Brontekst bekijken van Geschiedenis van de fiets

[[Bestand:Bicycle evolution-numbers.svg|thumb|rechtop=1.3|Evolutie van de fiets]]

De '''geschiedenis van de fiets''', of [[rijwiel]], gaat terug tot de uitvinding van de [[loopfiets]] in 1817. Daarna volgden  de [[vélocipède]] van 1866, de [[hoge bi]] van 1871 en uiteindelijk de [[veiligheidswieler]], of ''safety'', in 1885. Deze laatste fiets van [[John Kemp Starley]] kon vanaf 1890 worden uitgerust met [[John Boyd Dunlop|Dunlops]] [[Fietsband|luchtbanden]] en verschilt functioneel niet veel van de moderne [[stadsfiets]].

== De loopfiets ==
[[Bestand:Draisine1817.jpg|thumb|rechtop|Loopfiets 1817]]
[[Bestand:Lallement-bicycle-patent-1866.gif|thumb|rechtop|Pierre Lallements patent 1866]]

Eind 18e - begin 19e eeuw ontstond de loopfiets, waaruit later de huidige fiets zou ontstaan. De oudst bekende loopfietsen waren de ''draisine'' van [[Carl Ludwig Friedrich Christian Drais von Sauerbronn]] in het Duitse [[Keurvorstendom Baden|vorstendom Baden]] in 1817. Enige tijd is gedacht dat de ''[[célérifère]]'' van [[De Cirvac]] in Frankrijk in 1790 was uitgevonden maar in de 20e eeuw zou deze bewering worden ontmaskerd als een [[chauvinisme|chauvinistische]] [[hoax]].

=== De draisine ===
De vulkaanuitbarsting van de [[Tambora (vulkaan)|Tambora]] op het eiland [[Soembawa (eiland)|Soembawa]] veroorzaakte in 1816 het '[[jaar zonder zomer]]' waardoor wereldwijd de oogsten mislukten zonder dat de mensen wisten wat de oorzaak was. In Europa ontstonden transportproblemen doordat voor de last- en trekdieren geen voedsel was. Deze omstandigheid zou de uitvinder Karl Drais hebben aangezet tot het ontwikkelen van een dieronafhankelijk vervoermiddel dat puur door menskracht kon worden voortbewogen: de [[draisine (loopfiets)|draisine]].<ref>[https://www.newscientist.com/article/mg18524841.900-brimstone-and-bicycles.html Brimstone and bicycles], ''New Scientist'', 29 januari 2005</ref><ref>Eerdere vormen van loopfietsen die in de literatuur te vinden zijn blijken te berusten op een misverstand. In 1771 zou Mede de Sivrac, een Franse graaf, in de parken van Parijs hebben geëxperimenteerd met een loopfiets zonder besturing, die hij eerst célérifère en later velociféra noemde. Pas in de 20e eeuw werd ontdekt dat de velociféra was bedacht door de Franse journalist Louis Baudry de Saunier.</ref><ref>[http://www.lepetitbraquet.fr/chron17_grds_inventeurs.html Les grands inventeurs], Le Petit Braquet</ref><ref>Het [[Octrooi|patent]] voor de célérifère, dat pas in 1817 werd ingediend door Jean-Henri Siévrac, bleek niet een rijwiel maar een paardenkoets te behelzen.</ref>

Karl Drais was [[houtvester]] van de groothertog [[Karel van Baden]] en kreeg in die hoedanigheid de gelegenheid zijn houten transportmiddel te ontwikkelen. In 1817 legde hij met het 22 kilo wegende prototype vanuit [[Mannheim]] een afstand van 13 kilometer af in minder dan een uur. [[Denis Johnson]] uit Londen verbeterde de loopfiets in [[1819]] enigszins, door een welving in het frame, wat de berijder comfortabeler in staat stelde zich op grotere wielen te verplaatsen zonder concessies te hoeven doen aan de zithoogte. Door deze aanpassing werden hetzelfde jaar ook loopfietsen voor vrouwen mogelijk. Door het zadel te monteren op een kader in u-vorm konden zij de loopfiets berijden zonder de lange rokken op te heffen.<ref>Gaston Tissandier, ''Histoire du vélocipède'', La Nature, 18 december 1886, p. 44-46</ref> Na deze verbetering zou de ontwikkeling vooralsnog stagneren. Waarschijnlijk doordat er weinig commerciële waarde aan het vervoermiddel werd gehecht, zou het nog bijna vijftig jaar duren voordat de draisine verder evolueerde. Van de loopfiets kwamen enige duizenden exemplaren in gebruik. Het vervoermiddel had geen rem waardoor in sommige steden de autoriteiten zich genoodzaakt voelden het gebruik aan banden te leggen omwille van de veiligheid.

== De vélocipède ==
De [[Draisine (loopfiets)|draisine]] was een voorloper en er zou een Franse wagenmaker aan te pas moeten komen om het voertuig tot fiets te transformeren.<ref>In de tijdlijn bovenaan de pagina staat nog een tekening van een MacMillan rijwiel met pedalen die stangen het achterwiel aandreven. Het is echter onzeker of deze daadwerkelijk in die tijd bestaan heeft.</ref> In [[1862]] inspireerde een passerende loopfiets de [[kinderwagen]]bouwer [[Pierre Lallement]] tot het construeren van zijn eigen exemplaar, maar dan met pedalen aan het iets vergrote voorwiel: de [[vélocipède]]. Hoewel het een ongemakkelijk en inefficiënt geheel vormde, was dit toch een fiets in zijn meest basale vorm en niet meer het tweewielig karretje van Drais. Hij nam voor de vervaardiging contact op met de gebroeders Olivier en deze broers richtten samen met de smid [[Michaux|Pierre Michaux]] een fietsfabriek op. Nadat Lallement een tijdje voor [[Michaux]] had gewerkt, vertrok hij naar de [[Verenigde Staten]] waar hij zijn uitvinding in 1866 [[octrooi|patenteerde]].<ref>US Patent No. 59,915, toegewezen op 20 november 1866.</ref> Het lukte hem niet in Amerika voor zijn bedenksel een bedrijfsmatige bouwer te vinden en hij keerde daarom in [[1868]] terug naar Frankrijk, waar [[Michaux|Michaux et Cie]], op basis van Lallements ontwerp, gietijzeren fietsen maakte. Hun tweewielers bleken niet erg solide en de concurrentie vaagde de werkplaats spoedig weg.

Met metalen banden en een [[gietijzer]]en frame moet het langdurig fietsen op dit stuiterend transport hebben geleid tot een losgeschudde schedel en daarom noemden de Engelstaligen het een [[boneshaker]]. Op de nieuwe Parijse wegen van [[Macadam]] (een vorm van wegverharding) bleek het echter een succes en het ontketende tot de [[Frans-Duitse Oorlog]] van 1870 een ware rage. De volgende innovaties, zoals [[kogellager]]s en vaste [[Luchtband|rubberbanden]], maakten het fietsen uiteindelijk tot een minder schokkende ervaring.

== De hoge bi ==
[[Bestand:Bicycling-ca1887-bigwheelers.jpg|thumb|rechtop|Hoge bi 1887]]

De pedalen van dit transportmiddel waren direct aan het wiel bevestigd en daardoor hadden trapas en [[Wiel (voortbeweging)|wiel]] dezelfde rotatiesnelheid. Om bij deze constructie de snelheid te verhogen moest het voorwiel worden vergroot en dit resulteerde in de [[hoge bi]], zonder enige twijfel de gevaarlijkste massageproduceerde fiets. In het Engels spreekt men wel van "penny-farthing" (een penny is een grote munt, een farthing is een klein muntje), vanwege het grote voorwiel en het kleine achterwiel. Het [[massamiddelpunt]] van de wielrijder zat zo hoog dat een abrupte stop de fietser over het stuur lanceerde. De overmoedige die een heuvel wilde afdalen werd aangeraden de benen op het stuur te leggen om zo een onvrijwillige val op te vangen. Andere nadelen waren het moeizame opstijgen, de onmogelijkheid om bij een tussenstop een voet op vaste grond te zetten en de instabiele wegligging.

Desalniettemin kon een avontuurlijke fietser, zoals de in 1854 geboren Brit Thomas Stevens, met het hoge [[Spaak (wiel)|bespaakte wiel]] enorme afstanden afleggen. Stevens vertrok op 22 april 1884 naar de oostkust vanuit [[San Francisco]] met in zijn stuurtas: een tentje, een slaapzak, een paar sokken en een revolver.
104 dagen later en 6000 kilometer verder voltooide hij op 4 augustus 1884 in [[Boston]] de eerste transcontinentale [[fiets]]tocht; van de 104 dagen had hij 20 dagen niet kunnen [[fiets]]en vanwege vermoeidheid en het slechte weer. Zijn reisverhaal werd in afleveringen gepubliceerd in ''Outing Magazine'' en dit trok zoveel lezers dat het blad besloot hem als speciale fietscorrespondent te contracteren. Hij fietste via [[West-Europa]] naar [[Iran]]. In [[Hongarije]] werd hij vergezeld door een andere grote wielrijder, maar doordat zij elkaars taal niet spraken bleef de conversatie beperkt. Vervolgens fietste hij door [[Afghanistan]], [[India]] en delen van [[Chinees keizerrijk|China]] om met de boot over te steken naar [[Japan]]. Stevens stelde dat hij bijna 22.000 kilometer fietsend had afgelegd en hij heeft zijn avonturen vastgelegd in het boek met de originele titel: ''Rond de Wereld op een fiets''. Hiermee is duidelijk dat de [[hoge bi]], ondanks al zijn beperkingen, het eerste echt bruikbare rijwiel was.

== De veiligheidswieler ==
[[Bestand:Bike for four.jpg|thumb|left|Veiligheid voor vier]]

In Engeland werd de hoge bi geproduceerd door [[James Starley]]. Zijn neef [[John Kemp Starley]] introduceerde in [[1885]] de eerste fiets die eigenlijk niet verschilt van de moderne fiets. De [[Rover (bedrijf)|Rover]] Safety van John Starley had een achterwiel met [[fietsketting|kettingaandrijving]], waardoor de [[Pedaal (fiets)|pedaalrotatie]] niet meer gelijk hoefde te zijn aan het draaiende wiel en het hoge wiel niet meer nodig was. 
(In 1868 construeerde de Franse constructeur en uitvinder Eugene Meyer reeds de eerste fiets met [[kettingaandrijving]] naar het achterwiel naar tekeningen van de Parijse horlogemaker André Guilmet.) Hiermee kreeg de fiets zijn moderne uiterlijk dat in wezen sinds [[1885]] niet meer is veranderd. Doordat de wielrijder nu veel lager en verder van het stuur zit, is het valrisico minimaal. Bovendien werd de [[wrijving]] verminderd door de toepassing van [[kogellager]]s. Het comfort was echter nog steeds niet optimaal doordat de [[Luchtband|banden]] nog steeds van massief rubber waren, maar dit veranderde reeds in [[1888]] met [[John Boyd Dunlop|John Dunlops]] luchtbanden. Nu brak het gouden fietstijdperk aan dat zou duren totdat de onstuitbare opmars van de auto de populariteit van alle andere transportvormen zou overvleugelen (toen de fiets eindelijk bruikbaar was, verliet de eerste [[auto]] bijna de fabriek).

== De vouw- of deelbare fiets ==
[[Bestand:Dursley Pedersen ca 1910 bicycle.jpg|thumb|[[Mikael Pedersen|Dursley Pedersen]] van ca. 1910.]]
{{Zie hoofdartikel|Vouwfiets}}

De eerste [[vouwfiets]]en werden reeds ver voor de [[Tweede Wereldoorlog]] vervaardigd. Legers waren dan nog belangrijke afnemers. Vouwfietsen werden na de Tweede Wereldoorlog eerst door algemene fietsfabrikanten geproduceerd, later ook door gespecialiseerde bedrijven. De vraag naar dit soort fietsen kwam vanuit het opkomende [[Forensisme|forensenverkeer]]. Waar de eerste modellen nog "gewone" fietsen waren, die met een knikmechanisme middendoor gevouwen konden worden, evolueerden de latere modellen tot eigenstandige ontwerpen met een betere balans tussen [[Verzet (fiets)|trapoverdracht]] en wiel, een veranderd wielformaat en een eigen vouwmechaniek die meer was dan een in tweeën kunnen opklappen.

== 21e eeuw ==
[[Bestand:Ellimans-Universal-Embrocation-Slough-1897-Ad.png|thumb|rechtop|Reclame uit 1897]]
[[Bestand:Ligfiets.jpg|thumb|left|De [[ligfiets]]]]

Veel hedendaagse fietsen vertonen nog steeds de vorm uit 1885, maar door het lichtgewicht materiaal, de geavanceerde [[derailleur]]s en naafversnellingen en het hoogwaardige wegennet is het fietsen geëvolueerd tot een economische en doelmatige manier van voortbewegen met aanzienlijk meer gemak dan in de 19e eeuw. In 1817 rolde Karl Drais 13 kilometer in een uur terwijl [[Ondřej Sosenka]] in 2005 bijna 50 kilometer in een uur aflegde. 

=== Sneller: racefiets en ligfiets ===
Ook de opkomst en verbetering van nieuwe fietstypen droegen hieraan bij zoals de racefiets, hybridefiets en mountainbike. 
Ook de [[ligfiets]] fietst sneller door de lagere luchtweerstand dan de standaardfiets. In 2006 reed [[Fred Markham]] met zijn [[ligfiets]] in een uur 86 kilometer. In het dagelijks gebruik is een ligfiets echter nogal onhandig door de verminderde wend- en zichtbaarheid. De ligfiets is nooit zo populair geworden als de andere nieuwe varianten.  

=== Minder inspanning: de e-bike ===
In de eenentwintigste eeuw maakte de [[elektrische fiets]] in sommige landen een enorme opmars. De eerste elektrische fietsen dateren reeds uit de 19e eeuw. In 1897 werden elektrische tandems van het ontwerp van Adolphe Pingault gebruikt als gangmakersfietsen voor de wielerwedstrijd Bordeaux-Parijs. De toprenners werden uit de wind gehouden (gegangmaakt) door andere fietsers. Die hielden dat natuurlijk als hazen maar een kort stukje vol. Om die reden werden deze gangmakers op tandems gezet. Eerst (zo rond 1893) op tweepersoonstandems, daarna op zogeheten tripletten, quadrupletten en quints: inderdaad: een vijfpersoonstandem. Voor wielerwedstrijden was een goede quint toen net zoveel waard als in 2020 een treintje met lead-out voor moderne topsprinters. Omdat goede renners duur waren, werd er een elektromotor gebruikt om met twee gangmakers net zo lang en snel te kunnen gangmaken als met een quint. Na 1898 ontstonden er gangmakende motorfietsen en werd de elektrische tandem weer vergeten.

Hoeveel fietsen wereldwijd in gebruik zijn, is niet bekend, maar volgens het Worldwatch Earth Policy Institute worden jaarlijks meer dan 100 miljoen fietsen geproduceerd.<ref>[https://web.archive.org/web/20080313165422/http://www.earth-policy.org/Updates/Update13.htm July 17, 2002: World Turning to Bicycle for Mobility and Exercise<!-- Automatisch gegenereerde titel: verbeter de omschrijving als dat mogelijk is -->]</ref> 75 procent van de wereldfietsproductie vindt plaats in [[Volksrepubliek China|China]] en het overgrote deel hiervan wordt geëxporteerd. Het Chinese fietsgebruik daalt overigens zeer snel ten gunste van het gemotoriseerd verkeer, hetgeen leidt tot ernstige milieuverontreiniging. In 1998 fietste 60% van de [[Peking]]se werknemers naar het werk terwijl dit percentage al in 2002 was teruggelopen tot minder dan twintig.<ref>[https://www.worldometers.info/bicycles/ In de wereld geproduceerde fietsen]. [https://web.archive.org/web/20230615040910/https://www.worldometers.info/bicycles/ Gearchiveerd] op 15 juni 2023.</ref> 

De ontwikkelingen naar de moderne fiets veroorzaakten gaandeweg ook een scala aan veranderingen die verder strekten dan alleen het domein van de fiets. Zo leidden de ontwikkeling en grootschalige toepassingen voor de fiets van onderdelen voor frames en wielen naar nieuwe industrieën en technologieën.<ref>D.G. Wilson, ''Bicycling Science'', The MIT Press, 2004, 3e druk, p. 32.</ref> Daarnaast ontstond er rond de fiets een forse infrastructuur en nieuwe takken van sport.

== Zie ook ==
* [[Geschiedenis van het fietsen in Nederland]]

== Referenties ==
{{References}}

== Literatuur ==
* {{aut|J.M. Fuchs}} en {{aut|W.J. Simons}} (1983): ''De fiets van toen en nu. Geschiedenis van de fiets''. ISBN 9060137892
* {{aut|Tony Hadland}} & {{aut|Hans-Erhard Lessing}} (2014): ''Bicycle Design. An Illustrated History''. The MIT Press, Cambridge (USA). ISBN 9780262026758
* {{aut|Kaspar Hanenbergh}} en {{aut|Michiel Röben}} (2015): ''Ons stalen ros. Nederland wordt een land van fietsers, 1820 tot 1920''. ISBN 9789082071115
* {{aut|Frédéric Héran}} (2015): ''Le retour de la bicyclette. Histoire des déplacements urbains en Europe, de 1817 à 2050''. ISBN 2707186813
* {{aut|David V. Herlihy}} (2004): ''Bicycle. The History'', Yale University Press, Taunton, Massachusetts. ISBN 0300104189
* {{aut|George Hogenkamp}} en {{aut|Ing.J.M.van de Wetering}} (1954):''Zo was/wordt de fiets''. AO-boekje, 2 juli 1954, 10e jrg. nr. 27
* {{aut|Michael Hutchinson}} (2018): ''Re:Cyclists. 200 Years on Two Wheels''. ISBN 1472925602
* {{aut|Hans-Erhard Lessing}} (2003): ''Automobilität – Karl Drais und die unglaublichen Anfänge'', Maxime Verlag, Leipzig. ISBN 3931965228
* {{aut|Jurai Porázik}} (1983): ''Motorräder aus den Jahren 1885 bis 1940'', Verlag Werner Dausien, Hanau. ISBN 3768402401
* {{aut|Max J. Rauck, Gerd Volke, Felix R. Paturi}} (1979): ''Mit dem Rad durch zwei Jahrhunderte'', AT Verlag, Aarau Stuttgart. ISBN 3855023328
* {{aut|Marian Rijk}} (2018): ''Eeuw in versnelling. Hoe de fiets voor een maatschappelijke revolutie in Nederland zorgde''. ISBN 9789026340420
* {{aut|Steven Thomas}} (1887): ''Around the world on a bicycle'', vol. I, ''[http://www.gutenberg.org/ebooks/5136 From San Francisco to Teheran]'' - vol. II, ''[http://www.gutenberg.org/ebooks/13749 From Teheran to Yokohama]''

[[Categorie:Fiets|Geschiedenis]]
[[Categorie:Geschiedenis van de techniek|Fiets]]