenbosch in [[carnaval]]stijd. De stad wordt in die dagen omgedoopt tot het Bourgondische [[Oeteldonk]]. De kikker is het symbool van Oeteldonk, vandaar dat er in de stad veel beelden van kikkers te vinden zijn. Op de Stationsweg is een permanent [[carnavalsmonument ('s-Hertogenbosch)|carnavalsmonument]] geplaatst.

Anders dan de carnavalsvierders in [[Limburg (Nederlandse provincie)|Limburg]], die hun carnaval vieren volgens de Rijnlandse traditie, houden 's-Hertogenbosch en [[Bergen op Zoom]] vast aan het Bourgondische Carnaval. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het verschijnsel dat men zich (in 's-Hertogenbosch) in een boerenkiel hult om duidelijk te maken dat in deze tijd gangbare rangen en standen binnen de samenleving vervallen.

De tijdelijke overdracht van de stadssleutel door de [[burgemeester]] aan de "carnavalsburgemeester" ([[Peer vaan den Muggenheuvel tot den Bobberd]]) is hier ook een teken van. Ook kent men in 's-Hertogenbosch geen dansmariekes en steken met fazantenveren, zoals men die in andere delen van Brabant en in Limburg wel veel ziet. De Rijnlandse carnavalsgroet Alaaf (afgeleid van het Duitse Helau) is niet gebruikelijk in Oeteldonk en wordt zelfs niet op prijs gesteld. Voorts wordt de Prins Carnaval (Amadeiro) in Oeteldonk niet zoals in de Rijnlandse variant voor één jaar benoemd, maar krijgt hij de kroon voor het leven. Meestal treden de Oeteldonkse prinsen na enkele jaren af. Zo kan het gebeuren dat 's-Hertogenbosch sinds de start van het officiële Oeteldonkse carnaval in 1882 pas 26 prinsen heeft versleten. Nog opmerkelijker is de invulling van Driek Pakaon, de Oeteldonkse veldwachter. Dat is al sinds 1882 een rol voor een lid van de familie Stolzenbach. In 140 jaar tijd pas vijf generaties van vader op zoon.

=== Evenementengebouwen ===
* [[Brabanthallen 's-Hertogenbosch]]
* [[Orangerie 's-Hertogenbosch]]
* [[Willem 2 Fabriek]]
* [[Muziekcentrum De Toonzaal]]
* [[Verkadefabriek ('s-Hertogenbosch)|Verkadefabriek]]
* [[Theater Artemis]]

=== Bossche Bol ===
Een lokale [[Delicatesse|lekkernij]], verbonden met de naam 's-Hertogenbosch maar ook bekend buiten de stad, is de [[Bossche bol]].

== Sport ==
{{Zie hoofdartikel|Sport in 's-Hertogenbosch}}
[[Bestand:De Vliert stadium.jpg|thumb|[[Stadion De Vliert]] in de [[De Vliert (wijk)|gelijknamige wijk]], het thuisstadion van [[FC Den Bosch]]]]
[[BVV ('s-Hertogenbosch)|BVV]] werd in [[1948]] landskampioen voetbal. In 1967 fuseerde de club met [[RKVV Wilhelmina|Wilhelmina]] tot [[FC Den Bosch]]. FC Den Bosch werd viermaal kampioen van de [[Eerste divisie (voetbal Nederland)|eerste divisie]]: in 1970, 1999, 2001 en 2004.

Andere ploegen uit 's-Hertogenbosch die op hoog niveau spelen zijn [[Hockeyclub 's-Hertogenbosch]] (meervoudig landskampioen) en [[basketbal]]club [[New Heroes Basketball|New Heroes]] (voorheen SPM Shoeters, EiffelTowers, EBBC en Nashua, meervoudig landskampioen, finalist Europa Cup II in 1979 en wereldcup in 1982). In de jaren zestig behoorde de ijshockeyclub [[Red Eagles]] tot de landelijke top (landskampioen in 1967), de club bracht toen veel internationals voort.

Rugbyclub [[The Dukes (rugbyclub)|The Dukes]] speelt alweer enkele jaren{{wanneer?|zonder nadere uitwerking is dit nietszeggend|2020|04|27}} in de Ereklasse, het hoogste landelijke niveau en levert een aantal spelers voor de nationale selectie. De club werd in 2008 voor het eerst landskampioen. Het was daarmee de eerste club uit Noord-Brabant die landskampioen rugby werd.

[[HMC Den Bosch]] speelt de externe thuiswedstrijden van de [[Schaken|schaakcompetitie]] in de aula van het [[Hervion College]]. De interne competitie wordt in [[Cultureel Centrum De Biechten]] te [[Hintham]] gespeeld. Het eerste team speelt in de [[Meesterklasse schaken|Meesterklasse]], de hoogste schaakcompetitie voor schaakverenigingen in Nederland.

Het [[snooker]]team van [[De Dieze]] speelt in de [[Hoofdklasse (snooker)|Hoofdklasse]]. Dit is het hoogste competitie die door de [[Dutch Billiards & Snooker Association|DBSA]] wordt georganiseerd.

De grootste tafeltennisvereniging van 's-Hertogenbosch is TTV Never Despair. Deze vereniging, die gevestigd is aan de Eerste Rompert, kwam in de jaren 1995 en 1996 bij de heren uit in de Eredivisie. Bij de dames werd in 1998 de eerste divisie bereikt. Tegenwoordig komt de club met het eerste team uit in de derde divisie. Daarnaast is er ook een iets kleinere tafeltennisvereniging in 's-Hertogenbosch genaamd TTV de Kruiskamp '81.

[[Flik-Flak (sportclub)|Flik-Flak]] is gevestigd in 's-Hertogenbosch. Met bijna 2000 leerlingen is het de grootste binnensportclub van Brabant. Naast [[turnen]] biedt de vereniging ook [[gymnastiek (sport)|gymnastiek]], [[trampolinespringen]], [[Acrobatische gymnastiek|acrogym]] en [[streetdance]].

In 1996 startte de [[Ronde van Frankrijk]] in 's-Hertogenbosch. Er werd gestart met een proloog die begon in de Brabanthallen en werd gewonnen door de Zwitser [[Alex Zülle]]. De volgende dag werd er een etappe verreden van en naar 's-Hertogenbosch. Deze rit werd gewonnen door de Fransman [[Frédéric Moncassin]]. De dag erna verliet de koers de Brabantse hoofdstad.

Op zaterdag 20 augustus 2022 was 's-Hertogenbosch startplaats van de [[Ronde van Spanje 2022/Tweede etappe|tweede etappe]] (finishplaats [[Utrecht (stad)|Utrecht]]) van de [[Ronde van Spanje 2022]]. De [['s-Hertogenbosch (gemeente)|gemeente ’s-Hertogenbosch]] betaalde hiervoor €&nbsp;300.000.<ref>{{Citeer web |url=https://www.lavuelta.es/en/stage-2 |archiefurl=https://web.archive.org/web/20220819055837/https://www.lavuelta.es/en/stage-2 |titel=Stage 2: 's-Hertogenbosch > Utrecht |auteur= |uitgever=[[Ronde van Spanje|La Vuelta]] |datum=|archiefdatum=2022-08-19 |bezochtdatum=2022-08-21|taal=en}}</ref><ref>{{Citeer web |url=https://s-hertogenbosch.raadsinformatie.nl/document/7925620/1#search=%22Vuelta%22 |titel=Raadsvoorstel: Wensen en bedenkingenprocedure deelname aan de stichting La Vuelta Holanda |auteur=Groenen/ De Wit |uitgever=Gemeente 's-Hertogenbosch |datum=3 september 2019 |bezochtdatum=2022-08-21 |archiefdatum=2023-03-23 |archiefurl=https://web.archive.org/web/20230323123150/https://s-hertogenbosch.raadsinformatie.nl/document/7925620/1#search=%22Vuelta%22 |dodeurl=ja }}</ref> Aanvankelijk stond de Vuelta start in Nederland gepland voor 2020, maar moest in dat jaar worden afgelast vanwege de [[coronapandemie]]. In 2022 vond uiteindelijk alsnog de Vuelta start in Nederland plaats, de organisatiekosten waren echter wel gestegen. De [['s-Hertogenbosch (gemeente)|gemeente ’s-Hertogenbosch]] stelde daardoor €&nbsp;34.000 extra beschikbaar.<ref>{{Citeer web |url=https://s-hertogenbosch.raadsinformatie.nl/document/11519811/1#search=%22Vuelta%22 |titel=Jaarstukken 2021 gemeente 's-Hertogenbosch |bezochtdatum=2022-08-21 |datum=2022-05-25 |uitgever=Gemeente 's-Hertogenbosch |taal=nl }}{{Dode link}}</ref>
{{Zie hoofdartikel|Sport in 's-Hertogenbosch}}

== Media ==
De hoofdredactie van de regionale krant het [[Brabants Dagblad]] is gevestigd in 's-Hertogenbosch. Ook de studio van [[Radio Maria Nederland]] is gevestigd in 's-Hertogenbosch. [[Huis-aan-huisblad]]en die in 's-Hertogenbosch en omgeving worden bezorgd, zijn de [[Bossche Omroep op Zondag]] en het [[Stadsblad 's-Hertogenbosch]].

Tot 12 februari 2015 werd de [[Lokale omroep in Nederland|lokale omroep]] van de gemeente 's-Hertogenbosch verzorgd door [[Boschtion]]. Deze zond naast een [[kabelkrant]] ook via radio en televisie uit. Sinds 2017 is Dtv Den Bosch de lokale omroep van de stad. Ook was er [[TV73]], een commerciële omroep, gericht op 's-Hertogenbosch en omgeving die uitzond tot 24 januari 2021.<ref>{{Citeer web|url=https://www.ad.nl/den-bosch/tv73-van-de-bossche-berlusconi-zal-gemist-worden~a2c7514c/|titel=TV73 van de Bossche Berlusconi zal gemist worden|bezochtdatum=17-05-2021|archiefurl=https://web.archive.org/web/20210517193104/https://www.ad.nl/den-bosch/tv73-van-de-bossche-berlusconi-zal-gemist-worden~a2c7514c/|archiefdatum=2021-05-17|dodeurl=nee}}</ref>

== Onderwijs ==
In en rond het Paleiskwartier concentreert zich het onderwijscentrum van de regio, met scholen als [[Avans Hogeschool|Avans]], [[Duhamel College]] (onderdeel van Stedelijk College), [[HAS Hogeschool]], [[Helicon Opleidingen MBO Den Bosch]], [[Stedelijk Gymnasium 's-Hertogenbosch|Het Stedelijk Gymnasium]] en het [[Koning Willem I College]].<br>
In andere delen van de stad bevinden zich onder andere:
* [[Akademie voor Kunst en Vormgeving St. Joost]]
* [[Brede Bossche Scholen]]
* [[Ds. Pierson College]]
* [[Duhamel College]] (onderdeel van Stedelijk College)
* [[Hervion College]] (onderdeel van Stedelijk College)
* [[Jeroen Bosch College]]
* [[Sancta Maria Mavo]]
* [[Sint-Janslyceum]]
* [[Stoas Hogeschool]]
* [[Van Maerlant]] (onderdeel van Stedelijk College)
* [[Dieze College]] (voorheen VSO De Rietlanden)
* Helicon Opleidingen
* Bossche Vakschool
* Jheronimus Academy of Data Science (JADS)

== Economie ==
Het industriële karakter van de stad is flink veranderd door vertrek of sluiting van bekende fabrieken als TE Connectivity (voorheen AMP), [[Michelin ('s-Hertogenbosch)|Michelin]], [[De Gruyter (winkelketen)|De Gruyter]], [[Verkade (bedrijf)|Verkade]], [[Remington Rand|Remington]] en [[De Kruithoorn]]. Men richt zich meer op de zakelijke en financiële dienstverlening. Zo is het hoofdkantoor van [[Van Lanschot]] in de [[binnenstad]] gevestigd, evenals de SNS Bank. In deze stad bevindt zich een van de vestigingen van Nederlands grootste [[bier]]brouwer [[Heineken (brouwerij)|Heineken]], die een flink aandeel heeft in de regionale werkgelegenheid. Tevens is in de stad, aan het [[Willemsplein ('s-Hertogenbosch)|Willemsplein]], het hoofdkantoor van energieleverancier [[Essent]] gevestigd en zijn o.a. de hoofdkantoren van [[Ricoh|Ricoh Nederland]] en [[SAP SE#Over SAP|SAP Nederland B.V.]] gevestigd. [[Heijmans NV]], de op twee na grootste beursgenoteerde onderneming in vastgoed, bouw, infra en installatietechniek in Nederland, heeft in de gemeente 's-Hertogenbosch haar hoofdkantoor en verschillende divisies gevestigd.

== Verkeer en vervoer ==
[[Bestand:Rijksweg A2 Knooppunt Hintam (Den Bosch).jpg|thumb|Rijksweg [[Rijksweg 2|A2]] ter hoogte van [[Knooppunt Empel]], vóór de laatste wegverbreding van de A2 (geopend in 2009)]]
{{Afbeelding combi
| kop = [[Station 's-Hertogenbosch]]
| width=220px
| afb1 = ´s-Hertogenbosch, station ´s-Hertogenbosch foto6 2016-01-23 09.53.jpg
| afb2 = Station of 's-Hertogenbosch.jpg
}}

De [[Ring 's-Hertogenbosch]] is een van de drukst bereden autosnelwegen van Nederland. Mede daardoor en door het feit dat de gemeente een economische groei doormaakt, zijn er tussen 2006 en 2009 maatregelen getroffen om de stad verder te laten groeien. De rondweg [[Rijksweg 2|A2]] is uitgebreid tot een 4×2-autosnelweg. De binnenste 2×2-rijstroken zijn voor doorgaand verkeer tussen Utrecht en Eindhoven. De buitenste 2×2-rijstroken voor regionaal verkeer tussen de stadsdelen en [[Waalwijk (stad)|Waalwijk]] en [[Oss]]. De beide rijbanen van de A2 tussen 's-Hertogenbosch en [[Zaltbommel (stad)|Zaltbommel]] zijn in 2010 verbreed van twee naar drie rijstroken. De [[Zuid-Willemsvaart]] loopt dwars door de stad, maar aan de oostkant van de A2, tussen [[Rosmalen (plaats)|Rosmalen]] en de stad in, is het [[Zuid-Willemsvaart#Máximakanaal|Máximakanaal]] aangelegd zodat beroeps- en recreatievaart de smalle stadstraverse kunnen vermijden.

Deze infrastructurele wijzigingen hebben de gemeente geïnspireerd tot het project "[[Avenue 2]]/Kanaalzone", een nieuw te vormen secundair stadscentrum met moderne [[hoogbouw]] boven de A2 tussen 's-Hertogenbosch en Rosmalen. Deze nieuwe wijk zal in het kader van [[BrabantStad|OV-Netwerk Brabant]] mogelijk een eigen [[spoorwegstation|station]] krijgen. Er loopt een plan om de zuidwestelijke aansluiting op de A2, de [[Rijksweg 65|N65]] (de rijksweg Vught - Tilburg) om te bouwen tot [[autosnelweg]], om dezelfde problemen als op de voormalige N50 richting Nijmegen te voorkomen.

Om de doorstroming op de Ring te verbeteren, is er in [[2011]] de [[Randweg 's-Hertogenbosch - Vught]] gereed gekomen. Deze weg gaat door de polder tussen beide plaatsen. Het verkeer hoeft nu niet meer via het [[Willemsplein ('s-Hertogenbosch)|Willemsplein]] en het [[Wilhelminaplein ('s-Hertogenbosch)|Wilhelminaplein]] te rijden.

Ook zijn er werkzaamheden gestart voor de aanleg van een nieuw industrieterrein ten westen van de [[Spoorlijn Utrecht - Boxtel|spoorweg Utrecht - Boxtel]], met de daarbij behorende voorzieningen, zoals een nieuw spoorwegstation dat ook de wijk [[Maaspoort ('s-Hertogenbosch)|Maaspoort]] bereikbaar maakt per [[trein]].

=== Openbaar vervoer ===
In het begin van de twintigste eeuw had 's-Hertogenbosch een tramverbinding met [[Helmond]] en andere plaatsen zoals [[Vught (plaats)|Vught]]. Deze tramlijn werd geëxploiteerd door [[Stoomtram 's-Hertogenbosch - Helmond - Veghel - Oss|HHVO]]. Ook was er een [[Tramlijn 's-Hertogenbosch - Heusden|tramlijn 's-Hertogenbosch - Drunen - Heusden]]. Deze tramlijn werd geëxploiteerd van [[1896]] tot [[1934]], maar op delen van het traject reden er al vanaf [[1922]] bussen. De trams naar zowel Helmond als naar [[Heusden (vestingstad)|Heusden]] vertrokken vanaf het [[Koningin Emmaplein ('s-Hertogenbosch)|Koningin Emmaplein]].

Aan het Koningin Emmaplein heeft ook het eerste [[Station 's-Hertogenbosch|treinstation]] gestaan. Dit bouwwerk stamde uit [[1868]] en was gemaakt van hout. In die tijd was 's-Hertogenbosch nog een [[vestingstad]] en er mochten buiten de vesting geen blijvende stenen bouwwerken staan. Ook moest het in geval van dreiging snel afgebroken kunnen worden, opdat men een vrij schootsveld had.

In [[1896]] is het eerste station afgebroken en is enkele honderden meters zuidelijker een nieuw station herrezen. Men kon nu vanuit de [[Binnenstad ('s-Hertogenbosch)|Binnenstad]] in één rechte lijn naar het station lopen. Het tweede station was van de hand van [[Eduard Cuypers (architect)|Eduard Cuypers]]. Dit station werd in de [[Tweede Wereldoorlog]], op 16 september 1944, gedeeltelijk verwoest door RAF-vliegtuigen en is niet meer opnieuw opgebouwd. De perronoverkappingen zijn bewaard gebleven en zijn nu [[rijksmonument]].

[[Sybold van Ravesteyn]] was de architect van het derde station. Dit station was bescheidener, maar tegelijkertijd ook een modern gebouw. Dit station heeft er gestaan tot [[1998]] toen het station werd gerenoveerd. [[Rob Steenhuis]] was de architect van het gebouw en veranderde het in een passarelle. Ook is het station nu een doorlooproute voor het [[Paleiskwartier]].

Station 's-Hertogenbosch staat aan het [[Stationsplein ('s-Hertogenbosch)|Stationsplein]]. Dit plein is het belangrijkste [[Openbaar vervoer in 's-Hertogenbosch|openbaarvervoerknooppunt]] van de gemeente. Vanaf het Stationsplein vertrekken de streekbussen naar andere plaatsen, evenals de stadsbussen naar de verschillende wijken van de stad, zoals Hintham, Rosmalen, Vlijmen en Vught.

[[Station 's-Hertogenbosch Oost]] is een kleiner openbaarvervoerknooppunt. Hier komt een aantal stads- en streekbussen samen en stopt ook o.a. de sprinter Dordrecht - Arnhem.

Plannen voor toekomstige stations zijn [[Station 's-Hertogenbosch Avenue 2|Avenue 2]] in de geplande gelijknamige wijk [[Avenue 2]] en station [[Station 's-Hertogenbosch Maaspoort|Maaspoort]].

== Bekende Bosschenaren ==
{{Zie ook|Zie [[lijst van Bosschenaren]]}}

== Fotogalerij ==
<gallery>
Bestand:Deguldenhopsack.jpg|[[Van Lanschot|De Gulden Hopsack]]
Bestand:Anne Frank Monument in 's-Hertogenbosch door Anne Wenzel.jpg|Anne Frank Monument  van [[Anne Wenzel]] in 's-Hertogenbosch.
Bestand:Vincent van Gogh Monument, Palace garden, 's-Hertogenbosch.jpg|Vincent van Gogh standbeeld in de Paleistuin.
Bestand:Het Puthuis op de markt van 's-Hertogenbosch daarnaast gelegen Onze-Lieve-Vrouwehuisje.jpg|Het Puthuis op de markt van 's-Hertogenbosch daarnaast gelegen Onze-Lieve-Vrouwehuisje.
Bestand:Tzanddenbosch.jpg|Stationsweg ([[Het Zand ('s-Hertogenbosch)|Het Zand]]) met de [[Drakenfontein ('s-Hertogenbosch)|Drakenfontein]]
Bestand:Brede haven 's-Hertogenbosch naar het Noorden gezien.jpg|Brede haven naar het Noorden gezien.
Bestand:Rivier De Dommel vanaf de Stationsweg richting Mariabrug. Op de achtergrond de Universiteit Jheronimus Academy of Data Science. 's-Hertogenbosch.jpg|Rivier De Dommel vanaf de Stationsweg richting Mariabrug. Op de achtergrond de Universiteit Jheronimus Academy of Data Science.
Bestand:Citadel van 's-Hertogenbosch 1645 van de zuidkant gezien.jpg|Citadel van 's-Hertogenbosch van de zuidkant gezien.
Bestand:'s-Hertogenbosch - Panorama - Gezicht op Sint Jan vanaf Sint Jacobskerktoren - RCE.jpg|Uitzicht over het centrum
Bestand:Stadsmuurdenboschnl.jpg|Stadswal bij [[Het Bossche Broek]]
Bestand:SHertogenbosch, straatzicht Smalle Haven-de Gruijterpassage foto3 2011-06-18 18.22.JPG|Smalle Haven-Gruijterpassage
Bestand:S Hertogenbosh brede haven.jpg|Brede Haven
Bestand:Vestingmuur.jpg|Vestingmuur, onderdeel van de [[Vestingwerken van 's-Hertogenbosch|vestingwerken]]
Bestand:Boze Griet.JPG|[[Stoer geweld|Boze Griet]], een smeedijzeren kanon uit 1511, in het Bastionder museum
Bestand:'s-Hertogenbosch, de Dommel vanaf Mariënburg foto6 2016-12-04 12.27.jpg|De Dommel vanaf Mariënburg
</gallery>

== Zie ook ==
{{Link portaal|'s-Hertogenbosch}}
* [[Lijst van rijksmonumenten in 's-Hertogenbosch (gemeente)]]
* [[Lijst van gemeentelijke monumenten in 's-Hertogenbosch (gemeente)]]
* [[Lijst van beelden in 's-Hertogenbosch]]
* [[Dat gaat naar Den Bosch toe]]

== Externe link ==
{{Commonscatklein|'s-Hertogenbosch}}
* [https://www.s-hertogenbosch.nl/ Gemeente 's-Hertogenbosch]

{{Appendix|1=bron|2=
* '' 's-Hertogenbosch binnen de Veste. Een historische verkenningstocht'' - Frans van Gaal en Peter Verhagen, Adr. Heinen Uitgevers, 's-Hertogenbosch, 2001.
* [http://www.bastion-oranje.nl/ Bastion Oranje]
* Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch
* [https://www.bossche-encyclopedie.nl/ Bossche Encyclopedie]
* [https://willem2fabriek.nl/ Willem 2 fabriek]
----
'''Referenties'''
{{References}}
}}
{{Navigatie hoofdsteden Nederland}}
{{Navigatie gemeente 's-Hertogenbosch}}
{{Navigatie bedevaartsoorden Maria}}
{{Coor title dms|51|42|36.25|N|5|18|40.56|E|scale:50000_type:city_region:NL}}

{{Bibliografische informatie}}

{{DEFAULTSORT:Hertogenbosch}}
[[Categorie:'s-Hertogenbosch| ]]
[[Categorie:Plaats in Noord-Brabant]]