Brontekst bekijken van Bernhard van Lippe-Biesterfeld

{{Infobox dynastie
| afbeelding     = Prince Bernhard 1942.jpg
| onderschrift   = Prins Bernhard der Nederlanden in 1942
| naam           = Bernhard van Lippe-Biesterfeld
| leven          = 1911–2004
| dynastie       = [[Huis Lippe]]<br />[[Huis Oranje-Nassau|Oranje-Nassau]]
| functie1       = [[Lijst van echtgenoten van koningen der Nederlanden|Prins-gemaal van Nederland]]
| periode1       = [[1948]]–[[1980]]
| voorganger1    = [[Hendrik van Mecklenburg-Schwerin]]
| opvolger1      = [[Claus van Amsberg]]
| vader          = [[Bernhard van Lippe (1872-1934)|Bernhard zur Lippe]]
| moeder         = [[Armgard von Cramm|Armgard von Sierstorpff-Cramm]]
| broerzus       = 
| partner van    = [[Juliana der Nederlanden]]
| kinderen       = [[Beatrix der Nederlanden|Beatrix]] (1938), [[Irene van Lippe-Biesterfeld|Irene]] (1939), [[Margriet der Nederlanden|Margriet]] (1943), [[Christina der Nederlanden|Christina]] (1947-2019). En buitenechtelijk: [[Alicia de Bielefeld]] (1952) en [[Alexia Grinda]] (1967)
| geboorteplaats = [[Jena (Duitsland)|Jena]], [[Duitse Keizerrijk]]
| sterfplaats    = [[Utrecht (stad)|Utrecht]], [[Nederland (hoofdbetekenis)|Nederland]]
| handtekening   = Bernhard of Lippe-Biesterfeld Signature.jpg
| website        = 
| portaal        = Nederland
}}

{{Link stamboom|stamboom=[[Stamboom Bernhard van Lippe-Biesterfeld (1911-2004)|Stamboom]]}}
'''Bernhard Leopold Frederik Everhard Julius Coert Karel Godfried Pieter, Prins der Nederlanden, Prins van Lippe-Biesterfeld''', geboren als ''Bernhard Friedrich Eberhard Leopold Julius Kurt Carl Gottfried Peter Graf von Biesterfeld'' ([[Jena (Duitsland)|Jena]], [[29 juni]] [[1911]] – [[Utrecht (stad)|Utrecht]], [[1 december]] [[2004]]), was de [[prins-gemaal]] van koningin [[Juliana der Nederlanden]].

== Levensloop ==
=== Geboorteakte ===
Bernhard werd geboren in het [[groothertogdom Saksen-Weimar-Eisenach]]. Volgens zijn geboorteakte is dat op 28 juni 1911 om 02.45 uur. Bernhards moeder heeft altijd aangegeven dat dit een foutieve vermelding is. Hij vierde zijn hele leven zijn verjaardag op 29 juni, de datum die in zijn naturalisatie- en trouwakte staat. In haar biografie van Bernhard stelt [[Annejet van der Zijl]] dat de functionaris van het ziekenhuis die de aangifte deed zich in de datum vergiste.<ref>Zijl, Annejet van der; ''Bernhard. Een verborgen geschiedenis'', p. 55</ref>

Op 1 juli verzocht Bernhard senior per brief aan zijn broer [[Leopold IV van Lippe|Leopold]] om peetoom te worden van zijn oudste zoon. "Als je", zo schreef hij, "ons dat plezier wilt doen, dan zal hij jouw naam als dubbelnaam krijgen". Leopold stemde toe en op 18 juli gaf het departement van Justitie in Weimar toestemming om de voornaam Leopold twee plaatsen naar voren te schuiven, zodat hij op 27 oktober 1911 de namen kreeg van Bernhard Leopold Friedrich Eberhard Julius Kurt Carl Gottfried Peter [[graaf (titel)|Graf]] [[Graaf van Biesterfeld|von Biesterfeld]].<ref>Zijl, Annejet van der; ''Bernhard. Een verborgen geschiedenis'', p. 56</ref> Zijn geslachtsnaam Graf von Biesterfeld bleek sinds 30 juni 1911 op de geboorteakte ingevuld te zijn bij zijn voornamen, iets dat niet geoorloofd is. Op 27 oktober 1911 werd een en ander officieel rechtgezet.<ref name="geboorteakte">[https://web.archive.org/web/20110406044607/http://www.vernoeming.nl/de-juiste-geboortedatum-van-prins-bernhard De juiste geboortedatum van prins Bernhard (en hoe heette hij eigenlijk precies?)], ''vernoeming.nl''</ref>

===Jeugd in Duitsland ===
[[Bestand:Prins Bernhard met zijn vader, Bernhard von Lippe (1914).jpg|thumb|Bernhard met zijn vader, Bernhard zur Lippe (1914)]]
Bernhard was de zoon van prins [[Bernhard van Lippe (1872-1934)|Bernhard zur Lippe]] (1872-1934), een jongere broer van de laatste regerende vorst van [[Vorstendom Lippe|Lippe]], en [[Armgard von Cramm]] (1883-1971).

Bernhard had een jongere broer, [[Aschwin zur Lippe-Biesterfeld|Aschwin]] (1914-1988). Hun ouders sloten een [[morganatisch huwelijk]].<ref>Silke Marburg, ''Morganatische Ehe'', in: ''Kleines Lexikon des Adels. Titel, Throne, Traditionen''. Herausgegeven von [[Eckart Conze]]. München, 2005, p. 176-177, waarin: "Ehefrau und Kinder wurden nicht Mitglieder des Hauses des Ehemannes, erhielten nicht die üblichen Sukzessions- Erb- u.a. Vermögensansprüche und nahmen nicht vollständig an den Familienrechten und der Familienrepräsentation (Titel, Rang, Wappen) Teil".</ref> Daarom kreeg Bernhard bij zijn geboorte de naam en titel van zijn moeder, die voor de gelegenheid van haar huwelijk was verheven tot ''Gräfin von Biesterfeld'', en werd ''Graf von Biesterfeld''. Op 24 februari [[1916]] verhief de vorst Bernhards moeder en haar twee zonen echter tot ''Prinz(essin) zur [[Lippe-Biesterfeld]]''.<ref>Jean-Fred Tourtchine, 'Généalogie et état présent des familles princières de Lippe-Biesterfeld (princes souverains de Lippe) et de Lippe-Weissenfeld', in: ''[[L'ordre de la noblesse]]. Familles d'Europe enregistrées in ordine nobilitatis 1983-1984. Volume sixième''. Paris, [1985], p. CCLVXXXVI.</ref> Bernhard werd lid van het Lippische vorstenhuis en kreeg een hogere plaats in de rij van troonopvolging.<ref>Zijl, Annejet van der; ''Bernhard, een verborgen geschiedenis'' p. 45 en 87 "p 45 ...bood Leopold aan Armgard de oude graventitel van de Biesterfelders toe te kennen – zij het met het laagadellijke 'von' in plaats van het hoogadellijke 'zur'. Deze nieuwe Biesterfelderlijn zou wel meetellen in de erfopvolging, maar in lijn moeten aansluiten achter de overige zijtakken." "p 87 ....kende hij "in dit ene en hoogst uitzonderlijke geval ...." .... alsnog de prinselijke titel 'zur Lippe-Biesterfeld' toe ... en zijn familielijn maakte een flinke sprong vooruit in de erfopvolging."</ref>

Zijn jeugdjaren bracht hij door op het ouderlijk landgoed in [[Wojnowo|Woynowo]], nabij de stad [[Babimost (plaats)|Bomst]] in de provincie [[Posen (provincie)|Posen]], later [[Grensmark Posen-West-Pruisen (provincie)|Grensmark Posen-West-Pruisen]].

Na eerst privélessen gevolgd te hebben, ging Bernhard op 22 april 1924 voor het eerst naar school; naar het Pädagogium, een jongenskostschool te [[Sulechów|Züllichau]]. Na een toelatingsexamen begon hij er op de tweede klas van het Realgymnasium, het ''Obertertia'', waarna hij in het voorjaar van 1926 naar het elitaire [[Arndt-Gymnasium Dahlem|Arndt-Gymnasium]] te [[Berlijn (hoofdbetekenis)|Berlijn]] ([[Berlin-Dahlem|Dahlem]]) ging, waar hij in 1929 zijn diploma behaalde. Bernhard studeerde [[Rechtsgeleerdheid|rechten]] aan de handelshogeschool in [[Lausanne (stad)|Lausanne]], de universiteit in [[München]] en aan de toenmalige Friedrich-Wilhelm Universiteit in Berlijn, nu de [[Humboldtuniversiteit]]. In Berlijn verkreeg hij in 1935 de titel van [[Referendar Juris]], in Nederland vergelijkbaar met die van [[doctorandus]]. Vervolgens ging hij per 1 september 1935 als stagiair werken bij de Parijse dochteronderneming van het Duitse chemiebedrijf [[IG Farben]], Société pour l’Importation de Matières Colorantes et de Produits Chimiques aan de Avenue Hoche, waar hij begon met brieven te controleren op typefouten, postzegels plakte en de post naar de verzendafdeling bracht.<ref>Zijl, Annejet van der; ''Bernhard, een verborgen geschiedenis'', Querido's uitgeverij, 2011 (vijfde (e-book) druk, de digitale editie is gemaakt naar de vierde druk uit 2011), p. 175+177</ref> Hij bleef er werken tot aan de dag van zijn verloving met de Nederlandse kroonprinses [[Juliana der Nederlanden|Juliana]] op 8 september 1936.

=== Bernhard en het nationaalsocialisme ===
[[Bestand:Lidmaatschapskaart NSDAP Bernhard von Lippe Bisterveld.jpg|miniatuur|Voorkant originele NSDAP-lidmaatschapskaart met als naamsvermelding in [[Sütterlin]]schrift:
''Lippe Biesterf B. Prinz zu'']]
Bernhard werd als student aan de Friedrich-Wilhelm Universiteit lid van de [[Deutsche Studentenschaft]], indertijd een studentenorganisatie met een officieel nationaalsocialistisch karakter. De door de prins ondertekende lidmaatschapskaart is bewaard gebleven. De kaart bevat gegevens over lidmaatschappen van de [[Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij]] (NSDAP), [[Sturmabteilung]] (SA), het [[Deutsche Luftsport Verband]] en de tennisclub van de eveneens nationaalsocialistische corpsvereniging ''Borussia''. Toen de prins zich in december 1934 uitschreef als student werd hij geschrapt uit de ledenlijst van de studentenvereniging.<ref>Het document bevindt zich in het archief van de Humboldtuniversiteit, ZB II 1849, akte 28. (Bron: [https://web.archive.org/web/20110912052948/http://www.annejetvanderzijl.com/index.php?id=newsdetail&nid=49 Nieuwe feiten over Prins Bernhard in Annejets promotieonderzoek], ''web.archive.org'')</ref>

De prins heeft stelselmatig ontkend lid te zijn geweest van de NSDAP. Nadat in 1995 [[Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie|RIOD]]-medewerker [[Gerard Aalders]] en historicus [[Coen Hilbrink (historicus)|Coen Hilbrink]] in de [[National Archives and Records Administration|National Archives]] in [[Washington D.C.]] een kopie van zijn contributiekaart aantroffen, evenals correspondentie over het beëindigen van zijn lidmaatschap, bleef hij volhouden zich nooit als lid te hebben aangemeld. Sinds 1 mei 1933 stond hij als lid ingeschreven.<ref>Zijn partijnummer was 2583009. Zie {{Aut|Arnoldussen, Paul}}: [https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ABCDDD:010841730:mpeg21:a0001 Bernhard nazi-lid 'om vliegbrevet'], ''Het Parool'', 5 december 1995, p.&nbsp;1.</ref> Uit de onvolledige ledenadministratie blijkt dat zijn contributie betaald werd van in ieder geval eind 1934 tot en met mei 1935. Vanaf 1 augustus 1935 gebeurde dat niet meer. Op 5 januari 1937 werd hij als lid uitgeschreven.<ref>Cees Fasseur; ''Juliana & Bernhard. Het verhaal van een huwelijk. De jaren 1936-1956'', p. 34 (e-book versie, naar tweede druk uit 2008)</ref>

In 2019 trof directeur van het [[Koninklijk Huisarchief (Nederland)|Koninklijk Huisarchief]] [[Flip Maarschalkerweerd]] bij inventarisatiewerkzaamheden de originele NSDAP-lidmaatschapskaart aan in Bernhards privéarchief. Na zijn pensioen publiceerde hij hierover in zijn boek ''De achterblijvers. Het Hof na de vlucht van Wilhelmina 1940-1945'' uit 2023.<ref>{{Citeer web |url=https://www.nrc.nl/nieuws/2023/10/03/bernhard-had-het-bewijs-voor-zijn-lidmaatschap-van-de-nsdap-in-zijn-eigen-archief-a4176132 |titel=Bernhard had het bewijs voor zijn lidmaatschap van de NSDAP in zijn eigen archief |auteur=Jeroen van der Kris |werk=nrc.nl |datum=2023-10-03 |bezochtdatum=2023-10-04 |archiefdatum=2023-10-04 |archiefurl=https://web.archive.org/web/20231004094854/https://www.nrc.nl/nieuws/2023/10/03/bernhard-had-het-bewijs-voor-zijn-lidmaatschap-van-de-nsdap-in-zijn-eigen-archief-a4176132 |dodeurl=no }}</ref><ref>{{Citeer web |url=https://nos.nl/artikel/2492806-bernhard-had-lidmaatschapskaart-nsdap-in-eigen-archief |titel=Bernhard had lidmaatschapskaart NSDAP in eigen archief |datum=2023-10-04 |bezochtdatum=2023-10-04 |werk=nos.nl |taal=nl |archiefdatum=2023-10-04 |archiefurl=https://web.archive.org/web/20231004024308/https://nos.nl/artikel/2492806-bernhard-had-lidmaatschapskaart-nsdap-in-eigen-archief |dodeurl=no }}</ref> De kaart kwam in Bernhards persoonlijk archief terecht via [[Lucius Clay]], de militair bewindvoerder van de Amerikaanse zone in Duitsland vlak na WOII. In 1949 stuurde hij de kaart naar Bernhard. Het begeleidende briefje is eveneens in Bernhards voormalig privéarchief bewaard gebleven en bevat in het Engels de tekst: "Ik heb dit een aantal jaar in mijn kluis bewaard. Toen ik op het punt stond het te vernietigen, bedacht ik dat u het recht hebt verdiend om het zelf te vernietigen."{{#tag:ref|De letterlijke tekst van het briefje is: "Dear Prince Bernhard, I have held this in my safe for several years. As I was getting ready to destroy it, it seemed to me that you have earned the right to destroy it yourself".<ref>Gatool Katawazi, [https://www.trouw.nl/binnenland/we-wisten-het-al-maar-toch-prins-bernhard-was-echt-lid-van-hitlers-nazipartij We wisten het al, maar toch: prins Bernhard was écht lid van Hitlers nazipartij], trouw.nl, 4 oktober 2023</ref>|group=noot}}{{#tag:ref|Naar aanleiding van de publicatie van Maarschalkerweerd verzochten de [[Tweede Kamer der Staten-Generaal|Tweede Kamerleden]] [[Alexander Hammelburg]], [[Joost Sneller]] (beiden [[Democraten 66|D66]]), [[Frank Wassenberg]] ([[Partij voor de Dieren|PvdD]]) en [[Laura Bromet]] ([[GroenLinks]]) op 5 oktober 2023 in [[Kamervragen]] aan [[demissionair]] minister-president [[Mark Rutte]] om de regering een onderzoek te laten instellen naar het NSDAP-verleden van Bernhard. Rutte wees het verzoek af. Hij antwoordde dat het informatie betrof die reeds geruime tijd algemeen bekend is op basis van onderzoek in algemeen toegankelijke archieven en meerdere publicaties hierover en schreef dat met ingang van begin 2024 verder onderzoek kan worden verricht in het [[Koninklijk Huisarchief (Nederland)|Koninklijk Huisarchief]] door verruiming van de toegang tot in het jaar 1948.<ref>[https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/kamervragen/detail?id=2023Z16734&did=2023D47510 Antwoord op vragen van de leden Hammelburg, Sneller, Wassenberg en Bromet over het bericht dat prins Bernhard lid was van de NSDAP], tweedekamer.nl, 29 november 2023</ref>|group=noot}}

Bernhard heeft wel toegegeven dat hij aspirant-lid is geweest van de SA en de paramilitaire [[Schutzstaffel]] (SS). In zijn geautoriseerde biografie uit 1962 geeft hij toe dat hij het bruine uniform van de SA en het zwarte van de SS gedragen heeft.<ref>Annejet van der Zijl; ''Bernhard. Een verborgen geschiedenis'', p. 155+170 (2011, vijfde druk, e-book)</ref> Volgens Bernhard meldde hij zich aan om opportunistische redenen. Door zijn lidmaatschap zou hij als student zijn vrijgesteld van het afleggen van een politiek examen. Zo'n politiek examen heeft volgens de dissertatie van Van der Zijl nooit bestaan.<ref>[https://web.archive.org/web/20110912052948/http://www.annejetvanderzijl.com/index.php?id=newsdetail&nid=49 Nieuwe feiten over Prins Bernhard in Annejets promotieonderzoek], ''web.archive.org''</ref>

Af en toe moest de prins op wacht staan, zoals rond 1 juni 1934 tijdens de [[Nacht van de Lange Messen]]. Dat hij een overeenkomstige opdracht uitvoerde ten tijde van de Juden-Boykott in april 1933 (hetgeen uit de op die datum gelaste algemene mobilisatie van SA en SS voortgevloeid zou zijn) was volgens de prins in 1956 uitgesloten.<ref>L. de Jong; (1969) ''Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog'', deel 1 (Voorspel), p. 578</ref>

=== Kennismaking en verloving ===
[[Bestand:Bernhard van Lippe-Biesterfeld vlag.svg|thumb|Standaard van prins Bernhard]]
Bernhard was bij de bijna zevenjarige [[Juliana der Nederlanden#Zoektocht huwelijkskandidaat|zoektocht naar een echtgenoot voor Juliana]] niet benaderd door het koninklijk huis, maar formeel voldeed hij door de promotie tot prins en toetreding tot het Lippische vorstenhuis in 1916 wel aan het profiel van de gezochte kandidaat. Een kandidaat diende namelijk [[Ebenbürtigkeit|ebenbürtig]] te zijn en deel uit te maken van een vorstenhuis dat minimaal tot 1918 heeft geregeerd. Bij de zoektocht naar een huwelijkskandidaat voor Juliana maakte Wilhelmina gebruik van de [[Almanach de Gotha]]. Bernhard stond in het goede gedeelte van de Gotha.<ref>Fasseur, Cees; ''Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas'', p. 113</ref>

Bernhards familie had goede contacten met de familie Von der Goltz, die tot de entourage van de [[Willem II van Duitsland|Duitse ex-keizer]] in Doorn behoorde.<ref name="Fasseur p128">Fasseur, Cees; ''Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas'', p. 128</ref> In 1935 bezocht Bernhard minimaal tweemaal de Duitse ex-keizer en zijn vrouw [[Hermine van Reuss oudere linie|Hermine Reuss]] in Nederland.<ref>Zijl, Annejet van der; ''Bernhard. Een verborgen geschiedenis'', p. 237</ref>

In november 1935 ging hij samen met mevrouw Von der Goltz op bezoek bij de Nederlandse [[diplomaat|Gezant]] in Parijs [[John Loudon]]. Aan Loudon vroeg hij hoe hij zich kon laten introduceren bij Wilhelmina en Juliana.<ref name="Fasseur p128" /> Van zijn tante Anna kreeg hij informatie dat Juliana en Wilhelmina van plan waren om de [[Olympische Winterspelen]] in [[Garmisch-Partenkirchen (plaats)|Garmisch-Partenkirchen]] te bezoeken en net over de grens zouden logeren in Oostenrijk.{{#tag:ref|Begin februari 1936 schrijft tante Anna: Lieve Bernilo! In Berlijn trof ik gisteren mijn nicht Ally Mecklenburg en ze vroeg mij jou te schrijven dat je mogelijkerwijs voor de Wintersportolympiade naar Partenkirchen gaat. De Knk. Fam. uit H. komt vanuit Oostenrijk geregeld over om deze bij te wonen. Je zou ernaartoe moeten gaan en je bekend maken. Ik denk dat je het beste een hoveling of een hofdame kunt vragen je voor te stellen en je tijdens de dagen daar vaak moet laten zien, aangezien ze al van je weten. Naar ik hoor, zullen daar ook andere heren met dezelfde intenties zijn. Ik wens je nadrukkelijk alle goeds. Ik hoop dat het je lukt, ook al is de tijd nogal krap, je tante Anna. (Bron: [https://web.archive.org/web/20140924042228/http://nos.nl/koningshuis/artikel/142383-citaten-uit-bernhard-een-verborgen-geschiedenis.html Citaten uit Bernhard, een verborgen geschiedenis], ''NOS'', 8 maart 2010)|group=noot}} Bernhard reisde spoorslags af naar Garmisch-Partenkirchen en legde op 11 februari 1936 in het Oostenrijkse [[Igls]] een bezoek af aan Juliana en Wilhelmina onder het voorwendsel dat zijn vader Juliana's vader prins [[Hendrik van Mecklenburg-Schwerin]] gekend had. Via mevrouw Von der Goltz heeft Bernhard een introductiebrief gekregen.<ref>Fasseur, Cees; (2009) ''Juliana & Bernhard. Het verhaal van een huwelijk. De jaren 1936-1956'', p. 28</ref> De gesprekken verliepen in het Frans.

De prins viel zowel bij Juliana als bij haar moeder en de meegereisde hofhouding in de smaak. Wilhelmina won daarop informatie in bij Duitse familieleden en de Nederlandse ambassade in Berlijn. Hermine Reuss steunde Bernhard en vroeg Wilhelmina's schoonfamilie een positief advies uit te brengen.<ref>Fasseur, Cees; (2009) ''Juliana & Bernhard. Het verhaal van een huwelijk. De jaren 1936-1956'', p. 29</ref> Hoewel niet alle adviezen positief bleken te zijn besloot Wilhelmina door te gaan met Bernhard.

Nadien ontmoetten de Nederlandse kroonprinses en Bernhard elkaar met [[Pasen]] en [[Pinksteren]] in [[Paleis Het Loo]]. De daarop volgende ontmoeting vond plaats op 11 juli, eveneens in Paleis Het Loo. Bernhard vroeg toen Juliana - vergeefs - ten huwelijk. Juliana vond dat ze elkaar nog te kort kenden. Een nieuwe ontmoeting werd een maand later in Zwitserland belegd om het huwelijkscontract te regelen. Juliana ging er op 15 augustus akkoord met een verloving. Die werd geheim gehouden en afgesproken werd dat Bernhard naar Nederland zou komen om drie maanden lang de Nederlandse taal en cultuur te leren kennen. Juliana en Bernhard zouden dan de gelegenheid krijgen elkaar nader te leren kennen. Als het stel dan niet van mening zou zijn veranderd, zou de verloving eind dat jaar wereldkundig worden gemaakt.<ref>Fasseur, Cees; ''Juliana & Bernhard. Het verhaal van een huwelijk. De jaren 1936-1956'', p. 43 (e-book, naar tweede druk uit 2008)</ref>

Diverse Nederlandsen dagbladen publiceerden op 20 augustus echter een foto van Juliana in gezelschap van Bernhard en de geruchtenmachine kwam op gang. Wilhelmina voelde zich gedwongen de aankondiging van de verloving flink te vervroegen en op 8 september 1936 werd de verloving bekendgemaakt. In totaal hadden Juliana en Bernhard elkaar toen zo'n veertien dagen gezien, verdeeld over vijf ontmoetingen. De verloving leidde in het door een economische crisis beheerste Nederland tot een golf van vreugde. Binnen een week na de verloving werd in [[Vlaardingerambacht]] een [[laan (weg)|laan]] naar de prins vernoemd. Bernhard bracht op 17 november 1936, vlak voor zijn definitieve vertrek naar Nederland, een kort beleefdheidsbezoek aan [[Adolf Hitler]].<ref>Akten Zur Deutschen Auswärtigen Politik 1918-1945 1937, p. 245-248 Scan (345-348) 2 januari 1937, [https://web.archive.org/web/20220409055345/https://digi20.digitale-sammlungen.de/de/fs1/object/display/bsb00045941_00347.html?prox=true&phone=true&ngram=true&hl=scan&fulltext=2756%2F535+192-93&mode=simple&context=2756%2F535%20192-93 brief aan Hitler met o.a. bedankje voor ontvangst door Hitler]</ref> De Nederlandse gezant in Berlijn begeleidde hem.

Op 24 november 1936 kreeg Bernhard het Nederlands staatsburgerschap.<ref>[https://web.archive.org/web/20151125232548/https://www.eerstekamer.nl/historische_gebeurtenis/goedkeuring_huwelijk_prinses Historische gebeurtenis. Goedkeuring huwelijk prinses Juliana], eerstekamer.nl</ref> Bij de naturalisatiewet werden zijn Nederlandse voor- en geslachtsnamen vastgesteld. Op 4 december 1936 kwam de benoeming tot [[luitenant-ter-zee]] der eerste klasse [[à la suite]] bij de [[Koninklijke Marine]] en [[Kapitein (rang)|ritmeester]] à la suite bij de [[Koninklijke Landmacht]]. Tevens werd hem de titulaire rang verleend van ritmeester bij het [[Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger]].<ref>[https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010606914:mpeg21:a0038 Militaire rangen aan prins Bernhard verleend], ''Leeuwarder Courant'', 4 december 1936</ref>

[[Bestand:Engagement Juliana Bernhard.jpg|miniatuur|links|Op 17 september 1936, negen dagen na de bekendmaking van hun verloving, brachten Juliana en Bernhard een bezoek aan Amsterdam.]]

=== Huwelijk en kinderen===
[[Bestand:Royal Monogram of Prince Bernhard of the Netherlands.svg|thumb|100px|Monogram van prins Bernhard]]
[[Bestand:Vervaardiging gouden veder-518318.ogv|thumbtime=0:00|thumb|[[Polygoonjournaal|Bioscoopjournaal]] uit december 1936. Beelden van het maken van de Gouden Veder, een in goud nagemaakte [[Ganzenveer|ganzenveder]] waarop de [[familiewapen]]s van Bernhard en [[Juliana der Nederlanden|Juliana]] zijn aangebracht. Met deze gouden veder zal bij de [[ondertrouw]] en het burgerlijk huwelijk van Juliana en Bernhard het bruidspaar de huwelijksakte tekenen. De veder is een geschenk van het Comité voor de luisterrijke viering van het vorstelijk huwelijk te Den Haag.]]
Het burgerlijk huwelijk vond op 7 januari 1937 plaats in Den Haag en werd diezelfde dag ingezegend in de [[Grote of Sint-Jacobskerk (Den Haag)|Grote of Sint-Jacobskerk]] aldaar. Bernhard kreeg bij [[Koninklijk Besluit]] direct na de huwelijkssluiting de titel Prins der Nederlanden met het [[Predicaat (titel)|predicaat]] [[Koninklijke Hoogheid]]. Tevens werd hem zitting verleend in de [[Raad van State (Nederland)|Raad van State]], het hoogste adviescollege van Nederland.<ref>[https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010016988:mpeg21:a0170 Belangrijke Koninklijke Besluiten voor het Vorstelijk Paar], Het Vaderland, 6 januari 1937</ref>

Het huwelijk leidde tot een diplomatiek incident met nazi-Duitsland dat tot op het hoogste niveau werd uitgespeeld. De aanleiding was de aanwezigheid van nazisymbolen bij een galaconcert op 5 januari 1937.

Voorafgaand waren er over en weer al wat incidenten. Door de Duitse pers werd het ontbreken van nazisymbolen bij een voetbalwedstrijd in Den Haag tussen een Duits en een Nederlands team hoog opgespeeld.<ref>[http://www.trouw.nl/achtergrond/Dossiers/article1431152.ece?part=2 Bernhards brieven aan Hitler (2)], ''[[Trouw (krant)|Trouw]]'', 15 augustus 2005</ref> Ook een bericht van het [[Algemeen Nederlands Persbureau|ANP]] waarin werd gesteld dat Bernhard zich als Nederlander beschouwde en alleen het Nederlandse volkslied bij de feestelijkheden gespeeld mocht worden, zorgde voor Duits ongenoegen. Minister van Propaganda [[Joseph Goebbels]] kreeg van [[Adolf Hitler]] de vrije hand een mediaoffensief te beginnen. De Duitse familieleden die voor het huwelijk naar Nederland wilden reizen, werd het paspoort ontnomen. Doordat Bernhard een diplomatiek opgestelde brief aan Hitler richtte, die telefonisch werd doorgebeld, en de Nederlandse regering excuus aanbood en stelde dat Bernhard verkeerd werd begrepen, bedaarden de gemoederen.<ref name="ReferenceC">Zijl, Annejet van der, ''Bernhard. Een verborgen geschiedenis'', p. 269 en verder</ref> De Duitse familieleden konden alsnog naar het huwelijk komen.

Tijdens het feest moest het Duitse volkslied inclusief het [[Horst Wessellied]] gespeeld worden om verdere problemen te voorkomen.<ref>Fasseur, Cees; ''Wilhelmina; Sterker door strijd'', p. 131</ref> Het Horst Wessellied was sinds 1933 onderdeel van het Duitse volkslied.<ref>Artikel over Horst Wessel in de Grote Winkler Prins-encyclopedie, 9e druk, 1990</ref> Door de Duitse gasten werd meegezongen en de [[Hitlergroet]] gebracht.{{#tag:ref|Het brengen van de Hitlergroet tijdens het spelen van het volkslied was voor Duitse staatsburgers sinds 1933 verplicht.|group=noot}} Dat laatste deden ze ook tijdens het spelen van het Wilhelmus.<ref>Fasseur, Cees; ''Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas'', p. 24</ref> De dirigent [[Peter van Anrooy]] weigerde net als 25 orkestleden het Horst Wessellied te spelen. Zij werden in opdracht van het bestuur van het Residentieorkest voor het spelen van het Duitse volkslied vervangen door de dirigent en orkestleden van de Koninklijke Militaire Kapel. Dat gebeurde op basis van een regeringscommuniqué over het spelen van de volksliederen.<ref>De Tribune: soc. dem. weekblad, 6 januari 1937</ref> Vanuit sociaaldemocratische en communistische zijde werd vooraf aan het spelen van het Horst Wessellied geprotesteerd.<ref>Limburgsch Dagblad, 6 januari 1937</ref> Goebbels zag de gang van zaken als een overwinning.<ref name="ReferenceC" />

Het huwelijk maakte meteen een einde aan de grote financiële problemen van zijn familie; zijn vader was kort ervoor overleden, zijn ouderlijk huis bleek in zeer slechte staat en er waren grote hypotheekschulden. Bernhard kreeg uit de staatskas een jaarlijkse toelage van 200.000 [[Nederlandse gulden|gulden]], twee keer zoveel als Juliana's vader jaarlijks van haar moeder gekregen had. Daarnaast kreeg hij van Wilhelmina een bedrag van 200.000 gulden om de noodzakelijke herstelwerkzaamheden aan zijn ouderlijk huis te financieren. Van zijn schoonmoeder kreeg hij als huwelijksgeschenk een [[Maybach|Maybach Zeppelin]] met een [[Erdmann & Rossi]] carrosserie, een luxe auto van ongeveer 20.000 gulden.<ref>[https://web.archive.org/web/20130926063727/http://www.conam.info/gezocht/de-auto-s-van-prins-bernhard De auto's van prins Bernhard], ''conam.info''</ref><ref>Fred Lammers; [https://web.archive.org/web/20130926143752/http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/Archief/archief/article/detail/2546573/1997/11/13/De-snelle-auto-s-van-prins-Bernhard.dhtml De snelle auto's van prins Bernhard], ''Trouw'', 13 november 1997</ref> In 1939 werd hij door Wilhelmina benoemd tot haar [[adjudant (functie)|adjudant]].

Prins Bernhard en prinses Juliana kregen vier kinderen, allen dochters:

* [[Beatrix der Nederlanden|Beatrix]] (31 januari 1938)
* [[Irene van Lippe-Biesterfeld|Irene]] (5 augustus 1939)
* [[Margriet der Nederlanden|Margriet]] (19 januari 1943)
* [[Christina der Nederlanden|Marijke]] (18 februari 1947-16 augustus 2019), die later haar tweede voornaam Christina als roepnaam koos.

Daarnaast had Bernhard volgens eigen zeggen twee [[buitenechtelijk kind|buitenechtelijke kinderen]], beiden eveneens dochters:
* [[Alicia de Bielefeld]] (21 juni 1952) bij een Duitse pilote
* [[Alexia Grinda]] (10 juli 1967) bij zijn Parijse [[maîtresse]] Hélène Grinda

Op 30 april 1987 vierden Bernhard en Juliana hun 50-jarig huwelijksjubileum met een groot [[defilé]] op Paleis Soestdijk.

=== De prins tijdens de Tweede Wereldoorlog ===
Op 10 mei 1940 viel Duitsland Nederland binnen. De prins week enkele dagen later met zijn gezin over zee uit naar [[Londen (hoofdbetekenis)|Londen]]. Bernhard keerde snel voor korte tijd terug naar het nog niet bezette [[Zeeland (provincie)|Zeeland]]. Vervolgens maakte hij een reis naar het eveneens nog niet door de Duitsers veroverde Parijs.{{#tag:ref|In Parijs bracht hij een bezoek aan minister-president [[Paul Reynaud]] en aan maarschalk [[Philippe Pétain]] en legde hij een krans bij het [[Graf van de onbekende soldaat (Parijs)|graf van de onbekende soldaat]]. Zie Cees Fasseur; (2009) ''Juliana & Bernhard. Het verhaal van een huwelijk. De jaren 1936-1956'', p. 76|group=noot}} Doordat Juliana met Beatrix en Irene op de [[Sumatra (schip uit 1926)|kruiser ''Sumatra'']] naar Canada reisden, was hij de rest van de Tweede Wereldoorlog meestal gescheiden van zijn gezin.

Terug in Engeland, dat al sinds 1939 in oorlog met Duitsland was, bood Bernhard zijn diensten aan bij de Britse geheime dienst,<ref name="Loe">[[Loe de Jong|Jong, L. de]], ''[[Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog]]'', deel 9, p. 369</ref> maar werd wegens zijn Duitse afkomst gewantrouwd. Op 25 juni 1940, drie dagen na de Franse capitulatie, sprak hij voor de ''Overseas Service'' van de Britse staatszender [[British Broadcasting Corporation|BBC]] over Adolf Hitler als "een Duitse tiran" en sprak hij al zijn vertrouwen uit in de Britse overwinning op [[nazi-Duitsland]].<ref name="Loe" />

Voor de aankoop van oorlogsmaterieel werd door de prins op 10 augustus 1940 het 'Spitfire Fund' (later [[Prins Bernhard Cultuurfonds|Prins Bernhard Fonds]] genoemd) opgericht. Vanaf de oprichting was hij regent.

Op 13 november 1940 werd Bernhard hoofdverbindingsofficier tussen de Nederlandse en Britse strijdkrachten.<ref>Jong, L. de; (1979) ''Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog'', deel 9 (Eerste helft), p. 388</ref> In het najaar van 1940 kreeg de prins vliegles op [[Hatfield (Hertfordshire)|Hatfield]] en behaalde zijn vliegbrevet. Hoewel hij later deed voorkomen alsof er sprake geweest zou zijn van een carrière als oorlogsvlieger, bestaat er maar één gedocumenteerd geval van een vlucht boven vijandelijk gebied en wel op 21 juni 1944 boven Noord-Frankrijk. Om mee te mogen heeft hij naar zijn eigen zeggen de commandant met een fles whisky omgekocht.<ref>Zijl,Annejet van der, (2010) ''Bernhard, een verborgen geschiedenis'', p. 324</ref> Regelmatig bezocht hij in [[Engeland (hoofdbetekenis)|Engeland]] Nederlandse militairen.

De prins kreeg in 1941 bij de [[Royal Air Force]] (RAF) de rang van Honorary Air Commodore.<ref name="Memoriam">[https://web.archive.org/web/20150919040047/http://www.koninklijkhuis.nl/encyclopedie/wie-is-wie/in-memoriam/bernhard-prins-der-nederlanden-%281911-2004%29/ In memoriam: Bernhard Prins der Nederlanden (1911-2004)], ''koninklijkhuis''</ref> Op 12 juni 1943 richtte hij in Engeland het [[322 Dutch Squadron RAF]] op, dat tot het einde van de oorlog werd ingezet voor escortemissies, bestrijding van [[V1 (wapen)|V-1]] vliegende bommen en grondaanvallen op het Duitse leger. In 1964 werd hij bij de RAF benoemd tot Honorary Air Marshall.<ref name="Memoriam" />

Gedurende de oorlog zou de Nederlandse diplomaat en latere [[minister van Buitenlandse Zaken]] [[Joseph Luns]] voor de prins contact onderhouden met zijn moeder en overige familieleden in Duitsland via zijn relaties in de neutrale landen Portugal en [[Spanje]]. Luns was tijdens de Tweede Wereldoorlog achtereenvolgens attaché in neutraal [[Zwitserland]] (1940), neutraal [[Portugal]] (april 1941) en ambassade-secretaris van de [[Londens kabinet|Nederlandse regering in ballingschap]] bij het [[Britse Rijk]] (vanaf 1943).

Volgens geruchten zou de prins de [[operatie Market Garden]] hebben ontraden, omdat snel oprukken van een tankdivisie van [[Nijmegen (hoofdbetekenis)|Nijmegen]] naar [[Arnhem (hoofdbetekenis)|Arnhem]] onmogelijk zou zijn.<ref>[https://web.archive.org/web/20131002130929/http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/Archief/archief/article/detail/2700094/1994/09/17/Prins-Bernhard-Market-Garden-is-mislukt-door-Monty-s-eigenwaan-Ik-spreek-niet-van-schuld-maar-van-verantwoordelijkheid.dhtml Prins Bernhard: Market Garden is mislukt door Monty's eigenwaan 'Ik spreek niet van schuld, maar van verantwoordelijkheid'], ''Trouw'', 17 september 1994</ref> Het is echter uiterst onwaarschijnlijk dat de prins ooit vooraf is ingelicht over deze ultrageheime operatie, omdat hij geen formele positie had binnen de geallieerde bevelstructuur.<ref>Annejet van der Zijl; (2010) ''Bernhard, een verborgen geschiedenis'', p. 376</ref> Ook de hardnekkige geruchten dat de spion [[Christiaan Lindemans|Chris Lindemans]] (alias ''King Kong'') zijn informatie over [[Operatie Market Garden]] uit het hoofdkwartier van Bernhard verkreeg, zijn daarom hoogstwaarschijnlijk onjuist.<ref>Jong, L. de; (1980) ''Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog'', deel 10a (''Het laatste jaar'' I, eerste helft), p. 424-425</ref>
[[Bestand:De Wereld wageningen 2010.JPG|thumb|[[Hotel de Wereld]] in [[Wageningen (Nederland)|Wageningen]], waar prins Bernhard op 5 mei 1945 aanwezig is geweest bij besprekingen tussen de Canadese generaal Foulkes en het hoofd van de Duitse bezetter in Nederland]]
Koningin Wilhelmina benoemde hem in september 1944 tot bevelhebber van de [[Binnenlandse Strijdkrachten]], het geheel van gewapende verzetsgroepen in bezet Nederland. Aangezien er geen formele bevelstructuur of samenhangende organisatie voor het gewapend verzet bestond, waren zijn rol en taak in de praktijk onduidelijk, ook al omdat de verzetsgroepen het gezag van de prins niet zonder meer erkenden.<ref>Zijl, Annejet van der; (2010) ''Bernhard, een verborgen geschiedenis'', p. 331</ref>

Op 5 mei 1945 vond in [[Hotel De Wereld]] de [[capitulatiebespreking in Wageningen]] plaats tussen de Duitse generaal [[Johannes Blaskowitz]] en de [[Canada (hoofdbetekenis)|Canadese]] generaal [[Charles Foulkes]]. De prins was bij deze bespreking aanwezig namens de Binnenlandse Strijdkrachten.

=== Anjer in knoopsgat ===
Bernhard droeg sinds zijn studententijd standaard een verse witte [[anjer]] in het knoopsgat van zijn [[revers (kleding)|revers]].<ref>Piet van Asseldonk [https://web.archive.org/web/20140826114659/http://weblogs.nos.nl/evenementen/2011/08/17/het-ongemak-rond-de-anjer-erfenis-van-prins-bernhard/ Het ongemak rond de anjer-erfenis van Prins Bernhard] ''weblogs.nos.nl'', 17 augustus 2011</ref> De gelegenheid van zijn eerste verjaardag in bezettingstijd, 29 juni 1940, werd in Nederland aangegrepen om te protesteren tegen de Duitse bezetting en om aanhankelijkheid te tonen aan het koningshuis. Het protest uitte zich onder andere in het dragen van een witte anjer in het knoopsgat van de linkerrever van een colbert. Deze dag werd bekend als [[Anjerdag]].

=== Naoorlogse publieke activiteiten ===
[[Bestand:Juliana, Truman.jpg|thumb|Ontvangst van prins Bernhard en koningin [[Juliana der Nederlanden|Juliana]] in [[Washington D.C.]] door president [[Harry S. Truman]] en zijn vrouw op 2 april 1952.]]
[[Bestand:Olympisch dag in Amsterdam Prins Bernhard op paard, Bestanddeelnr 903-4509.jpg|thumb|Prins Bernhard als deelnemer aan de [[Olympische Dag]] op 26 juni 1949.]]
[[Bestand:Bundesarchiv B 145 Bild-F027651-0006, Dachau, KZ, Prinz Bernhard der Niederlande.jpg|thumb|Op bezoek in het voormalige [[concentratiekamp]] [[Dachau (concentratiekamp)|Dachau]] op 8 september 1968. Rechts van Bernhard zijn vriend [[Hans Teengs Gerritsen]].]]
[[Bestand:Prince Bernhard and Mobutu Sese Seko 1973.jpg|thumb|Op bezoek bij de [[Zaïre (hoofdbetekenis)|Zaïrese]] president [[Mobutu Sese Seko]] in [[Kinshasa]] op 12 augustus 1973.]]

In september 1945 werd hij eervol ontslagen als bevelhebber van de Binnenlandse Strijdkrachten. De prins werd vervolgens in 1946 benoemd tot inspecteur-generaal van de [[Koninklijke Landmacht]]. Een jaar later werd hij ook inspecteur-generaal van de [[Koninklijke Marine]] en vanaf 1953 eveneens van de [[Koninklijke Luchtmacht]]. In 1970 werden deze functies samengevoegd tot die van [[inspecteur-generaal der Krijgsmacht]].<ref name="Memoriam" />

Van 1954 tot 1976 was Bernhard voorzitter van de [[Bilderbergconferentie]]. De stichters hebben hem gevraagd als boegbeeld te fungeren.{{Bron?||2017|06|29}} Deze internationale politieke groepering, waarvan de samenstelling enigszins varieert, komt jaarlijks bijeen om onder strikte geheimhouding te praten over politiek en Europese eenheid.

Bernhard, een groot liefhebber van de [[paardensport]], trad onder andere op als ‘chef d’équipe’ van de Nederlandse ruiterploeg tijdens de [[Olympische Zomerspelen 1952|Olympische Spelen]] in [[Helsinki]].<ref>[https://web.archive.org/web/20210814161403/https://www.nederlandsevereniging.fi/prins-bernhard-en-finland-1952/ Prins Bernhard en Finland], artikel door Peter Starmans.</ref> Vier jaar later, toen hij voorzitter was van de [[Fédération Équestre Internationale|FEI]], zorgde hij er voor dat [[Alexis Pantchoulidzew]], een vertrouweling van zijn moeder, namens Nederland kon deelnemen aan de [[Olympische Zomerspelen 1956|Zomerspelen]] in [[Melbourne]].

In 1961-1962 overlegde Bernhard met de Verenigde Staten over de [[Nederlands-Nieuw-Guinea|Nieuw-Guinea-kwestie]]. Begin 1962 rezen er verdere spanningen tussen Nederland en Indonesië toen er op Nieuw-Guinea schermutselingen plaatsvonden tussen Nederlandse militairen en Indonesische infiltranten, waarbij escalatie tot een oorlog dreigde. In april 1961 gestart geheim overleg met de Verenigde Staten leidde echter ertoe dat op 20 maart 1962 in huize Huntlands te [[Middleburg (Virginia)|Middleburg]], [[Virginia (staat)|Virginia]], de delegaties van Nederland en Indonesië onder leiding van een Amerikaanse diplomaat aan de onderhandelingstafel schoven. Op 15 augustus 1962 werd het bereikt akkoord over Nieuw-Guinea in de zaal voor de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties in New York getekend. Volgens de Nederlandse journalist [[Willem Oltmans]] was dit resultaat voor een belangrijk deel te danken aan Bernhard.<ref>Oltmans, Willem, ''Mijn vriend Sukarno'' (1995), p. 124</ref>

De initiatiefnemers van het [[Wereld Natuur Fonds]] vroegen hem in 1962 als hun eerste president. Hij bleef in die functie tot eind 1976.{{#tag:ref|Hun eerste keus was de Britse prins [[Philip Mountbatten]], maar die weigerde en adviseerde op zijn beurt Bernhard.|group=noot}}

Prins Bernhard is oprichter en was regent van de [[Stichting Praemium Erasmianum]] en deelde jaarlijks de [[Erasmusprijs]] uit. De doelstelling van het Prins Bernhard Fonds werd na de oorlog gewijzigd in 'de bevordering van de geestelijke weerbaarheid door middel van culturele zelfwerkzaamheid' en kreeg de naam van [[Prins Bernhard Cultuurfonds]]. Tot aan het eind van zijn leven reikte hij elk jaar de [[Zilveren Anjer]] uit aan personen van onbesproken vaderlands gedrag die in enigerlei vorm van onverplichte arbeid verdiensten hebben verworven voor de Nederlandse cultuur of voor die van de [[Nederlandse Antillen]].

Bernhard was van 1956 tot 1977 voorzitter van de [[Europese Culturele Stichting]], die in 1954 is opgericht door de [[Zwitserland|Zwitserse]] filosoof [[Dennis de Rougemont]].<ref name="Memoriam" />

In 1970 richtte hij de [[1001 Club]] op, die zich bezighoudt met het op basis van lidmaatschap innen van financiële bijdragen voor het [[Wereld Natuur Fonds]]. Elk lid dient een bedrag van 10.000 US-dollar in te leggen. Het geld is bedoeld voor de administratieve kosten.

In 1975 werd Bernhard [[beschermheer]] van [[AMREF]], Flying Doctors Nederland, een organisatie die zich inzet voor betere gezondheid in Afrika.{{#tag:ref|Zijn kleinzoon [[Willem-Alexander der Nederlanden|Willem-Alexander]] nam het beschermheerschap in 1999 van hem over.|group=noot}}

Tot eind 1976 was hij goodwill-ambassadeur van het Nederlandse bedrijfsleven in het buitenland. In die hoedanigheid maakte hij veel buitenlandse reizen.

Andere functies die hij bekleedde:
* [[Raad van commissarissen|Commissaris]] [[Fokker (bedrijf)|Fokker]] (1954-1976)
* Koninklijk Commissaris [[Scouting Nederland]] (1937-1989)
* Commissaris [[Koninklijke Hoogovens]] (1937-1976), met een onderbreking in de Tweede Wereldoorlog
* Commissaris [[Jaarbeurs Utrecht|Koninklijke Jaarbeurs]]
* Buitengewoon commissaris [[Koninklijke Luchtvaart Maatschappij]] (KLM) (1949-1976)
* Bestuurslid [[Nederlandse Organisatie voor toegepast-natuurwetenschappelijk onderzoek]] (TNO)
* Voorzitter [[Stichting Nationaal Rampenfonds]]
* Voorzitter [[Fédération Équestre Internationale]] (1954-1964)
* Landscommandeur van de [[Johanniter Orde in Nederland|Johanniter Orde]] in Nederland
* Lid Algemene Verdedigingsraad
* Lid Defensieraad
* Erevoorzitter [[ANWB|Koninklijke Nederlandse Toeristenbond ANWB]]
* Erevoorzitter [[Koninklijk Instituut voor de Tropen]]
* Beschermheer [[Industrieele Club|De Industrieele Club]] (1973, sinds 1976 De Industrieele Groote Club)
* Beschermheer [[NOC*NSF|Nederlands Olympisch Comité]]
* Beschermheer [[Vereniging Natuurmonumenten]]
* Beschermheer [[Joods Nationaal Fonds]]
*Beschermheer Koninklijke Scherpschutters Vereniging Rotterdam 1948-2004<ref>{{Citeer boek|titel=Koninklijke Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis|auteur=Clemens von Gleich|url=http://dx.doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.29201|uitgever=Oxford University Press|datum=2001}}</ref>

===Greet Hofmans-affaire===
Prinses Marijke werd geboren met een blind oog en een met een ernstige oogafwijking. Er bestond vrees dat ze ook in haar tweede oog blind zou worden en Bernhard introduceerde daarop aan het hof de gebedsgenezeres [[Greet Hofmans]] om de oogziekte in haar tweede oog te genezen. Hofmans kreeg grote invloed op Juliana. Juliana ging in haar toespraken pacifistische standpunten uiten, die mogelijk mede voortkwamen uit haar contacten met Hofmans en die Bernhard verontrustten. Naar eigen zeggen werd hij pas echt kwaad toen Hofmans hem ervan betichtte geld van Juliana te hebben gestolen.

Ook in kringen van het kabinet was de bezorgdheid groot. Hofmans verzekerde zich, op voorspraak van de koningin, ook van een afspraak bij minister-president Drees, die na Hofmans' ''doorgevingen'' in raadselen achterbleef. Mogelijk op voorspraak van Hofmans kwam het tot een geschil tussen koningin en prins over de vraag of, en zo ja waar, Bernhards moeder, [[Armgard von Cramm|prinses Armgard]] zich in Nederland zou kunnen vestigen. Daartoe aangespoord door ingevingen van Hofmans, zinspeelde de vorstin zelfs op een echtscheiding van de man wiens buitenechtelijke escapades en voortdurende buitenlandse reizen (onder meer gemaakt in het kader van de door Bernhard opgerichte [[Bilderberggroep]]) haar ook steeds meer een doorn in het oog waren. De prins zelf had het gevoel zijn vrouw steeds meer te verliezen aan de invloed van Hofmans.

Hij lekte begin 1956 naar een bevriende journalist van het Duitse weekblad ''[[Der Spiegel]]'' informatie over de innige band van Hofmans met zijn echtgenote. Het artikel met de titel ‘Zwischen Königin und Rasputin, Geheimnisse im Haus Oranje’ veroorzaakte in Nederlandse regeringskringen veel onrust. Het kabinet voelde zich gedwongen in te grijpen en verbood de verspreiding van het weekblad in Nederland.

Juliana en Bernhard stelden op dwingende wens van premier Drees een commissie van wijze mannen in, de [[commissie-Beel]], die in eerste instantie onderzoek moest doen wie naar het Duitse weekblad gelekt had. In het eindrapport adviseerde de commissie dat Juliana het contact met Greet Hofmans moest verbreken. Bernhard moest onder meer afzien van verdere contacten met de bevriende journalist en Juliana in het vervolg tijdig inlichten over zijn voorgenomen reizen, redevoeringen en alle andere officiële activiteiten. Hij mocht verder geen personen meer ontvangen als Juliana ernstige bezwaren tegen hen zou hebben, noch werd het hem nog langer toegestaan zonder toestemming van zijn echtgenote onofficiële gasten uit te nodigen in [[Paleis Soestdijk]] om te dineren of te logeren.<ref>Fasseur, Cees; (2009) ''Juliana & Bernhard. Het verhaal van een huwelijk. De jaren 1936-1956'', [https://web.archive.org/web/20130510171812/http://vorige.nrc.nl/redactie/binnenland/beel.pdf Tekst van het rapport van het driemanschap (de commissie-Beel)], p. 449</ref>

===Prinses Armgard naar Nederland===
[[Bestand:Armgard of Sierstorpff-Cramm 1964.jpg|miniatuur|Bernhards moeder prinses Armgard in 1964]]
Eind 1951 berichtten de Nederlandse media dat Bernhards moeder, prinses Armgard, zich in Nederland zou gaan vestigen. Armgard woonde tot dan toe in [[Bad Driburg]], maar toen haar jongste zoon, prins Aschwin, zich in New York vestigde, waar hij conservator werd van de oosterse afdeling van het ''[[Metropolitan Museum]]'', wilde zij graag dichter bij haar oudste zoon wonen. Dit voornemen stuitte op hevig protest van Juliana, en overigens ook van haar moeder, prinses Wilhelmina, die meende dat Nederland zo kort na de Tweede Wereldoorlog niet op de komst van een Duitse prinses zat te wachten. Juliana van haar kant wilde liever niet dat het contact tussen haar kinderen en haar schoonmoeder inniger zou worden. Indien Armgard zich nabij Soestdijk zou vestigen (er was even sprake van Hilversum) dan vreesde de koningin dat Armgard vrijwel dagelijks het paleis zou bezoeken. Van een dergelijk regelmatig contact bleek Juliana niet gediend, te meer daar haar schoonmoeder dat jaar was overgegaan naar de Rooms-Katholieke Kerk, die traditioneel niet in de gunst stond van het Oranjehuis en zeker niet van prinses Wilhelmina.

Juliana stoorde zich aan de band van Bernhard met zijn moeder. Tegenover de commissie-Beel klaagde zij: “''Er mag natuurlijk een band zijn, maar niet een binding''".<ref name="Fasseur, Cees 2009 p. 282">Fasseur, Cees; (2009) ''Juliana & Bernhard. Het verhaal van een huwelijk. De jaren 1936-1956'', p. 282</ref>
Armgard en Bernhard vermoedden dat ook hier de invloed van juffrouw Hofmans een grote rol speelde. Zij beiden verweerden zich krachtig tegen Juliana's standpunt en de verhoudingen binnen het koninklijk huwelijk verhardden. Dit laatste niet het minst omdat ook de oudste kinderen partij kozen voor hun vader. Uiteindelijk vroeg het echtpaar minister-president Drees te bemiddelen. Na diens bemiddeling werd besloten dat Armgard zich wel in Nederland mocht vestigen, mits op geruime afstand van Soestdijk. Armgard betrok vervolgens het door Bernhard aangeschafte [[Kasteel Warmelo]] in de gemeente [[Diepenheim]].<ref>Deze paragraaf is gebaseerd op Cees Fasseur, (2009) ''Juliana & Bernhard. Het Verhaal van een huwelijk. De jaren 1936-1956'', p. 252-259</ref>
Het kwam tot een nieuw conflict met Juliana toen Bernhard met de kinderen en Armgard, maar zonder Juliana, in juli 1955 naar Engeland reisde. Juliana schreef aan Bernhard dat zij wilde scheiden. Bernhard ging vervolgens met zijn secretaresse juffrouw [[Kokkie Gilles]] en zijn moeder en broer op vakantie naar het Spaanse [[Mallorca]].<ref name="Fasseur, Cees 2009 p. 282" /> In de jaren vijftig van de twintigste eeuw was het evenwel ondenkbaar dat het koninklijk paar daadwerkelijk zou scheiden, althans, daar rekende prins Bernhard op. Het conflict verscherpte toen Bernhard met zijn moeder op 17 september 1955 op [[Audiëntie (hoorzitting)|audiëntie]] ging bij de paus, zonder dat Juliana daarvan op de hoogte zou zijn geweest.<ref>Fasseur, Cees; (2009) ''Juliana & Bernhard. Het verhaal van een huwelijk, De jaren 1936-1956'', p. 282</ref>

=== Wiedergutmachungsverdrag ===
In 1963{{Bron?||2023|03|11}} ontving Bernhard een miljoen [[Duitse mark|D-Mark]] via het [[Wiedergutmachung]]sverdrag dat [[West-Duitsland]] en Nederland na de Tweede Wereldoorlog gesloten hebben. De claim van Bernhard was gebaseerd op de [[apanage]] die vorst Leopold als oudste zoon en erfgenaam van het familievermogen verschuldigd zou zijn aan de vader van Bernhard.<ref>Aalders Gerard. (2014) ''Niets was wat het leek, Prins Bernhard'', p. 222 en verder</ref> Het geld werd hem ten onrechte toegekend en de zaak werd geheim gehouden.<ref>[https://web.archive.org/web/20230311212411/https://www.youtube.com/watch?v=8VrwkN6UTAs Prins Bernhard ritselt geld uit de Wiedergutmachung], ''[[NOVA (televisieprogramma)|NOVA]]'' 6 juni 2008</ref>

=== Lockheed-affaire ===
[[Bestand:SFA004000743.jpg|thumb|Koningin [[Juliana der Nederlanden|Juliana]] en prins Bernhard keren op 26 augustus 1976 op Paleis Soestdijk terug uit [[Italië]] omdat [[minister-president]] [[Joop den Uyl]] in het Nederlandse parlement de resultaten van de [[Commissie van Drie]] bekend ging maken. Achterin koningin Juliana met het hondje Zara.]]

In 1976 werd in een onderzoek van de [[Amerikaanse senaat]] naar mogelijke [[omkoping]]spraktijken bij vliegtuigbouwer [[Lockheed]] bekend dat een "''zeer hoge functionaris binnen de Nederlandse regering''" gelden ontvangen zou hebben, die gekenmerkt moesten worden als [[smeergeld]]. Even daarna maakte minister-president [[Joop den Uyl]] bekend dat met deze "''zeer hoge functionaris''" prins Bernhard bedoeld zou kunnen zijn.

Een driehoofdige door het Nederlandse kabinet ingestelde onderzoekscommissie, de [[Commissie van Drie]], bevestigde dat Lockheed, bedoeld voor Bernhard, in 1960-1962 en 1968 een bedrag van totaal 1,1 miljoen US-dollar aan smeergelden overmaakte. De commissie kon echter niet onomstotelijk vaststellen dat Bernhard het geld daadwerkelijk ontvangen heeft. In 1974 vroeg Bernhard op eigen initiatief om steekpenningen, maar er werd uiteindelijk niets overgemaakt. Den Uyl vatte de conclusie van de commissie als volgt samen: {{Citaat| ... dat Z.K.H., in de overtuiging dat zijn positie onaantastbaar en zijn oordeel niet te beïnvloeden zou zijn, zich aanvankelijk veel te lichtvaardig heeft begeven in transacties, die de indruk moesten wekken dat hij gevoelig zou zijn voor gunsten. Vervolgens heeft hij zich toegankelijk getoond voor onoorbare verlangens en aanbiedingen. Ten slotte heeft hij zich laten verleiden tot het nemen van initiatieven die volstrekt onaanvaardbaar waren en die hem zelf en het Nederlandse aanschaffingsbeleid bij Lockheed - en, zo moet er thans aan worden toegevoegd, ook bij anderen - in een bedenkelijk daglicht moesten stellen.}}

Deze bevindingen dreigden te leiden tot een constitutionele crisis. Hoewel vanaf de presentatie van het eindrapport geruchten de kop opstaken dat koningin Juliana gedreigd zou hebben met aftreden indien de prins strafrechtelijk vervolgd zou worden en hun dochter en kroonprinses [[Beatrix der Nederlanden|Beatrix]] aangegeven zou hebben in dat geval haar moeder niet te willen opvolgen, is hiervoor in 2016 - na een studie van zes jaar naar het leven van Juliana - door sociologe en schrijfster [[Jolande Withuis]] geen bewijs gevonden. [[Staatssecretaris]] van Volkshuisvesting [[Marcel van Dam]] (PvdA) dreigde met aftreden als de prins niet, gelijk aan iedere staatsburger, zou worden vervolgd. De regering meende evenwel dat een constitutionele crisis niet opportuun zou zijn. Den Uyl slaagde erin een compromis te bewerkstelligen. Besloten werd de kwestie niet voor de rechtbank aanhangig te maken, maar om het rechtsgevoel te bevredigen werd Bernhard gevraagd zijn functies in de Nederlandse krijgsmacht, onder meer die van inspecteur-generaal, neer te leggen, alsmede af te zien van alle functies die hij in het bedrijfsleven bekleedde. Zo legde hij het voorzitterschap van de Bilderbergconferentie neer. Daarnaast werd hem geadviseerd in het vervolg het dragen van militaire uniformen achterwege te laten. Den Uyl kon hem dat laatste niet verbieden, omdat elke oud-militair gerechtigd is zijn uniform te dragen. Uiteindelijk werd hij als inspecteur-generaal niet ontslagen, maar kreeg hij op verzoek van Juliana de gelegenheid die functie zelf neer te leggen.

Uiteindelijk droeg Bernhard toch nog enkele keren een militair uniform, maar altijd na overleg met de minister-president, zoals bij de begrafenis van [[Louis Mountbatten|lord Louis Mountbatten]]. In 1991 kreeg hij voor zijn tachtigste verjaardag van toenmalig minister-president [[Ruud Lubbers]] toestemming om bij voorkomende gelegenheden altijd militaire uniformen te dragen, maar hij maakte daar zelden gebruik van. Wel koos hij ervoor om in uniform te worden begraven.

In een na zijn dood gepubliceerd interview met de journalist [[Martin van Amerongen]] in weekblad [[De Groene Amsterdammer]] gaf hij toe dat het een grote fout van hem is geweest om het geld aan te nemen.

Tijdens het onderzoek naar de Lockheed-affaire werden documenten ontdekt waaruit bleek dat Bernhard ook door de Amerikaanse vliegtuigfabrikant [[Northrop]] werd omgekocht. Den Uyl heeft de openbaarmaking daarvan tegengehouden, omdat anders strafvervolging wellicht onafwendbaar zou zijn geworden en koningin Juliana dan mogelijk zou zijn afgetreden.<ref>[https://web.archive.org/web/20140101063320/http://www.vn.nl/Archief/Politiek/Artikel-Politiek/De-Northropaffaire.htm De Northrop-affaire] ''[[Vrij Nederland]]'', 2 april 2005</ref> De kwestie kwam pas in 2008 aan het licht. Tijdens de Lockheed-affaire kwamen ook concretere details aan het licht dat Bernhard een maîtresse, [[Hélène Grinda|Poupette]], en een onwettige dochter, [[Alexia Grinda|Alexia]], zou hebben.{{#tag:ref|In 2010 werd een Nederlandse televisieserie gemaakt over deze affaire onder de titel ''[[Den Uyl en de affaire Lockheed]]''.|group=noot}}

=== Een open brief ===
In 2004 schreef prins Bernhard een open brief aan dagblad ''[[de Volkskrant]]''. De prins liet weten dat [[Jan Kikkert]], [[Tomas Ross]], [[Hans Galesloot]] en [[Philip Dröge]] met publicaties over hem te ver zijn gegaan. Om dat te bewijzen had hij de oud-directeur van de [[Rijksvoorlichtingsdienst]] (RVD), [[Hans van der Voet]], gevraagd onderzoek te doen naar vijf onderwerpen:
* Geruchten over het vermeend losbandige leven van zijn moeder
* De vermeende [[nationaalsocialisme|nazi-sympathieën]] van zijn moeder
* De twee zonen die hij in Londen zou hebben verwekt
* Een brief die de prins zou hebben geschreven aan [[Adolf Hitler]] over zijn landvoogdijschap over Nederland, de zogeheten [[stadhoudersbrief]]
* De beschuldiging dat hij de [[Slag om Arnhem]] zou hebben verraden.

Van der Voet vond geen bewijzen voor de beweringen.{{#tag:ref|Zijn onderzoek werd door tijdschrift ''Vrij Nederland'' weinig serieus genomen. (Bron: [[Michiel Hulshof]], {{Citeer web|url=http://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/De-Oranjes-leren-het-nooit.htm|title=''De Oranjes leren het nooit''|archiefurl=https://web.archive.org/web/20130922192600/http://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/De-Oranjes-leren-het-nooit.htm|archiefdatum=2013-09-22|dodeurl=nee}} ''Vrij Nederland'', 14 februari 2004)|group=noot}}{{#tag:ref|Minister-president [[Jan Peter Balkenende]] gaf toestemming voor de publicatie. De brief was opmerkelijk omdat leden van het [[Koninklijk Huis (Nederland)|Koninklijk Huis]] in Nederland zelden reageren op aantijgingen vanuit de pers.|group=noot}}

[[Bestand:Prins_Bernhard_1999_Sander_Lamme.jpg|thumb|Prins Bernhard in 1999]]

=== Ziekte ===
In zijn leven werd de prins meer dan vijftig keer geopereerd.<ref>[https://web.archive.org/web/20130927105214/http://www.elsevier.nl/Nederland/nieuws/2004/12/Prins-Bernhard-Van-schurk-tot-volksheld-ELSEVIER004259W/ Bernhard, van schurk tot volksheld], ''[[Elsevier (opinieweekblad)|Elsevier]]'', 1 december 2004</ref> Vaak gebeurde dat in het [[Academisch Ziekenhuis Utrecht]]. In 1994 was zijn medische toestand kritiek na een darmoperatie, waarbij hij door complicaties en een [[Pneumothorax|klaplong]] in levensgevaar kwam. Na een lang ziekbed herstelde hij en bleek in staat het jaarlijkse [[Bevrijdingsdefilé (Wageningen)|Veteranendefilé]] af te nemen. In 1999 werd Bernhard opnieuw geopereerd, ditmaal aan zijn luchtpijp en in 2000 werd een kwaadaardige tumor verwijderd uit zijn borstkas.

=== Overlijden ===
[[Bestand:bernard begrafenis.jpg|thumb|400px|Het stoffelijk overschot van prins Bernhard op weg naar de [[Nieuwe Kerk (Delft)|Nieuwe Kerk]] in [[Delft (hoofdbetekenis)|Delft]]]]
De RVD maakte op 17 november 2004 bekend dat de prins, die ruim een half jaar eerder weduwnaar was geworden, aan [[longkanker]] leed. Op 29 november volgde een nieuwe mededeling. Naast de eerder vastgestelde tumor in de luchtwegen was nu ook een kwaadaardige tumor in de darmen vastgesteld.

Op 1 december 2004 werd hij om 16.30 uur overgebracht naar het [[Universitair Medisch Centrum Utrecht]] (UMC). Daar werd, op zijn verzoek, de behandeling gestaakt. Prins Bernhard overleed dezelfde avond om 18.50 uur. Hij werd 93 jaar oud.<ref>{{Citeer web|url=http://www.regering.nl/Actueel/Pers_en_nieuwsberichten/2004/December/01/ZKH_Prins_Bernhard_overleden|title=ZKH Prins Bernhard overleden|date=1 december 2004|work=Regering.nl|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071025044851/http://www.regering.nl/Actueel/Pers_en_nieuwsberichten/2004/December/01/ZKH_Prins_Bernhard_overleden|archivedate=25 oktober 2007}}</ref> 

Van 7 tot en met 9 december was er in de [[Chapelle Ardente]] van [[Paleis Noordeinde]] voor iedereen gelegenheid om afscheid te nemen. De staatsbegrafenis vond plaats op zaterdag 11 december 2004 in de [[Nieuwe Kerk (Delft)|Nieuwe Kerk]] in [[Delft (hoofdbetekenis)|Delft]]. De uitvaart droeg een militair karakter; de lijkkist met zijn lichaam werd op Bernhards verzoek op een [[affuit]] naar Delft gebracht. Met een [[missingmanformatie]] bewees de Koninklijke Luchtmacht de laatste eer. Na de plechtigheid werd de prins, gedragen door militairen van het [[Regiment Huzaren van Boreel]], bijgezet in de [[Grafkelder van Oranje-Nassau]]. Hij werd begraven in zijn uniform van generaal-vlieger.<ref name="Beatrix">[https://web.archive.org/web/20130927105204/http://www.elsevier.nl/Nederland/nieuws/2004/12/Koningin-Beatrix-reageert-op-dood-vader-ELSEVIER004803W/ Koningin Beatrix reageert op dood vader], ''Elsevier'', 2 december 2004 (gearchiveerd)</ref> Op zijn verzoek werd hij niet gebalsemd.<ref name="Beatrix" />

==Postuum gepubliceerde interviews==
Weekblad ''De Groene Amsterdammer'' publiceerde op 10 december 2004 een reeks interviews met de prins, die de in 2002 overleden journalist [[Martin van Amerongen]] tussen 1995 en 2000 met hem hield.<ref>{{Citeer web|url=http://www.groene.nl/2004/50/bernhard-1911-2004-zakenprins|title= De geheime gesprekken van Martin van Amerongen met prins Bernhard|date=10 december 2004|archiefurl=https://web.archive.org/web/20131005161857/http://www.groene.nl:80/2004/50/bernhard-1911-2004-zakenprins|archiefdatum=2013-10-05|dodeurl=nee}}</ref>

Dagblad ''de Volkskrant'' bracht in december 2004 een reeks interviews met de prins, gebaseerd op negen gesprekken die hij vanaf 2001 heeft gevoerd met zijn vriend hoofd[[redacteur]] [[Pieter Broertjes]] en journalist [[Jan Tromp (journalist)|Jan Tromp]], buiten medeweten van de regering, de RVD en zijn familieleden. In het interview onthulde Bernhard voor de buitenwereld het bestaan van zijn buitenechtelijke dochter Alicia en bevestigde hij de al lange tijd gaande geruchten over dochter Alexia. Hij verstrekte nadere bijzonderheden over de zaak-[[Greet Hofmans]]. Toen een dag later archiefstukken over de zaak-Greet Hofmans openbaar werden gemaakt, bleek dat de opvattingen van de prins niet geheel met de feiten overeenkwamen.{{#tag:ref|Op 27 januari 2005 wijdde het [[VARA]]-programma ''[[Zembla]]'' een aflevering aan dit interview, waarin naar voren kwam dat Bernhard zijn rol te positief heeft voorgesteld. (Bron: [http://player.omroep.nl/?aflID=1630818 De leugens van Bernhard]{{dode link|datum=september 2017 |bot=InternetArchiveBot}}, ''[[Zembla]]'', 27 januari 2005)|group=noot}}

== Onderscheidingen ==
De prins was verzot op uniformen en onderscheidingen. Veel van zijn orden gaf hij in bruikleen aan het [[Museum van de Kanselarij van de Nederlandse Ridderorden]] op Paleis Het Loo. Als de prins zijn onderscheidingen droeg, gaf hij de voorkeur aan de in verband met de Tweede Wereldoorlog verkregen orden, kruisen en medailles. Vanaf het einde van die oorlog droeg Bernhard de onderscheidingen op de Engelse wijze en niet zoals in Nederland gebruikelijk is in de Nederlandse oftewel Pruisische opmaak.

Voor een opsomming van zijn orden en onderscheidingen, zie de [[Lijst van onderscheidingen van Bernhard van Lippe-Biesterfeld]].

== Titels en predicaten ==
[[Bestand:Bernhard der Nederlanden, prins van Lippe-Biesterfeld wapen.svg|thumb|Wapen van prins Bernhard als Prins der Nederlanden]]
* Bernhard Graf [[von Biesterfeld]] (1911-1916)
* Zijne [[Doorluchtige Hoogheid]] (Duits: "Durchlaucht") Bernhard Prinz zur [[Lippe-Biesterfeld]] (1916-1937)<ref>Besluit van den 6den Januari 1937, Stb. 1, waarbij aan Zijne Doorluchtige Hoogheid Prins Bernhard van Lippe-Biesterfeld wordt verleend de titel van prins der Nederlanden, met het praedicaat van Koninklijke Hoogheid.</ref>
* Zijne [[Koninklijke Hoogheid]] prins Bernhard der Nederlanden, Prins van Lippe-Biesterfeld (1937-1948, 1980-2004)
* Zijne Koninklijke Hoogheid De Prins der Nederlanden (1948-1980)

== Literatuur ==
* [[Gerard Aalders|Aalders, Gerard]] (2014), ''Niets was wat het leek, Prins Bernhard'', Boom.
* Brave-Maks, M. (1962), ''Prins Bernhard in oorlogstijd'', [[Elsevier (opinieweekblad)|Elsevier]], Amsterdam/Brussel.
* Bree, H. van (2004), ''Het aanzien van Bernhard''. [[Het Spectrum]].
* [[Pieter Broertjes|Broertjes, P.]] en [[Jan Tromp (journalist)|Tromp, J.]] (2004), ''De Prins spreekt''.
* [[Cees Fasseur|Fasseur, C.]], (2009), ''Juliana & Bernhard. Verhaal van een huwelijk. De jaren 1936-1956'', Balans.
* Hatch, A. (1962), ''Prins Bernhard. Zijn plaats en functie in de moderne monarchie. Een geautoriseerde biografie''.
* Herenius-Kamstra, A. (1986), ''Bernhard 75 jaar: Het actieve leven van een bijzonder man'', [[Zomer & Keuning]], Ede.
* [[Wim Klinkenberg|Klinkenberg, W.]] (1976), ''Prins Bernhard Tussen IG-Farben en Lockheed'', Overdruk uit ''De Nieuwe Linie'' van 28-01, 04-02, 11-02, 18-02 en 25-02-1976, [[De Nieuwe Linie]], Amsterdam.
* [[Wim Klinkenberg|Klinkenberg, Wim]] (1979, 1986), ''Prins Bernhard – Een politieke biografie. 1911-1986'', Onze Tijd/[[In de Knipscheer]], Haarlem.
* Lammers, F.J. (1986), ''In gesprek met Prins Bernhard'', Hollandia, Baarn.
* [[Dik van der Meulen|Meulen, Dik van der]] (2014), ''Ter Herinnering, Juliana & Bernhard''. Elsevier, Amsterdam.
* [[Max Nord|Nord, Max]] (samensteller) (1961), ''Prins Bernhard vijftig toespraken'' (50e verjaardag Z.K.H.), [[W. ten Have]], Amsterdam.
* Schrage, E.J.H. (2004), ''Zur Lippe-Biesterfeld. Prinses Armgard, prins Bernhard en hun houding tegenover nazi-Duitsland'', Balans, [z.p.].
* Veenendaal, Harry en [[Jort Kelder|Kelder, Jort]] (2009), ''ZKH. Hoog spel aan het hof van Zijne Koninklijke Hoogheid. De geheime dagboeken van mr.dr. I.G. van Maasdijk''. Gopher/Ali Baba, Amsterdam.
* [[Jan Waterink|Waterink, J.]] (1951), ''Onze Prins in het publiek en binnenskamers'', Zomer & Keunings Uitgeversmaatschappij, Wageningen.
* [[Jolande Withuis]], ''Juliana. Vorstin in een mannenwereld'', De Bezige Bij, Amsterdam, 2016
* [[Annejet van der Zijl|Zijl, Annejet van der]] (2010), ''Bernhard. Een verborgen geschiedenis''. [[Em. Querido's Uitgeverij|Querido]], Amsterdam

== Zie ook ==
* [[Nederlandse Veteranendag]]

== Externe links ==
* [http://www.parlement.com/9291000/biof/10017 Biografie op Parlement & Politiek - parlement.com]
* [https://www.kb.nl/leeszaal-van-nederland/nederland-oranje Koninklijke Bibliotheek - dossier Prins Bernhard (1911-2004) - kb.nl]

{{Appendix||2=
== Voetnoten ==
{{References|group=noot||2}}
== Bronvermeldingen ==
{{References||2}}
}}
{{Commonscat|Bernhard of Lippe-Biesterfeld}}
{{Bibliografische informatie}}

{{DEFAULTSORT:Lippe-Biesterfeld, Bernhard van}}
[[Categorie:Partner van de koning der Nederlanden|Bernhard]]
[[Categorie:Commandeur in de Militaire Willems-Orde]]
[[Categorie:Huis Lippe|Bernhard van Lippe-Biesterfeld]]
[[Categorie:Inspecteur-generaal der Krijgsmacht]]
[[Categorie:Nederlands militair in de Tweede Wereldoorlog]]
[[Categorie:Nederlands vliegenier]]
[[Categorie:Vliegerkruis]]
[[Categorie:Zilveren Anjer]]
[[Categorie:NSDAP-lid]]
[[Categorie:SS-lid]]