Oriëntalisme

Oriëntalisme is afgeleid van Oriënt, de term die sinds de tweede helft van de negentiende eeuw - de tijd van de mondiale kolonisatie door de grote westerse mogendheden - wordt gebruikt om een groot gedeelte van de wereld aan te duiden. De Oriënt omvatte eenvoudig gezegd dat gedeelte van de wereld dat niet westers is. Hieruit blijkt al dat de bepaling van de Oriënt niet zuiver geografisch was, maar vooral ook negatief-cultureel, als tegenstelling van de zogenaamde occident (het Westen).

Edward Said gebruikt de term oriëntalisme in 1978 in zijn gelijknamige boek voor het eerst in wetenschappelijke zin. Hij stelt dat het Oriëntalisme die manier van spreken, denken en schrijven is van westerlingen, die de term Oriënt gebruiken om hun eigen identiteit te bepalen. Heel eenvoudig gesteld komt zijn redenering neer op het gegeven dat je de ander nodig hebt, om je eigen identiteit te bepalen. Wat je zelf bent, kan worden bevestigd en bekrachtigd door een ander te verzinnen die dat niet is. De geliefde idee van de verlichte, rationele, beschaafde westerling had dus de idee van de achterlijke, emotionele en onbeschaafde ander nodig. Vandaar zijn verklaring dat het begrip Oriënt een negatieve lading heeft.

Belangrijk is dat bij het construeren van een beeld van de ander, in dit geval de Oriënt, voorbij wordt gegaan aan de grote diversiteit aan talen, culturen, levensbeschouwelijke opvattingen etcetera van dat gebied.

Achter het Oriëntalisme schuilt, volgens Said, naast een behoefte aan zelfbevestiging, ook een verlangen naar macht. Het Oriëntalistisch denken bood een goede reden om de Oriënt te koloniseren en vergoelijkte op deze manier de uitbuiting van de verschillende Europese kolonies. Het idee hierachter was de hegemonie van de westerse cultuur en de morele plicht deze cultuur te verspreiden.

Ook recent zijn er verschillende studies gedaan die uitwijzen dat het "oriëntalistisch spreken" nog steeds voorkomt. Ook in de Belgische en Nederlandse multiculturele samenlevingen, bijvoorbeeld met betrekking tot de islam. In het debat hierover wordt ook veelvuldig gebruikgemaakt van de tegenstelling tussen de rationele, op de toekomst georiënteerde westerling en de emotionele, op het verleden georiënteerde moslim.

Er zijn wetenschappers die stellen dat in een snel veranderende wereld (denk aan het vervallen van grenzen, internet, secularisatie) het besef van de eigen identiteit minder wordt, en dat er zo behoefte ontstaat aan een soort spiegel in welke de westerling zich via de weg van de ontkenning kan hervinden.